No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoauga.

Ka karakia te Whare.

Whakautu Mo Te Whaikorero A Te Kawana.

No te Turei te 28 o nga ra o Hepetema i timataria nga whai-korero whakautu a nga mema mo te whai-korero a te Kawana. Ka rima nga ra e kawe ana aua korero, a ka nuku atu i te wha tekau ma rima nga mema kua tu ki te whai-korero mo tenei mea, katahi ano ka tu atu—

Ko Wi Pere.—E te Pika, e tuku atu ana ahau i aku kupu whakamihi ki te Kawana me tona whanau mo to ratou taenga mai ki tenei motu. Nui atu taku koa i taku rongonga i tona hiahia kia haere ia ki nga wahi katoa o tenei motu, ko taku hiahia nui rawa tera, me haere rawa ia ki te torotoro [gap — reason: damage] nga Maori i o ratou kainga ake i te mea ko ia te mana o te Kuini i tukua mai ki konei, kei te hiahia ano ahau ki te whakapuaki i aku kupu mihi ki te Pirimia, me te ope hoia, Maori, Pakeha, i haere nei ki Ingarangi. Katahi rawa ano te haere tino whai tika[gap — reason: damage] nga ki taku nei mahara. Ko era atu haeretanga ki reira i mua atu, e hara noa iho aua haere. Ki taku titiro e tika ana kia tumanako atu toku ngakau tera e puta he painga ki a tatou i Niu Tireni nei i runga i taua haere. Kua kite a Ingarangi i naianei kaore he take e wehi ai ratou kei ara ano he pakanga i waenganui i nga Maori me nga Pakeha o enei motu, a kua tino whakakitea nuitia atu ki nga tini mano o Ingarangi mehemea ki te ara he whawhai a muri ake nei ka anga tonu atu a page 30Niu Tireni ki te awhina i te kainga matua, ano he tangata kotahi, hei patu i te hoariri. Ki taku mohio, e te Pika, i nga ra o mua ake nei i ahua awangawanga etahi o tatou i roto i o tatou ngakau, penei na, ka pehea ra mehemea ki te puta he raruraru pena? Me Ingarangi ano hoki ki taku mahara kaore i ata mohio ki te whakaaro ka pehea ranei te haere a nga Maori e ka tupono mai he kino; a ki taku titiro ko tetahi tena o nga take i kore ai a Niu Tireni i tirohia paitia ai e te kainga matua. Koia au ka ki ake nei i naianei, i te mea kua tae atu etahi tangata o nga iwi e rua o enei motu ki te kainga matua, a kua matakitakiria e nga tangata o Ingarangi, katahi ano ratou ka ata mohio ki te ahua o o konei tangata, a ka tumanako atu ahau tera e whakaitia iho he utu mo nga utanga e utaina atu ana i konei ki Ingarangi a e tukua mai ana i Ingarangi ki konei, i runga i te taenga atu o taua haere ki reira. Tetahi o aku hiahia, kia whakatuwheratia he huarahi e taea ai te nama atu he moni mo nga initereti e iti iho ana i nga initereti e utua ana i enei tau kua hori ake nei; notemea ko tena rawa tetahi o nga take kei te patu kino i nga iwi e rua o enei motu, ko te nui rawa o nga initereti e utua ana ki nga tangata tuku moni nama o tenei koroni. E korero ana au i runga i toku ake mohiotanga. Ko te take kua utu au i te rua tekau per centum mo te rau pauna, i te tekau per centum mo te rau pauna, a i te waru per centum mo te rau pauna. Kaati, ko taku hiahia ma tenei haere e whakapuare he huarahi e ahei ai tatou ki te nama moni i Ingarangi, me taku tumanako atu tera e riro mai i a tatou mo te rua pauna i te rau. E ki ake ana etahi o nga mema o tenei Whare kaore ratou e pai kia namangia he moni i Ingarangi. Kaati, ki taku mohio i ahua huna taua tangata, nana nei aua kupu, i tetahi wahi o tona whakaaro, tera pea ia e mea ana ki te nama moni mana i Ingarangi. Kua kite tatou i era meatanga atu i nga taima e korerotia ana i tenei Whare kia namangia atu he moni, ko nga mema honore i tu ki te whakahe i te wa e korerotia ana taua take, no te rironga mai o nga moni ko ratou tonu nga mea tuatahi e tae ana ki te tono, kia hoatu etahi mano pauna mo o ratou takiwa, kia £5,000, kia £6,000, te whakahua a etahi mo tona takiwa, mo tona takiwa, a ko ahau, ko te tangata nana i timata taua mahi, kotahi anake mano pauna i riro mai i a au o nga moni i namangia. Koia au ka tino ki atu i naianei me nama kia rua tekau miriona mo te initereti mama, kaua e neke atu i te £2 mo te £100. Kua rongo au e korerotia ana tera etahi moni kei te panuitia i Ingarangi mo te £1 10s. i te £100. Mehemea ki te tae mai aua moni ki konei ko au tonu te tangata tuatahi e tae ki te whawha atu; a ki taku mahara tera tatou e tae ki te nama moni i Ingarangi i runga i te haeretanga o nga hoia