Pire Whakatikatika I Te Ture Mo Horowhenua Poraka.

No te whakatakototanga mai o te motini kia komititia te Pire.

Ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston).—Ka motini, Kia whakaaetia a Meiha Keepa raua ko Ta Waata Pura kia haere mai ki te pa o te Whare me ta raua roia, a ma taua roia e whakapuaki nga korero mo te taha ki aua tangata.

Ka maha nga mema ka korero mo tenei Pire, ara, a te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon), Te Makenehi (Mr. M. J. S. Mackenzie), Pirani (Mr. Pirani), Tiaki Tiwini (Mr. Stevens), me etahi atu, ka tu ake—

Ko Hone Heke.—E te Pika, i ki te Pirimia i a ia e korero ana mo tenei Pire, ko te take i whakahaerea ai te Pire he mea no te Kawanatanga kia tuhera he huarahi e taea ai e nga Maori e whai-take ana ki Horowhenua, i runga i nga ritenga Maori, te hari atu i a ratou kereeme kia whakawakia. Na, ko tenei, ka korero atu ahau ki te Whare mo te aronga o tenei mea o te tikanga Maori. E tino mohiotia ana mehemea i whakataua tenei whenua a Horowhenua i runga i tikanga Maori, kaore i tau tenei 52,000 eka ki a Muaupoko engari ka tau ke ki a Ngatiraukawa. Ki taku mahara i korero ano ahau i mua, i runga i nga ritenga me nga tikanga Maori o mua atu o te taenga mai o te Pakeha ki enei motu, ki te raupatutia te whenua o tetahi iwi e tetahi iwi atu, ka riro i te iwi nana te raupatu te whenua o te iwi i patua. Na, e tino mohiotia ana, e nga Maori me nga Pakeha i tae tuatahi mai ki tenei takiwa o te motu, na tetahi rangatira, ko Te Rauparaha te ingoa, i raupatu tenei takiwa katoa, timata i Whangaehu awa tae noa ki te pito whaka-te-tonga o tenei motu, a whiti atu taua raupatu ki Te Waipounamu. Koia ena nga whenua i raupatutia e Te Rauparaha. Na, kia mohio ai te Whare ki te tika o taku korero, a kia marama ai hoki ki ta te Kooti Whenua Maori i whakatau ai i runga i nga ritenga Maori: me korero atu au ko te whenua timata i Whangaehu tae noa ki Kukutauaki, no nga iwi o Rangitane, o Ngatiapa me Muaupoko i mua. Koia ena nga iwi nona te whenua i rokohanga e Te Rauparaha, a no tona taenga mai ki tenei pito o te motu nei ka patua e ia aua iwi ka tangohia to ratou whenua. No te tuunga o tenei mea o te Kooti Whenua Maori, haria ana enei whenua page 58katoa kia mahia e taua Kooti, a i pehea te otinga? I penei te whakatau a te Kooti Whenua Maori, e tika ana aua whenua katoa kia riro i a Ngatitoa, i a Ngatiraukawa, me Ngatiawa, tae noa ki te pito whaka-raro o Te Waipou-namu. He whakatika ta te Kooti i nga ritenga me nga tikanga Maori mo tenei mea mo te whenua, ara, i runga i a te Maori tikanga e