No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Panuitanga Tuatahi.

No tenei ra ka panuitia tuatahitia te Pire mo Horowhenua Poraka.

Panuitanga Tuarua.

Ka panuitia tuaruatia etahi Pire, ka mutu era ka whakahaerea etahi atu mahi a ka tae ki te—

Te Pire Whakawhanui Atu I Nga Tikanga O Te Ture Whakawa Mo Te Karauna.

Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire, engari kaore e roa rawa aku korero whakamarama mo te Pire. Ko te aronga o tenei Pire he whakamana i etahi tangata Maori o Te Waipounamu ki te whakahaere i tetahi whakawa ma ratou, he tono ki te Karauna kia whakatutukitia etahi whakaaetanga o mua, i te wa e hokona ana tetahi poraka i te tau 1844, tona ingoa ko Otakou Poraka. E penei ana te ahua, i te wa i hokona ai i nga Maori taua poraka e te Kamupene o Niu Tireni, i whakaae taua kamupene kia whakaritea etahi rahui i roto i taua poraka hei painga mo nga Maori a ona wa e haere ake ana. Ko aua whakaaetanga kaore ano i whakatutukitia taea noatia tenei ra. Ka maha nga whakamatauranga a nga Maori no ratou taua poraka, kia mahia he tikanga e tenei Whare e whiwhi ai ratou i aua rahui, a kaore ano i whakaaetia. I te wa e tu ana a Hon. Taiaroa hei mema mo Te Waipounamu i roto i tenei Whare, he ngana tonu tana mahi kia whakaturia e te Kawanatanga tetahi Roiara Komihana hei uiui i nga putake katoa e pa ana ki nga Maori o Te Waipounamu, i runga i te korenga kaore e whakatutukitia ana nga kupu i whakaaetia i mua i te wa e hokona ana nga whenua o tera Motu. I puhore haere tonu nga tono a taua mema honore, engari no te tau 1879 katahi ano ka mana, no taua tau ka whakaturia he Roiara Komihana hei whakawa hei uiui i aua putake. Ko te whakataunga a taua Komihana i whakatika i nga take a nga Maori. I ki taua Komihana ko nga whakaaetanga i mahia i te tau 1844 kaore ano i whakatutukitia, a i tohutohu taua Komihana ki te Kawanatanga kia whakaritea nga hiahia o nga Maori. Otira kaore i whakaritea e te Kawanatanga; na reira ka ngana ano nga Maori i muri iho. No te tau 1888 ka whakaturia ano tetahi atu Roiara Komihana, a ko Tiati Make te tiamana, he Tiati tenei tangata i naianei no te Kooti Whenua Maori; a i roto i tana ripoata e ki ana ia he tika tonu ta nga Maori e ki nei, i puta ano he kupu whakaaetanga ma te kamupene ki nga Maori, ara, ka ata wehea he rahui mo ratou. Otira, kaore he hua i puta ki nga Maori i runga i te ripoata a nga Komihana o te tau 1888, a tae mai ki tenei ra kei te takoto tarewa tonu aua whakaaetanga. Engari, e tika ana ahau kia whakaatu, i te wa e tu ana a Te Karimana (Hon. Mr. Cadman) hei Minita Maori mo tenei Kawanatanga, page 39i ki atu taua honore mema ki nga Maori kei te whakaae noa atu te Kawanatanga ki te wehe i tetahi whenua nui hei kainga mo nga Maori kore whenua o Te Waipounamu.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kua hoatu ra e matou kia 65,000 nga eka mo aua Maori.