Maori ki reira. Kua kite nga iwi o Ingarangi i naianei, kua mohio, kaore he take e wehi ai ratou kei ngaro a ratou moni mehemea ki te tukua mai ki tenei motu. Ka tono atu au ki nga mema honore o tenei Whare kia ata whakaarohia e ratou aku kupu mo enei moni e mea nei au kia namangia, me te mahara ano ki nga mate kua pa ki a tatou i runga i nga taumahatanga kua utaina ki runga ki a tatou e nga kai tuku moni nama ki tenei koroni. Kaore rawa e ngata te hiahia o nga kai tuku moni o Niu Tireni nei i te £3, £4, £5 ranei i te rau pauna; engari kia riro ra ano i a ia te £20 per cent. mo te £100 katahi ano ka ngata te puku o nga kai tuku moni nama o Niu Tireni. Kaore rawa au e kaha ki te whakaae ki te kupu e ki nei kia araia atu nga moni o Ingarangi kei tae mai ki Niu Tireni, a me waiho anake ko nga moni e watea ana i tenei koroni hei namanama ma tatou. Heoi ki te kore tenei Whare e kaha ki te whakaae ki taku tono kia namangia nga moni i whakahuatia ake ra e au hei painga mo nga iwi e rua, kaati, tera ahau e tumanako tonu tera pea tenei Whare e whakaae kia namangia atu kia kotahi miriona hei painga mo te iwi Maori, notemea, i era atu namanga moni i mua atu, i riro i nga Pakeha anake nga painga. Titiro ki toku takiwa ake, ko te whenua tena e tino mate rawa atu ana i te kore rori, i te kore reriwe me era atu mea katoa. Kaati, mehemea tera ranei etahi mema o tenei Whare e rite ana te mate o o page 31ratou takiwa ki toku, me tahuri ratou ki te tautoko i taku korero. Mo te aha tatou kia maharahara kei kore e taea e tatou te whakaea atu i enei moni ina namangia e tatou. Waiho ma o muri atu i a tatou e whakaea. A e tika noa atu ana kia ki atu tatou ki a ratou ma ratou e whakaea, ko te take hoki ko tatou kei te hanga painga atu mo ratou, kei te hanga whare, kei te whakapai i te whenua mo ratou i muri i a tatou. Kei te tino whakapaua e tatou o tatou nei kaha hei tikanga e hua ai he painga mo ratou ina riro ko ratou hei whakakapi i o tatou turanga i muri i a tatou. Engari kaore au i te ki kaua tatou e waiho i tetahi mea hei whakaoti ma ratou, kaore. Waihoki kaore au i te ki me utu tatou i nga mea katoa, kia heoi ano he mahi ma tatou ko te noho anake i runga i o tatou tuuru kowhiowhio ai. Koia au i mahara ai, me taku ki atu ano ki a koutou, kaua e wehi; engari me nama e tatou kia rua tekau miriona pauna moni, kia taea ai e tatou te whakapai o te whenua nei, kia noho tahi ai nga iwi e rua i runga i te ora, titiro hoki ki nga reiti kua whakanohia e tenei Whare ki runga ki nga whenua Maori. He aha nga painga e hua mai ana i runga i aua reiti? Kaore hoki i te mahi moni te whenua hei utu i aua reiti. Mehemea ki te whakaaetia taku tono, a ka riro mai i a tatou kia rua tekau miriona pauna moni, katahi tatou ka kaha ki te whakapai i nga whenua, a ka ahei ai nga iwi e rua te noho tahi, te nohopai. E ki atu ana ahau na tenei Whare i mahi nga ture i mate rawa ai nga whenua Maori. E hiahia ana au ki te whakapuaki i etahi kupu hei whakahoki i nga korero a taku hoa a Te Rauri (Mr. Lawry), te honore mema mo Panaera. Kaore rawa au e whakaae atu ki tana. Naku hoki taua tekiona o te Ture i whakahengia nei e ia, ara, naku i hoatu kia whakaurungia atu ki roto ki taua Ture aua kupu arai i te hoko waipiro ki nga wahine Maori, me taku ki atu kia koutou i uaianei, katahi ano te tino Ture pai atu i hangia e tenei Whare. I mua i te hanganga o taua Ture he mau tonu te mahi o nga wahine Maori ki te aroaro o nga kooti whakawa ai, mau atu ai ki te whareherehere, he haurangi te take. Tana ko tenei, i naianei kore rawa e rangona tetahi wahine Maori kia kotahi nei, ahakoa i whea, e hopukia ana ki te aroaro o nga kooti whakawa ai mo te haurangi te take. Heoi kau nga wahine e rangona ana e au i naianei e peratia ana he wahine Pakeha anake. Koia au ka penei atu ai ki taku hoa, ki a Te Rauri (Mr. Lawry), me whakatika e ia tana tono, me tono ia kia hanga tetahi ture hei whakamutu i te haurangi o nga wahine Pakeha. Kaati, mo te kupu i kiia ra kia whakaaetia he raihana hotera mo te takiwa o te Rohepotae, ahakoa ehara ahau nei i te titotara, otira ehara i te mea i tino pera rawa te kaha o taku aroha ki tena mea ki te waipiro, e tahuri ai au ki te tono atu ki tenei Whare kia awhinatia e tatou te hiahia o nga