mana ana i mua o te taenga mai o nga matauranga Pakeha ki enei motu. He maha nga hapu o Nga-titoa i whiti ki Te Waipounamu, a e noho mai nei i reira, i nga whenua o reira i raupatutia e nga iwi o Te Rauparaha. Na, i te mea e mohio ana a Te Raupa-raha ki ona whanaunga me ona hoa i mahue atu i te pito whaka-raro o Aotea-roa nei, karangatia ana e ia tetahi o ratou, ko Te Whatanui te ingoa, kia haere mai ki te noho i tetahi wahi o te whenua i raupatutia ra e ia. Katahi ka hoatu e ia ki a Te Whatanui ona tika katoa i runga i taua raupatu, timata i Wha-ngaehu tae noa ki Kukutauaki. Na reira, i runga i te tikanga Maori, i tino riro i a Te Rauparaha aua whenua katoa, a nana i tuku tetahi wahi o aua whenua ki a Te Whatanui, ki te rangatira o Ngatiraukawa. Na, i uru ki roto ki taua wahi i tukua ra e ia ki a Te Whatanui a Horowhenua Poraka. Heoi nohoia ana e Te Whatanui taua whenua, a haere atu ana nga morehu o Muaupoko me era atu iwi, kua oti ra te whakamarara e te raupatu a Te Rau-paraha, ki raro i a Te Whatanui noho ai, a nana i tiaki i awhina aua morehu, ahakoa te kupu a Te Rauparaha me whakangaro rawa aua toenga a tona patu. Na, noho ana aua morehu i raro i te mana o Te Whatanui, kaore kau o ratou tika ki te whenua i te mea kua riro te whenua i te rau o te patu a Nga-titoa me Ngatiraukawa me o ratou iwi. No te taenga mai o nga matauranga Pakeha ki enei motu ka rereke te ahua o nga rangatira, a na te whakahaerenga o nga ture Pakeha ka rereke hoki te takoto o etahi o nga tikanga Maori; a ko tetahi, na runga i te hiahia nui o te Kawanatanga ki te hoko i nga whenua Maori, naomia atu ai nga tangata kore-kore noa iho ka whakatu i era hei ra-ngatira, hei tangata whiwhi whenua. Koi nei tonu, E te Pika, te mahi i whakahaerea mo tenei whenua; notemea i te tononga atu a te Kawanatanga ki a Te Whatanui kia hokona e ia a Horowhenua, i te mea ko ia anake te tangata e whaimana ana i taua wa ki te hoko i aua whenua, kaore rawa ia i whakaae, na reira ka whaka-arahia e nga apiha whakahaere a te Karauna etahi atu tangata hei ranga-tira hei tangata mo taua whenua; a na te kaha o nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga o aua wa ki te whaka-kiki i te Kooti, kotiti ana te whakatau a te Kooti a hoatu ana a Horowhenua ki nga Maori e noho nei i roto i nga tiwhikete mo nga Poraka o Horo-whenua. E te Pika, i te takototanga o tenei putake ki te aroaro o nga Komi-hana i whakaturia nei e tenei Whare mo Horowhenua Poraka i te tau 1896, i tu nei ki Rewini (Levin), e penei ana etahi o ratou kupu i roto i ta ratou ripoata mo nga mea i uiuia e ratou:—