Ko Hone Heke.—Ae, e tika ana tena. He whenua tena i hoatu mo nga Maori kore whenua o Te Waipounamu; otira e mea ana ahau ko te whenua i ata wehea nei, i enei tau tata nei, e te Minita Maori, ehara i te whenua i hoatu motuhake mo nga uri o nga tangata Maori na ratou a Otakou Poraka i hoko ki te Kamupene. E rereke ana te ahua o te poraka o Otakou. I te hokonga a te Karauna i nga whenua e piri ana ki te taha o Otakou, i ata wehea ano nga rahui mo nga Maori i roto i aua poraka e te Karauna e te Kamupene hoki o Niu Tireni; engari kaore i rahi nga rahui i wehea. No muri nei i kitea ai he iti rawa aua rahui, a na tenei i takoto ai tenei putake hei whiriwhiri ma te Kawanatanga. I te wa i hokona ai a Otakou Poraka ki te kamupene i kiia kia tekau eka i roto i ia mano eka o taua poraka e ata wehea hei rahui mo nga Maori me o ratou uri, na 150,000 katoa nga eka o taua poraka. Koia tenei nga take i tonoa ai aua rahui e nga uri o nga tangata nana taua poraka i hoko atu ki te Karauna raua ko te kamupene. He kore no a ratou tono e mana i ia Kawanatanga na reira ratou i haere mai ai ki te Paremete tono ai kia paahitia he ture kia taea ai e ratou te whakahaere tetahi whakawa ma ratou i te Karauna, kia riro ai ma tetahi kooti e whakatau te putake e tohea nei e nga Maori. He tika rawa kia whakatuwheratia tetahi huarahi mo nga Maori, kia taea ai e ratou te whakatutuki i te tika i te he ranei o tenei putake. Kaore kau aku kupu whakahe ki tenei Kawanatanga e tu nei mo tenei putake, te take ka nui to ratou kaha ki te whakangawari haere i nga mate i pa nei ki nga Maori o Te Waipounamu; engari e mea atu ana ahau, i te mea he keehi motuhake tenei, a i te mea e kore tenei take e whakararuraru i nga whakahaere a te Kawanatanga a muri ake nei, he tika rawa kia whakapuaretia he huarahi mo nga Maori, kia ahei ai ratou ki te tuku atu i tenei putake ma nga kooti o te koroni e whakatau. He pai, ki taku mahara, mehemea ka whakaae te Pirimia ki te whakaatu ki aua Maori kia kaua ratou e awangawanga, i te mea tera ano ta ratou putake e whakaarohia. Mehemea ki te whakaaro te Pirimia, kaore he tino take e paahitia ai tenei Pire, kaati, ka tono atu ahau ki a ia kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia taea ai te karanga etahi tangata ki te aroaro o taua Komiti, ki reira whaaki mai ai i nga korero katoa mo tenei putake. Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kaua nga mema honore e ohorere te whakaae ki te paahi i te Pire nei i runga i te whakamarama mai a te mema honore kua mutu ake nei. Notemea, ki te pera ratou, ka whakararurarutia e ratou nga whenua katoa o Otakou kua oti noa atu nei te karaati ki nga tangata Pakeha. Ko te tikanga o te Pire he whakakore i te tiiti o te hokonga mai o taua whenua i nga Maori, a ki te whakaaetia tenei Pire e te Whare e kore rawa tatou e mohio ki te peheatanga a muri atu. Mehemea ka whakaaetia tenei Pire, ka waiho tera hei huarahi e hurahia ai nga hoko mo nga poraka whenua katoa timata i te Tiriti o Waitangi taea noatia tenei ra. I wehi te mema honore nana tenei Pire ki te whakamarama i nga aronga katoa o te Pire, notemea, he mohio nona, mehemea i peratia e ia kua kite nga mema honore o te Whare nei he tikanga nui rawa, tino uaua rawa, kei roto i tenei Pire. Me whakaatu ahau, ehara i te mea ko tenei Kawanatanga anake, engari ko ia Kawanatanga i roto i nga tau e rima tekau kua taha ake nei, kei te tupato mo tenei putake. He putake tenei e tohea ana e tetahi o nga mema honore o te Whare o Runga, a he maha ana whakamatauranga me ana akinga i te Kawanatanga kia whakaaetia taua tono, engari kaore e tika kia whakaaetia. Notemea, ki te whakaaetia, e kore rawa tatou e mohio ki te mutunga o tenei tu mahi, tera e taoro atu ki etahi atu whenua. Kaore ano i taea te whakaatu mai tetahi take tika e whakaaetia ai page 40tenei Pire. Na nga rangatira kaumatua o mua i hoko tenei whenua a Otakou; a kei hea nga tangata e ora ana i naianei i rongo i kite ranei i nga mahi o taua wa? E tika ana, i te wa i hokona ai e ratou te whenua ki te Kamupene o Niu Tireni, he iti rawa nga wahi i puritia e ratou hei rahui mo ratou hei oranga mo o ratou uri, otira kaore tena e tika hei take e whakaarahia ai te hokonga o taua whenua ki te kamupene. Me pehea e tae ai taku aro ki te haere atu ki te Kawana ki atu ai me whakaae e ia tenei Pire ina paahitia e te Paremete? Mehemea e haere mai ana nga Maori nei ki te Kawanatanga a e ki mai ana, e, kua kore rawa o ratou whenua, i te mea i pohehe rawa o ratou kaumatua ki te hoko i o ratou whenua mo te moni iti noa iho, na reira ka tono ratou kia whakaarohia ratou, engari tena, ka tika tena, a tera ano e whakaarohia to ratou mate. Otira kua whakaarohia ano ratou e tenei Kawanatanga, i te mea kua hoatu kia 65,000 nga eka mo ratou; a ki te kitea tenei ano etahi o ratou kei te kore rawa atu he whenua, a e kore e whiwhi ki etahi o nga whenua kua hoatu nei mo nga Maori o Te Waipounamu, kaati, me haere mai ratou ki te Kawanatanga kia atawhaitia ratou. Tena ko tenei, e tono nei te Pire kia whakahengia te hoko o Otakou, a kia tahuri te Whare nei ki te whakakore i te mana o nga karaati o nga whenua i tukuna ki nga tangata mahamaha noa atu i mua, e kore rawa e taea te whakaae. I runga i enei take kua whakaaturia ake nei e au, ka tono atu ahau ki te Whare kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire.