tangata whai-raihana hotera. Ki taku me hanga he Pire penei, mehemea ki te whangaia tetahi tangata e tetahi tangata whai-raihana ki te hoko waipiro, kia haurangi, kia kore ranei e kaha ki te tiaki i a ia, me whaina taua tangata me hoatu ranei tetahi taumahatanga hei utu mo tana mahi pera. Tetahi kupu aku, kaore ano au i rongo noa ki te whakaaro me te tohutohu a te Apitihana i tetahi huarahi tikanga ranei e ahua mama ake ai nga mate maha o te iwi Maori. Mehemea ki te taea e te Apitihana te whakatakoto i tetahi Pire e hua ai he painga nui mo te iwi Maori ka tahuri au ki te tautoko i taua Pire. Otira e penei ana taku titiro ki nga mema honore o te taha ki te Apitihana, he iwi turituri rawa ratou, korero huhua kore noa iho, me te titiro tonu ki o ratou nohoanga kei riro. A ki taku titiro ahakoa he nui ta tatou moumou taima mo enei take, engari e tika ana kia whakapaua katoatia o tatou kaha ki te rapu tikanga e hua ai he painga nunui, he painga mau tonu mo nga iwi e rua. Ko enei kupu aku he kupu whakahoki atu naku i nga kupu a nga mema i tu ki te whaikupu whakautu atu i te whaikorero a te Kawana; ki taku, he pai rawa me i ata waihotia e nga mema honore te nuinga o a ratou korero, kia takoto ra ano ki te aroaro o tenei Whare etahi o nga putake i whakaaturia ake i roto i taua whaikorero. E rongo ana au ki etahi o nga mema e ahua ngoikore nei ta ratou tautoko i te taha Kawanatanga, e page 32whakahe ana mo te whakahaere a te Kawanatanga. Anei taku kupu ki ena tu ahua kai-tautoko i te Kawanatanga, me whakawhiti atu ratou ki te [gap — reason: damage]aha ki te Apitihana noho atu ai. Mehemea he kai-tautoko ratou no te taha Kawanatanga, me mau ratou ki konei tautoko ake ai. Mehemea he kupu whakahe a ratou mo etahi o nga mahi a te Kawanatanga me whakapuaki atu i era atu wahi e tika ana hei peratanga, kaua e haria mai ki roto ki te Whare nei. Ko ahau he mema ahau no te taha Maori, kaore he painga nui kua homai ki a matou, engari kaore matou e pera ana, ka rere atu ki tera taha noho mai ai, ka mutu ka oma mai ano ki konei noho atu ai. Mehemea ko au te Kawanatanga, e ka tae ki te tuwhatuwhanga o nga moni kei a ia e takoto ana hei whakahaere painga mo tenei motu, kore rawa e hoatu e au tetahi wahi ma nga takiwa o nga mema pera te haere. Tetahi o aku korero e tino hiahia ana au me whakamutu rawa te mahi hoko whenua i tenei koroni, me whakakore atu e te Kawanatanga te mahi hoko whenua a te Kawanatanga, a nga tangata noa iho ano hoki. I tera tuunga ake oku ki te korero mo runga i tenei take i ki ake ra au e rima miriona eka kei te toe ki nga Maori. Kaati, i naianei kua hoki iho taku whakahua, me ki ake au ki taku mahara kaore pea e neke ake i te wha miriona me te hawhe, nga eka e toe ana i naianei ki nga Maori. Tena, kia pewhea rawa koia te mate o te iwi Maori ka tahuri ai tenei Whare ki te whakaora i a ratou. Mehemea ko te whakaaro tenei kia whakangaromia rawatia atu te iwi Maori he aha te karangatia atu ai e koutou kia tu ai ratou ki te whawhai patupatu rawa, tukituki rawa kia ngaro atu ai i te mata o te whenua, engari tena ki taku i te ata kohuru rawa i a ratou i te tau, i te tau, i te tau; tena e kiia a muri ake nei he iwi rorirori te Maori, engari ka he ra tera. Ka ki atu ano au ko taku hiahia nui kaha rawa atu i roto ia au nei, me whakamutu te mahi hokohoko i nga whenua Maori, me riihi anake he tikanga mo nga whenua Maori, engari me kati rawa te hoko, me tapatapahi nga toenga eka e toe aua hei paamu ma ratou; me te wehe atu i tetahi wahi o te rua tekau miriona i mea ra au kia namangia, mo nga Maori anake tetahi wahi. Ko nga reiti katoa e tau ana ki runga ki nga whenua Maori i naianei me whakakore atu. Ka ki atu hoki ahau ko te Kooti Whenua Maori te rewera, hatana rawa i runga i nga rewera katoa, nana i patu te iwi Maori. Ko taku hiahia me whakamutu rawa atu te Kooti Whenua Maori, nana hoki i uru ai te iwi roia ki te tukino i te Maori. E ki atu ana au na te Kooti Whenua Maori raua ko te roia i mate rawa ai te iwi Maori. Tirohia te 46 o nga rarangi o te XI. o nga upoko o te Rongopai a Ruka, "Aue te mate mo koutou ano hoki, e nga kaiwhakaako o te ture, e whakawaha ana hoki koutou i nga tangata ki nga wahanga e taimaha rawa ana hei pikaunga, a e kore tetahi o o koutou