"Ko nga iwi nana nei a Muaupoko i raupatu, kaore i tino noho tuturu ki runga ki taua whenua; otira, i te mea e taoro atu ana te mana o nga iwi nana te raupatu ki runga ki taua whenua, me te whaikaha hoki o aua iwi ki te whaka-haere, ara, ki te aki i taua mana ki runga ki nga iwi i raupatutia ra e ratou, na reira ko te tino tikanga kua weto rawa nga take o Muaupoko ki taua whenua. He mea nui tenei, a kaua e warewaretia, notemea ko nga take ki taua whenua i whakaarahia e Muau-poko i muri mai kaore e tatu ki taua whenua i te mea kua weto atu aua take i te raupatu."

Ko ena kupu ka kitea i roto i te Puka-puka Paremete G.–2, wharangi 4 (Par-liamentary Paper, G.–2, 4). E te Pika, he pena katoa te ahua o nga korero i roto i taua ripoata, engari ko te he kaore nga Komihana i whaimana ki te whakahaere i te kereeme i whakaarahia e Ngatiraukawa, i te mea kaore he mana i hoatu ki roto ki te Ture nana aua Komihana i whakatu e ahei ai a Ngatiraukawa ki te whakahaere i ta ratou keehi i te aroaro o aua Komihana. He pera ano te ahua o nga take i kore ai e takoto he keehi ma ratou ki te aro-aro o te Kooti i te tau 1886, engari i te tau 1873 i takoto he keehi ma ratou, i te wa i whakawakia tuatahitia ai taua whenua, engari, na nga whakakiki a nga whakahaere kawanatanga o aua ra, ki-page 59hai i tika te whakatakoto atu o a ratou kereeme ki aua whenua katoa ki te aro-aro o te Kooti. I tukua ano e te iwi o Ngatiraukawa, e nga uri hoki o Te Wha-tanui, he tono whakawa tuarua mo taua whenua; otira i peheatia ia nei aua tono? Kaore i whakaaetia, a kaore hoki i whakaaturia nga take i kore ai e wha-kaaetia. E ki ana ahau ko enei ke nga tangata i pangia e te mate. E pohehe rawa ana nga mema honore e korero nei ko Muaupoko ko Ngatiapa nga iwi i pangia e te mate; a he he ano hoki te ki kua pa he mate ki a Ta Waata Pura. Ki taku ko Ngatiraukawa raua ko nga uri o Te Whatanui nga tangata i painga e te mate i runga i nga whakataunga mo Horowhenua. Na, e te Pika, ka panuitia atu e au ki te Whare etahi kupu i whakapuaMna e Ta Waata Pura mo tenei putake. Kei nga Pukapuka Apiti ki nga Pukapuka o te Runanga Kaunihera mo te tau 1896, wharangi 24. I tuhituhia e Ta Waata Pura tetahi pukapuka, ko te take i tuhia ai taua pukapuka mo tetahi angaanga tupapaku i kitea ki runga ki tona whenua—ara, ki Poraka 14, e tata ana ki Papaitonga Roto. Koia tenei tetahi wahi o taua pukapuka:—

"Ko te moutere e tu nei i Papaitonga, te wahi i kitea ai e Ta Waata Pura te angaanga matotoru e matakitakitia nei, ko te wahi tena i patua ai i whaka-ngaromia ai a Muaupoko, otira kaore rawa i whakatapua taua wahi. Ko tenei mea ko te tapu, me ona tikanga huhua noa iho, te tino kaupapa o nga tikanga katoa i ora ai te iwi Maori. No te whanautanga mai ano o te tamaiti Maori ka eke te tapu ki runga ki a ia, a mau tonu ki a ia taua mea a koroheke noa, a kia roa noa atu ia ki te whenua katahi ano ka horo atu taua mea i runga i a ia. Ko te tapu te kai-awhina me te kai-whakahaere o te tangata Maori i mua. Na taua mea ka oti i te Maori ana mahi nunui. Na taua mea ka oti a ratou mahinga kai nunui o mua, a ratou mahi ika, a ratou kupenga, o ratou kainga me o ratou pa whawhai, a ratou waka rauawa, o ratou whare papai, a ratou kupenga, a ratou mahi whakairo, me era atu mahi huhua noa iho a te Maori, a i oti aua mea katoa, ahakoa te kore whiwhi o te Maori i te maitai me era atu mea rino hei mahi i ana mahi. Na taua mea, na te tapu, ka tiakina a ratou nga-herehere me a ratou wai tahere manu, a ratou mahinga ika, me a ratou kai e tupu ana i waenga. Na taua mea ka takoto tapu o ratou tupapaku, kaore e taea e te tangata te raweke te hahu ranei. Na, ma tenei e mohiotia ai te nui rawa o tenei mea o te tapu ki te tangata Maori. Ina hoki a Te Koro-neho e ki nei, "Ahakoa pehea te toa o te rangatira tuohu ana ia, ano he tamaiti nohinohi, i taua mea." Ko te wahi tanumanga tupapaku i Opotiki i tino whakatapua. Tena ko Muaupoko, i te mea kua tino patua ratou, kua mu-rua o ratou taonga katoa, torutoru noa iho o ratou morehu i ora, a i rere enei ki te maunga huna ai, na reira kihai rawa nga morehu i kaha ki te hoki mai ki te whakatapu i te wahi i patua ai i tanumia ai te nuinga o Muaupoko. Ma tenei e mohiotia ai te tika o te korero e kiia nei i tino mate a i tino raupatutia a Muaupoko i taua wa e Ngatitoa raua ko Ngatiraukawa, ina hoki kaore rawa nga morehu i kaha ki te hoki mai ki te whakahaere i nga tikanga o tenei mea o te tapu ki te wahi i patua ai te nuinga o Muaupoko:—