Ko Hone Heke.—Ka nui toku pouri mo te aronga o nga kupu a te Pirimia. He tika rawa ki taku, mo te taha ki nga Maori o Otakou me te Kawanatanga hoki, mehemea i tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori; a mehemea ka taea, e nga Maori kua pa nei ki a ratou tenei mate, te whakaatu ki te Komiti i te tika o ta ratou tono, he tika rawa tenei Pire kia paahitia hei ture.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kaore kau he mea kei te arai i nga Maori na ratou tenei putake, kei te tuwhera noa atu te huarahi pitihana ki tenei Whare ki a ratou, a ma te Whare e tuku atu ta ratou pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori; engari ka mea atu ahau ki te Whare kaua e whakaaetia tenei Pire kia panuitia tuaruatia.

Ka mutu nga korero mo tenei Pire, heoi nukuhia ana e te Whare tenei putake mo tetahi atu wa.

Pire Whenua Maori.

Ko Wi Pere.—He torutoru nei aku kupu whakamarama i nga tikanga o tenei Pire. No te tau 1863, a no te tau 1865 hoki, ka paahitia nga Ture Kooti Whenua Maori tuatahi. A kua mohio nga Maori kua mate ratou i aua Ture i paahitia nei i aua wa, a i ia Ture hoki o muri mai i era tae noa mai ki tenei tau. Ko etahi o nga Ture kua korerotia ake nei e au i tuku i etahi o nga whenua Maori ki nga tangata torutoru nei, a i whakarerea te nuinga o nga tangata ki waho o nga karaati. Engari kaore aua Ture i ki hei kai-tiaki nga tangata i whakaurua ra ki roto ki nga karaati mo nga tangata no ratou te whenua. Kaore etahi o nga rarangi o aua Ture i haere i runga i nga tikanga Maori, notemea, me korero poto ake e au, ina ke te tikanga Maori: ara, mehemea kotahi te tupuna o te rau tangata, e tika ana kia uru aua rau tangata katoa ki roto ki te whenua o taua tupuna kotahi. Koia tena tetahi o nga mate i pa ki nga Maori i runga i nga mahi a te Kooti Whenua Maori e mana nei. Ko tetahi take ano i mate ai nga Maori i aua Ture, he whakaae no aua Ture kia uru nga roia ki roto ki nga Kooti Whenua Maori, he tikanga he rawa tenei, a kaore e tika ana kia whakaaetia. Tae ai ki te tekau pauna i te ra te utu mo etahi o aua roia nei ina uru ki nga Kooti Whenua Maori whakahaere keehi ai. Ko tetahi he nui nga moni e utua ana ki te Kooti mo te whakawakanga. Ko nga utu ruri tetahi, me matua utu hoki era katahi ka uru tika te whenua ki te Kooti. Ka mutu era, ko nga ruri wawahi i te whenua ki ia hapu ki ia hapu i uru ki te whenua. Ka watea atu era raruraru, kua whakahaere ko nga ruri wawahi ki ia tangata ki ia whanau ranei. Heoi he utu tonu te mahi. Ki etahi poraka tae ai ki te rua pauna mo te eka e pau ana page 41i runga i te whakahaerenga o enei mea katoa. Na kei te hokonga a te Kawanatanga i aua whenua nei, he tini pene noa iho rao te eka te moni e homai. Na runga i enei mate katoa kua pa nei ki nga Maori, i tonoa atu ai tetahi huarahi ke e puta ai he ora. E tono ana nga Maori kia hoatu ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua i roto i etahi Kooti e riro ana he Maori nga Tiati o roto. Koia tenei te mea e tonoa nei e tenei Pire. Ko nga whenua papatupu anake e tuku ma aua Tiati Maori e mahi, a kaore i te maha rawa o aua tu whenua e toe nei hei mahinga ma te Kooti. Ki te whakamanaia tenei Pire ka kore nga raruraru e peehi kino nei i te iwi Maori. Ka taea noa atu e nga Maori te whakahaere o ratou whenua i runga i te kore utu. Kaore ratou e tono kia utu nga tangata. Ko te hiahia o te iwi Maori he pana i nga roia me nga kai-whakahaere Pakeha, kia kore ai aua tu tangata e uru ki roto ki nga Kooti Whenua Maori, kia kore ai nga Maori e tonoa ki te utu. Kaore au e mea kia maha aku kupu mo tenei Pire. He kupu torutoru enei hei whakamarama poto atu i te ahua o te Pire, a i naianei ka motini ahau kia panuitia tuaruatia te Pire pro formâ, a ka tono atu kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Kia hoki mai ra te Pire i te Komiti ki te Whare nei hei reira tino korerotia ai ano nga wahi katoa o te Pire.