matihao e pa atu ki aua wahanga." E mohio ana tenei Whare he maha he maha nga taumahatanga me nga mate na nga roia i whakawaha ki runga ki te iwi Maori, a ka tumanako atu toku ngakau kia paahitia he ture arai rawa atu i te iwi roia kei uru mai ki roto ki nga mea e pa ana ki nga Whenua Maori. Tae noa ki nga Kai-whakahaere Maori kei roto katoa ratou i taua kupu aku nei. Taku kupu, tukua ki nga Maori i naianei te mana whakahaere i o ratou whenua. Me whakatu nga Komiti Maori hei whakahaere, hei whiriwhiri, hei whakatau i nga take paanga ki nga whenua, i runga i nga huarahi e mohiotia ana e ratou, kia itiiti ai te moni e pau i te whakahaerenga. E wha anake miriona eka kei te toe i naianei ki nga Maori, a e ono tekau ma tahi rawa miriona kua riro atu i nga Pakeha. E kore rawa ranei e ngata te puku o te Pakeha i tena, ka waiho ai i nga toenga eka korekore nei mo nga Maori. E wha anake hoki miriona kei te toe, a mehemea ka whakatuturutia tena ki a ratou, tera koutou e kite i ta koutou iwi mokai e noho ana i o koutou aroaro mo tetahi wa poto noa pea, a ka ngaro. Ka tono atu ahau kia herea rawatia nga eka e toe ana kia pera rawa te mau me o Iugarangi whenua here, a me whakamutu rawa e tatou te mahi hokohoko i nga whenua Maori. Whakanohoia ana he here e tetahi Kawanatanga ki runga ki nga whenua Maori kia kore ai e taea te hoko.

page 33

Ka mutu ka tu he Kawanatanga ke i muri, ka titiro ka mea, he hoko te mea tika, katahi ka unuhia nga here i whakanohoia i te tuatahi, hokona ake nga whenua. Kaati, ka tono atu ahau i naianei ki nga mema honore o tenei Whare kia whakapono ratou ki taku kupu e ki nei au kei te taha Kawanatanga anake te nuinga o nga tangata o enei motu. Kua huri mai o ratou tini mano ki te tautoko i tenei Kawanatanga a e tika ana kia riro i a ratou nga taringa o tenei Kawanatanga, Ara, me tahuri tenei Kawanatanga ki te hanga ture e tau ai he painga ki a ratou; kei te titiro atu nga Maori i naianei ki tenei Kawanatanga kia mahia etahi tikanga e puta ai he ora mo ratou, e tuturu ai ki a ratou nga eka toenga e toe ana. Mehemea ka kaha tenei Whare ki te whakaae ki taku kupu e ki nei kia araia rawatia atu te mahi hokohoko whenua, ka mutu atu ena raruraru maha i runga i tera huarahi. Kaati, ko taku tino hiahia nui i naianei kia riro mai i a tatou te rua tekau miriona i mea ra au kia namangia; te rua ko nga eka e toe ana o nga Whenua Maori me rahui tuturu ki nga Maori anake aua eka; te toru, kia whakapaingia nga whenua Maori; te wha, kia kaha te whakaaro ki nga mate o toku takiwa ake, tae noa ki nga Pakeha i toku takiwa. Kaua e whakahengia e te tangata taku kupu e ki nei au kia namangia he moni mo toku takiwa. Ko au hoki e mohio ana ki nga mea e tika ana mo toku nei takiwa; engari mehemea e mea ana tetahi mema honore kia kaua e namangia he moni ino tona takiwa ake, kaati, mana tena e ki ake. Me pena te titiro a nga mema honore ki taku korero, engari e wehi ana ratou kei namangia he moni mo toku takiwa tena e utaina ki runga ki a ratou tetahi wahi o te taumahatanga. Kaore; ma toku takiwa ano e waha nga taumahatanga e tau ana ki runga ki a ia too runga i nga moni e namangia mo toku takiwa. Ki taku mahara kaore he take e hopohopo ai te ngakau o tetahi kei riro mana e waha tetahi wahi o nga moni e namangia ana mo toku takiwa. Ma toku takiwa ano e utu nga initereti e hua ana i runga i aua moni. E hiahia ana au kia hanga he ture hou i tenei tau mo nga mea Maori, a ka tono atu au ki te Kawanatanga kia paahitia he ture whakamutu i te mahi hokohoko whenua Maori a te Kawanatanga i Niu Tireni. Kaua hei whakaroa haere ka waiho ai mo tera tau atu, kia riro ano pea tetahi atu miriona eka te hoko e te Kawanatanga. Taku hiahia kia hohoro te hanga o tetahi Pire pera te ahua, a te whakatakoto ki o tatou aroaro, kia kite ai tatou kia mohio ai hoki ko wai nga mema honore o tenei Whare e whakahe ki taua Pire. Ko te mahi tika rawa ma tatou ki taku whakaaro me whakakotahi tatou ki te ata rapu i nga tikanga e puta ai he tino painga ki a tatou. Hei aha ma tatou i whakaporearea ai i a tatou mo nga nohoanga o nga Minita? Ina ke te mea nui atu ki taku, ko te hanga i nga ture e puta ai he painga nunui ki nga iwi e rua ki te Maori me te Pakeha. Ki taku titiro, i ia wa i ia wa, nui atu te tautohetohe me te whawhai mo aua nohoanga, a te mutunga iho uru ana te tekiona ki roto ki nga Pire, putaputa ana era atu ahua mea i pa ai he mate ki te iwi Maori; a ka tono atu au ki te Kawanatanga me haere mai ki te awhina i nga Maori, me te hanga i tetahi Pire hei painga mo nga Maori, ka whakatakoto ai ki te aroaro o tenei Whare, kia paahitia ai e tenei Whare. Engari kaore au e pai kia tahuri etahi mema ki te whakauru tekiona ki taua Pire, ki te whakarereke ranei kia rite ai ki to ratou hiahia. Kaati, ka hoki ano he kupu maku i naianei ki taku korero tuatahi mo te haere ki Ingarangi. Katahi rawa ano te tino haere pai i tae atu ki te kainga matua. A kaore tatou e kore te whiwhi painga e ka ata tatari tatou kia whakaaturia mai e nga mea i haere ki reira nga putake i ara ake i roto i o ratou whakaaro i runga i taua haere. Ki taku mahara he nui te mahi moumou taima a nga mema honore. Kaati, ko taku hiahia me hohoro tatou ki te rapu huarahi, ki te hanga ture e puta ai he painga ki nga iwi e rua; a ka tono atu ano au ki nga mema honore o tenei Whare, kia kaha ta ratou tautoko i taku tono kia whakamutua rawatia atu nga mahi hokohoko whenua i tenei koroni; a ka tono atu ano hoki au ki tenei Whare kia whakapaua katoatia ona kaha ki te page 34whakaora i te iwi Maori. Ki te kore tenei Whare e kaha ki te tautoko i taku hiahia, katahi au ka haere tinana tonu ki Ingarangi. Ki te mate atu au ki reira ki te kore au e hoki mai aua atu, no te mea e tino ki ana ahau he maha nga mate me nga raruraru na tenei Whare tonu i hoatu ki runga ki te iwi Maori. E korero ana au mo te nanakia mahi kino nei mo te Kooti Whenua Maori, hui atu ki nga Apiha Hoko Whenua, me nga roia, me te Tari Hoko Whenua a te Kawanatanga. Ko ia ena nga mahi kei te kohuru i te iwi Maori. Mehemea he Pakeha au, he Pakeha rangitira, whai-mana, whai-kaha, kua tahuri noa atu ahau ki te whakaora i te iwi Maori. Penei, kua ata titiro au ki te nui rawa o te mate me te raruraru o te iwi Maori. Otira ki taku mohio he pango rawa nga puku o etahi o nga mema honore e tu ana i roto i te Paremete i ia wa i ia wa, he pango rawa o ratou puku mo runga i nga ritenga e pa ana ki te iwi Maori. Me ki ake ahau, ki taku kite iho, katahi rawa ano te tangata e whakaaro tika ana ki nga mate o te Maori ko te honore te Pirimia o te koroni nei, i tona ngakau e mau haere ana o matau mate i tona haerenga ki Ingarangi, a me taku ki ano, ki te kore te Pirimia e whakararurarua e nga mema o tenei Whare, ki taku mahara kaore rawa ia e kore te whakatakoto tata i etahi tikanga e hua ai he painga nui e mau tonu mo te iwi Maori.

Ko Tame Parata.—E te Pika, kaore au i mea me korero au i tenei ra. Ka tekau ma rua rawa tau oku e tu ana i tenei Whare, a katahi nei au ka tu atu ki te whaikupu whakahoki mo te whai-korero a te Kawana. Aku kupu tuatahi he whakamoemiti ake ki te Koroni o Niu Tireni mo te whakatuunga o tenei Kawana. Ki taku he tohu tenei no te ora me te nui o te taonga ki Niu Tireni, ina hoki ka tukua mai ko nga tino rangatira, ara ko nga roore, ko nga tuuku, ko nga aara, hei Kawana mo tatou i runga i te mana o te Kuini ki konei, ki Niu Tireni nei. E hiahia ana ano au ki te hoatu i aku kupu mihi ki te Pirimia mo tona taenga atu ki Ingarangi ki te kawe atu i to konei ahua ki roto ki nga mahi nunui i puta i te wa o te Hupiri o te Kuini, tae noa ki te honore nui me te ingoa nui kua hoatu nei mona. Ki taku mahara e tika ana ano kia tino koa tatou mo te pai o ta Ingarangi whakatautau mai i te ope hoia i haere atu nei i Niu Tireni, ara, mo nga Pakeha me nga Maori o taua ope. E tino kaha ana taku whakamoemiti ki nga hoia Maori, ko te take i penei ai taku korero, kua kite nga rangatira nunui o reira me nga tini mano o Ingarangi, a kua mohio ratou ki te whakaaro, i runga i ta ratou i kite ai, i te ahua o tenei iwi o te Maori, kua kite ratou he tangata pai te Maori, he tangata mohio, ata haere pai, kaore e tutu. Ki taku titiro ko te mea nui atu hei koanga ngakau mo ratou i runga i to ratou taenga atu ki te kainga matua ko to ratou kitenga i te ahua o te whakahaere, me nga mahi o reira, me to ratou kitenga a hoa tahitanga hoki ki nga tangata o tera whenua ingoa nui. E te Pika, ki taku, mo te taha ki nga hoia Maori, e rite ana to ratou