Ko Te Tumuaki (Mr. Speaker).—Ko te tikanga ina motini tetahi mema honore kia panuitia tuaruatia tetahi Pire, i runga i te ritenga pro formâ, kaua ia e whai-korero mo taua Pire. A i te mea kihai i whai i taua tikanga te mema honore mo te Takiwa Maori ki te Tai-rawhiti, ara, a Wi Pere, kaati, he tika kia utua nga korero a Wi Pere e etahi o nga mema honore, ina hiahia ratou ki te pera, i mua o te tukunga atu o te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—I runga i toku tuunga hei Minita mo te taha Maori e tika ana ahau kia whai kupu mo tenei Pire; me ki atu au he tikanga hou rawa tenei kua whakaarahia nei e te Pire. E tino rereke ana te takoto o tenei Pire i nga ture e mana nei i naianei hei whakahaere i nga whenua Maori. Ko te wahi tuatahi o te Pire hei tohu atu maku ki te Whare ko tekiona tuatoru, e whakamana ana tenei i te Kawana ki te whakatu i ana Maori i pai ai hei Tiati mo te Kooti, engari heoi te mana e hoatu ki aua Tiati ko te whakawa i nga whenua papatupu me nga whakawa tuarua mo aua tu whenua: engari kaua nga Tiati Pakeha e whakawa tuarua i nga whenua i riro ma nga Tiati Maori e whakatau. Ki taku i tureiti rawa te whanautanga o te mema honore. Mehemea i tere te uru mai o te mema honore ki tenei Whare i te wa i mahia tuatahitia ai nga ture mo nga whenua Maori, a i mana i a ia i taua wa me Maori anake nga Tiati e whakaturia ana, penei, kihai i pa nui te raruraru ki tona iwi Maori e mate nei i tenei ra. I korero mai taua mema ki a tatou i mua kua tata te pau o nga whenua o te Maori, engari mehemea i riro ma nga Tiati Maori me nga Komiti Maori o ratou whenua e whakahaere kaore i rukea o ratou whenua. Kua korero atu ahau i roto i taku Whai-korero mo nga Moni, ko toku hiahia kia wawe te kore atu o nga Kooti Whenua Maori me era atu Kooti katoa e pa ana ki nga whenua Maori.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Pirani (Mr. Pirani).—Ko te mema honore i tu nei ki te motini kia panuitia tuaruatia te Pire nei, e penei ana te ahua o tana tu mehemea nei ko ia anake te tangata mahi tika o te Whare nei, tena ko nga mema katoa e whakahe ana i te Kawanatanga he tino tangata hara rawa atu era. Ki te whakarongo atu te tangata i roto i te Whare nei ki taua mema honore e whaikorero ana tera ia e pohehe e mahara he tino ngawari rawa taua mema, he tangata humarie penei me tetahi tamariki te ahua, a he tangata kaore ano i pokanoa ki te raweke i nga Whenua Maori, heoi tana mahi he atawhai he awhina i tona iwi Maori. Kaore ia na ko te tino ritenga kua uru taua mema honore ki etahi mahi, e ai ki ta te titiro atu, mehemea nei ehara aua mahi i te mea e puta ai he ora ki te iwi Maori. E kore page 42pea te Whare e hoha ki te korerotia atu e au tetahi mahi mo tetahi poraka whenua ano e mohiotia ana e te mema honore nei. Ko tenei korero e pa ana ki tetahi kamupene rongo nui e mohiotia ana ko te Kamupene Whakanohonoko Whenua Maori mo te Tai-Rawhiti. Na i tirohia etahi o nga whenua a taua kamupene e etahi tangata, a i penei te korero a tetahi o ratou mo ta ratou take i haere ai:—