taenga ki Ingarangi ano he kura whakaotinga matauranga tera no ratou, kua tae hoki ratou, kua kitekite, kua whakaaroaro, a ka tumanako tonu toku ngakau kia puta he mohiotanga mo ratou i runga i te aronga o taua haere. Tokorua nga Maori o Te Waipounamu i haere i roto i taua ope, naku o raua ingoa i whakahua atu ki te Pirimia, a na taku korero i uru atu ai raua ki taua haere; kaati, i to raua hokinga mai i Ingarangi nui atu te powhiri me te tangi o nga tangata o o raua nei takiwa, a tonoa ana kia korero raua i nga mea katoa i kite ai raua, a tu ana hoki he hakari me era tu mea hei whakanui mo raua i to raua hokinga mai. Koia au ka mea ake kaore e kitea e au he kupu hei whakaatu i te kaha rawa o taku whakamoemiti ki aua tangata mo te pai o ta ratou haere i to ratou taenga ki te kainga matua, me taku whakamoemiti ki o ratou apiha, mo ta ratou tiaki pai i nga hoia i runga ano i ta nga hoia i ki mai ai ki a au, me te pai o te whakahaere, me nga tikanga katoa i hangia mo ratou e te Pirimia raua ko te Agent-General. Kaati ra aku kupu mo tena. Ka korero ahau i naianei mo te whaikorero a te Kawana, i korerotia mai nei e ia i runga i tona torona. E kore au e page 35kaha ki te korero mo nga wahi katoa o tana whai-korero, engari ka tohu atu au i etahi kupu mo tera wahi o tana korero e whakaatu nei i te whakaaro o te Kawanatanga kia hangia he Pire hei tiaki mo nga tamariki wahine o tenei koroni. Tera au e touo kia whakaurungia be tekiona ki roto ki taua Pire e eke tahi ai ona ritenga ki nga kotiro Maori me nga kotiro Pakeha. Kei te mohio au ma te tiaki pai i a tatou tamariki i to ratou tamarikitanga e tupu ake ai ratou hei tangata tika nga whakaaro. Ma te tiaki pai, me te manaaki tika, ma reira anake e mohio ai ratou, e rangatira ai te noho i runga i nga nohoanga tena e riro i a ratou a muri nei, a kia tika ano hoki te whakaakoako i roto i nga kura. E te Pika, me whaikupu au i naianei mo tera wahi o te whai-korero a te Kawana i pa nei ki te ngaronga atu i a tatou o tetahi tangata ingoa nui o te iwi Maori, i noho mo tetahi wa roa hei mema mo te Whare o Runga. E pa, nui atu taku pouri mo tona haerenga atu i a tatou, he tangata hoki ia i hapainga nuitia i whakahonoretia e te iwi Maori, hui atu ki ona hoa Pakeha me nga tangata katoa e mohio ana ki a ia. Heoi ano toku mohiotanga ki a ia no roto i te wa i noho ai ia i te Whare o Runga, a i reira he tangata mohio ia whai-whakaaro, kaha ki te whiriwhiri me te hurihuri i nga ritenga katoa e pa ana ki te taha Maori. Otira e mohio ana tatou, ahakoa ko te tino hoa pai, e kore ano e noho tonu i a tatou. Ka tae ki tona takiwa, me rongo ano te tangata ki te karanga mai a tona Kai-hanga. E te Pika, tenei tetahi mea, a me taku pouri hoki mo te korenga kaore i uru ki te whai-korero i whakapuakina i runga i te Torona. Otira e mohio ana au he wareware pea no nga Minita i ngaro ai, ko taua korero aku nei ko nga Maori whenua kore o nga Iwi o Ngaitahu me Ngatimamoe e noho ana i Te Waipounamu. E pa, ko aua tangata kore whenua o aua iwi e rua o Te Waipounamu me Rakiura nui atu te mate, a he tangi tonu ta ratou mahi, i roto i enei tau ka wha tekau ka rima tekau ranei, kia tirohia kia whakaorangia to ratou mate, a e noho nei kaore ano i whakaorangia e nga Kawanatanga o tenei koroni. I tukuna e ratou kia riro atu o ratou whenua i runga i te whakaaro he rangatira nga tangata e whakarite tikanga ana ki a ratou, ara, nga apiha Pakeha o te Kawanatanga o tenei koroni, a ka whakahaere pono, ka whakahaere tika, ka whakahaere marama ratou. Na reira tukuna ana e aua Maori kia riro o ratou whenua, a ko [gap — reason: damage]e ngaronga tera o aua whenua ake tonu atu mo nga moni iti noa iho, ka tino whakama nei au ki te whakahua ake i te iti rawa; a ko nga korero i whakaae ai ratou ki te pera, koia tenei, i kiia atu ki a ratou kia riro ra ano te whenua i te Kawanatanga, a kia tae ki te wa e ruritia ai e te Kawanatanga, hei reira rahuitia ai etahi rahui nunui noa atu mo ratou me a ratou tamariki i muri i a ratou. Engari no te ruritanga i te whenua, hoatu ana ki etahi o nga Maori tekau anake eka i te tangata, i etahi e rima, i etahi e wha, i etahi e rua, i etahi kore rawa kia kotahi, a e noho nei kei te pena te mate o taua iwi. He maha nga Komihana i whakaturia, e tena Kawanatanga e tena Kawanatanga, hei whakarite i tenei mea, engari kaore ano i rite o matou hiahia i runga i o matou kereme tika. Heoi kau te painga i puta ki a ratou ko nga mea i puta i raro i te ture i hangia e tenei Whare i te tau 1876, ara, i te Ture mo nga Kura. Kaore au e tino mohio ana ki te tau o taua Ture i paahi ai, akuanei pea no mua atu no muri iho ranei i te tau 1876. He aha koa, engari i mua atu i te paahitangi o taua Ture, tetahi o nga mea e whakaatu ana i roto i nga pukapuka hoko o nga whenua i Te Waipounamu, ma te Kawanatanga e hanga he kura, he hohipera, me etahi tikanga whakaora i nga Maori rawa kore. Kaati, ka ki nui atu ahau i naianei ki tenei Whare me te koroni katoa, a e kore e taea e te tangata te whakahe i taku kupu, kaore ano kia whakamanangia aua kupu. Mehemea ki te kiia mai ki au me aha i nga kura, ka ki atu au, ae, engari te kupu mo nga kura kua mana tera. Heoi aku kupu i naianei mo tena take, tera pea a tona wa ka korero ano pea au mo kona. Kua kite ahau kua whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare te ripoata a nga Komihana i whakaturia hei whakahaere i nga ritenga whakarite whenua mo nga tangata whenua kore i Te Waipounamu. Kaati, ka tino koa rawa toku nga-page 36kau mehemea ka oti tika taua mahi. Ei taku rongo kua wehea atu e te Kawanatanga etahi wahi iti mo nga tangata whenua kore. Kotahi o aua rahui kei Tautuku, kotahi kei Lord's River, kotahi kei Waiau, kotahi kei Wanaka; a e rongo ana au kua oti tetahi wahi te whakarite atu mo nga Maori whenua kore ki Maitahi, kei te tai hauauru o Te Waipounamu, a kei Pelorus Sound tetahi, a kei Heaphy River, Westport, tetahi. Tenei ano tetahi putake ka korerotia e au, me taku pouri hoki mo te korenga o te Minita mo nga Reriwe i runga i tona nohoanga, hei whakarongo ki enei kupu aku. E tono atu ana au ki te Minita kia hangia e ia he tikanga e riro tika ai i nga tangata mahi paamu nga taraka reriwe e hiahiatia ana e ratou hei harihari i a ratou mea ki nga makete. Ko ahau hoki, e te Pika, he tangata mahi paamu ahau. I tenei tau i mahue ake nei 120 tana toroa witi toroa oti i tukuna atu e au ki te makete i Otakou, a e whitu pea ran aku peeke witi peeke oti i tuku atu ai. Na, tenei te raruraru, ki te otangia atu e te tangata he taraka hei hari atu mo ana mea, kaore e tuturu puritia taua turaka ma te tangata nana i karanga atu kia tukua mai mana. Engari ko te tangata tuatahi tonu i tae ki te reriwe riro ana i a ia taua taraka. Ko te ingoa o te tangata nana i tono atu te taraka kaore e whakamauria ana ki runga ki te taraka i whakaaetia mana. Na, ki ta matou, ki ta nga tangata mahi paamu titiro, kaore i te tika tena ahua, engari me ata hanga ano he tikanga e rite ai o matou hiahia mo enei tu take. Ko nga tangata mahi rakau, kani papa, hei tuku atu ma ratou i runga i te reriwe, rite tonu to ratou mate ki to matou i tenei tau i mahue ake nei, ina hoki kaore ratou i whiwhi taraka i etahi wa i hiahia ai ratou hei hari atu i a ratou rakau ki nga makete. Kaati, ka mea tonu toku ngakau me e kore e taea e te Minita mo nga Reriwe te hanga i tetahi tikanga e rite ai te hiahia o nga tangata mahi paamu, e mohio ana tatou ko nga tangata mahi paamu te iwituaroa o tenei koroni. Koia au i ki ake nei he tino take tika tenei hei ata whiriwhiri ma te Kawanatanga. Ka whakahaere au i naianei i etahi kupu maku mo te whai-korero a Wi Pare mema Maori mo te Tai Rawhiti. I ki taua mema honore ki tana whakaaro ko te mea tika me nama e tenei Whare i Ingarangi kia rua tekau miriona pauna moni i naianei tonu. Kaati, ki taku mohio e wha tekau pea miriona kei te wahangia i naianei e tenei koroni, a mehemea ki te apititia atu e tatou ki tena kia rua tekau atu ano miriona, e hoa ma, ma wai e waha, e kore rawa e taea e tatou ena moni te whakaea a ake tonu atu. Ki te pai tera mahi ki taua mema honore, kaati, mana e tono kia namangia he moni ma tona takiwa anake, engari kaua rawa ia hei mea ma matou ma nga tangata o Te Waipounamu e hapai tetahi taha o tena taumahatanga. Kaore kau he whenua o nga Maori i Te Waipounamu hei whakawaha i aua moni mehemea ka namangia i runga i nga huarahi i whakaaturia ake nei e taua mema honore. Kei te inoi atu matou ki te Kawanatanga i naianei kia wehea mo