"Ko te poraka tuatahi i tae ai matou ki te titiro ko Pakowhai Poraka, e rima mano nga eka, a huihuia ana e matou nga Maori nona taua poraka. Ki mai ana ratou ko taua whenua kua hokona atu ki te tangata e Te Riihi raua ko Wi Pere, i ruuga i to raua tuunga hei kai-tiaki. Na aua Maori ano i hoatu te mana ki aua tangata i ahei ai raua ki te hoko atu i taua whenua; otira tae mai ki tenei ra kaore ano tetahi kapa kia kotahi i tae atu ki aua Maori hei utu i a ratou mo to ratou whenua, a kaore hoki i hoatu he hea ma ratou i roto i te kamupene. E toru mano pauna te moni hei utu ki nga Maori, ko taua moni ma Mr. Woodbine Johnston e utu ki a Te Riihi raua ko Wi Pere, a me whakahaere e raua taua moni i runga i te tikanga e puta ai kia ono pauna te initareti i roto i te rau pauna hei painga mo aua Maori. O taua ra tae mai ki naianei kaore ano nga Maori i whiwhi i tetahi hikipene kia kotahi o te moni puku o te initareti ranei o taua moni. Ka korero ahau i naianei mo Paremata Poraka. I to matou taenga ki reira ka huihui nga Maori o taua poraka, a ka korerotia mai ko Te Riihi raua ko Wi Pere nga kai-tiaki mo taua poraka pera ano me Pakowhai, engari i puta atu etahi o nga moni ki a ratou ko etahi i waiho hei hea mo ratou ki roto ki te kamupene. E ki ana aua Maori i tangohia hetia o ratou whenua i runga i te mahi tinihanga, ara, i runga i te korero, ki te tukuna atu o ratou whenua ka whiwhi ratou i te moni nui whakaharahara i ia tau i ia tau. I naianei kua ngaro o ratou whenua me a ratou moni hoki. I tae mai ki au te waea a te Pirimia i tahi ra ake nei he ki mai tera e tupu he raruraru ki Paremata Poraka. E ki ana nga Maori kaore ratou e whakaae kia nohoia taua whenua e te tangata; otira kua taka taua poraka i naianei ki roto ki te ringa o te kai-whakahaere a te Kooti Pekerapu, a tera e hokona taua poraka ina tae ki te peratanga o nga whenua o te kamupene."

Na ko te mema honore nana nei i whakahaere pera nga whenua o ona hoa Maori, ko ia tonu te tangata e tono ana i naianei kia tangohia atu nga mana o nga roia nanakia me nga kai-whakahaere e mahi nei i roto i nga Kooti Whenua Maori, a kia hoatu aua mana ki nga Maori kia taea ai pea e ratou te whakahaere pera me taku i whakaatu ake nei.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, me titiro i nga pukapuka Pakeha.

Ko Time Kara (Hon. Mr. Carroll).—Kaore e roa rawa i au te Whare. Ki taku titiro kaore e tika ana nga korero a te mema honore mo Pamutana i korero ake nei mo te mema honore mo te Takiwa Maori ki te Rawhiti, notemea ko te Pire e korerotia nei e motuhake ana hei tikanga whakahaere i nga whenua Maori e takoto papatupu ana i runga i nga ritenga Maori. Ko nga kupu whakahe a te mema nana tenei Pire, e pa ke ana ki nga ture i paahitia e tenei Whare hei whakahaere i nga Whenua Maori. Heoi ta taua mema i tono ai, i te mea kua kitea te kuare o nga Tiati Pakeha ki te whakahaere i aua whenua, he pai rawa me whakamatau nga Tiati Maori hei mahi i aua tu mahi a me riro ko nga Pakeha hei Ateha.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore.

Ko Hone Heke.—Ka korero ahau i etahi kupu poto mo tenei Pire. Ki toku whakaaro he tika kia whakahoutia te ahua o nga ture mo nga whenua Maori. Ki taku mohio kei te whakaaetia te tika o enei korero aku e nga tangata katoa kua waia ki te ahua o nga ture mo nga whenua Maori e mana nei, ara, i te nui o te raruraru e puta ana i aua ture me te nui o nga moni e pau ana i te whakahaerenga o nga whakawa. Ka tino kaha ahau ki te tohe atu ki te Kawanatanga kia whakaritea he tikanga hou kia whakakorea atu nga tikanga tawhito. Ko ta te page 43Pire e tono nei, ara, kia whakaturia he Maori hei Tiati he mea hou rawa tenei, otira ki taku mahara he huarahi pai. E pai ana ahau kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia taea ai te karanga etahi tangata matau ki nga mahi Maori ki reira whakaputa ai i o ratou matauranga, hei tautoko i nga korero a te mema honore mo te Tai-Rawhiti.

Whakaaetia ana te Pire kia panuitia tuaruatia.

No te tekau meneti ki te tekau matahi karaka i te po i hiki ai te Whare.