matou etahi wahi o nga whenua Kawanatanga, a kei te takoto hoki te ture tukutuku moni ki nga tangata mahi paamu, e ahei ai ratou ki te nama moni i runga i a ratou paamu, koia tena te huarahi tika hei namanga moni, kia iti ai hoki te initereti. Tenei ano, e te Pika, tetahi take e hiahia ana au ki te korero, me taku pouri ano mo te korenga kaore te Minita mo nga Whenua i runga i tona nohoanga ki te whakarongo mai ki enei kupu aku. Ko nga tangata o Waihemo me Waikouaiti e tino hiahia nui ana kia whakaotia he reriwe ki tetahi wahi mahi raima rongoa whenua, tetahi mea nui tena ki nga tangata mahi paamu hei whakamotomoto whenua, a ki taku mohio i te mea e kite atu ana au e noho mai na te mema honore mo Waikouaiti e whakarongo mai na ki aku kupu, ka kite marama pea ia i te tika o taku tono, a tera ia e tahuri hei hoa moku ki te tautoko i taku korero, kia utua tikatia mai ai e te Kawanatanga. Na, kua takoto tetahi tono ki te aroaro o tenei Whare, e mea ana kia tirohia e te Kawanatanga nga mate me nga raruraru o nga tangata mahi paamu o taua takiwa. Ko Tokomairiro te ingoa o te wahi kei reira nga raima i korerotia ake ra e au, engari ki te kore he reriwe, kaore rawa ratou e page 37tae atu ki te tiki i te tawhiti rawa me to nui rawa o te utu ina utaina ma runga i te wakena. Koia au ka tono atu nei ki te mema honore mo Waikouaiti kia anga mai ia hei hoa moku ki te tono kia mahia he reriwe ki taua wahi, kia hoki iho ai te utu o nga raima e riro mai ana i nga tangata e hiahia ana ki taua tu mea. Tenei ano tetahi mea e hiahia ana au ki te tono atu ki te Kawanatanga: ka tono atu au kia whakatokomahatia nga kai-wea hei ruri i nga whenua e wahia ana mo nga Maori kore whenua o Te Waipounamu, kia wawe ai te oti taua mahi. Ko te toru rawa tenei o nga tau, a e haere ana ki te wha i naianei, o tenei putake e takoto ana i te aroaro o tenei Whare, a kaore nei ano i oti tika. Kei te noho mate tonu nga Maori kore whenua, a e tono atu ana au i naianei kia whakaotia paitia tenei raruraru, kia wawe ai aua tangata te haere ki runga ki aua whenua kua whakaritea nei hei nohoanga mo ratou. E te Pika, i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata ki runga ki nga Whenua, kaore nga Maori e whiwhi ana i nga tika kua hoatu nei ki nga Pakeha e taua Ture. Ki taku mahara mehemea e whakatuwheratia ana tera huarahi ki nga Maori o Te Waipounamu, penei me ia e tuwhera nei ki nga Pakeha anake, tera e maha noa atu nga painga nunui e puta ki nga Maori, ko te take ma te mahi anake ka ora ai nga Maori o Te Waipounamu, kaore kau o ratou oranga ke atu. He iwi tohunga ratou ki te mahi paamu, ki te katikati hipi, a ki taku whakaaro e tika ana kia uru tahi atu ratou ki nga painga e puta ana i raro i taua Ture, pera tahi ano me nga Pakeha. Ka tono atu au ki te Minita mo nga Whenua mehemea tera ranei ia e whakaae ki te whakauru atu i tetahi tekiona ki roto ki taua Ture e rite ai taku hiahia kua korerotia ake nei. Katahi ano au ka mahara ake, no taku kitenga atu i te mema honore mo Clutha e noho mai ana i runga i tona nohoanga, mahara penei ana au, ka taea pea e ia te whakaatu ake i te mate o nga Maori o tona takiwa. E te Pika, ko nga Maori o te takiwa o taua mema honore kaore rawa atu nei o ratou whenua, ara, he iti rawa nei, koia au i ki ai e tika ana kia whakawhiwhia ki a ratou tetahi wahi rahi o nga whenua e tukuna ana e te Kawanatanga mo nga Maori kore whenua. Ka tono atu ano ahau ki tenei Whare me te koroni katoa, kia tahuritia mai a kia whakaarohia te mate nui rawa o nga Maori o Te Waipounamu i te kore whenua, me te kore kaore i whakaorangia tenei mate nui whakaharahara e peehi kino tonu nei i a ratou. E te Pika, ko taku hiahia nui rawa mo runga i tenei take, me taku tumanako tonu kia mana mai, i tenei tuunga o te Paremete, ara, kia whakaorangia taua mate nui o aua Maori. Kua mene atu aku korero, a i te mea kua tae ki te taima e hiki ai te Whare, ka whakamutua e au aku korero, me taku whakawhetai atu ki te Whare mo te pai o tana whakarongo mai ki enei korero aku.

Ka mutu a Tame Parata ka haere tonu te korero. No te weherua i te po, o te 8 o nga ra o Oketopa, i mutu ai nga whakautu a nga mema mo te whai-korero a te Kawana. Heoi whakaaetia ana te motini mo taua mea, a hiki ana te Whare.