"I runga i toku mohiotanga ki nga tikanga Maori, kaore he mea i runga ake i tenei hei whakaatu i te tino hinga-nga o tetahi iwi ki raro i tetahi atu iwi, ara, ko te korenga kaore nga morehu i kaha ki te whakanoho i te tapu ki runga ki te wahi e tika ana hei maharatanga nui ma ratou. Ko au te roia whaka-haere o nga kai-whakahe i te hoko o te Poraka o Manawatu ki te Karauna, a na reira i taua wa ka ata kohikohia e au nga mea katoa e tika ana kia marama ai au ki te whakahaere i taku keehi, a i tuhituhia katoatia e au nga korero mo taua mea katoa ki roto ki tetahi puka-puka tona ingoa ko 'Etahi Upoko Korero mo Te Rauparaha, me ona ra i ora ai ia.'"

Na ko Te Tapata tetahi, i a ia e korero ana mo te pitihana a Kipa te Whatanui i te tau 1896, panuitia ana e ia tetahi wahi o te pukapuka a Ta Waata Pura i korero ai ki te aroaro o te Wellington Philosophical Society, a i roto i taua pukapuka e tino marama page 60ana te whakaatuatu a Ta Waata Pura, kaore rawa he take o Muaupoko ki taua whenua, a i tino marama i a ia te wha-katakoto o te tika o nga take o Ngatitoa me Ngatiraukawa i raro i a Te Rau-paraha me Te Whatanui. Kaati, me pehea ki ta koutou te aronga o tenei ture e mahia nei mo tenei poraka? Kaore i te tika tenei Pire e takoto nei: ko te tikanga tika me hoki whakamuri te aronga o te Pire nei ki te timatanga mai o nga mahi mo tenei whenua. Ko te hua-rahi marama, tika hoki, me whakahoki katoa te Poraka o Horowhenua, tae atu ki ona wawahanga, ki tona papatuputa-nga; koia tena te ture tika ki taku hei mahi ma tatou mo tenei whenua. Koi na anake te huarahi e oti ai tenei raru-raru, e tika ai te mahi a tenei Whare mo nga uri o Te Whatanui, mo te iwi o Ngatiraukawa, mo nga iwi o Muaupoko me Ngatiapa, me Ta Waata Pura hoki. Ma tenei anake e tuwhera ai he huarahi mo nga taha katoa, e tae ai ratou katoa ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori, e ahei ai hoki te Kooti ki te uiui ki te whakawa a ki te whakatau ko wai ma nga tangata tino tika ki taua whenua. Kaati, ka tika kia patairia. He tika ranei kia penei me taku e korero nei te aronga o te ture mo Horowhenua e mahia e te Paremete? Ae, ki taku e tika ana kia whakahokia nga take katoa ki taua poraka katoa ki tona ahua i te wa e papatupu ana taua whenua. Na reira ahau ka mea atu ki te Kawana-tanga kia unuhia atu tenei Pire e takoto nei, a kia homai he Pire penei te ahua me taku i korero ake nei. Ka tino marama taku e tono nei ki nga mema honore katoa o te Whare nei e mohio ana ki nga tikanga Maori. I tera tau i tukuna tenei mea ma te Piira Kooti Whakawa Whenua Maori e mahi, a kaore i tika te mahi a taua Kooti, i tukuna atu e ia ma te Hupurimi Kooti e whakatau, a te mutunga iho whaka-hokia mai ana e te Hupirimi Kooti taua mea ki te Piira Kooti, me te ki atu kaore i tika te tuku atu i taua mea ki te Hupirimi Kooti engari ma te Piira Kooti ano e mahi taua mea. Na, i naianei kei te ki te Minita mo nga Mahi Nunui ma tenei Pire e ahei ai nga Maori ki te haere atu ki te Piira Kooti whakahaere ai i a ratou kereeme. He tino pohehe rawa tenei korero ana. Kaore rawa i te pena nga kupu o te Pire. Heoi ta te Pire nei, e penei ana, me whakakore atu te whakatau a te Hupirimi Kooti, a me whakatu a Meiha Keepa hei kai-tiaki mo Muaupoko. Heoi ano ta te Pire. Ma tena e mohiotia ai kei te kuare rawa te Minita ki te Pire nei, kaore rawa pea i tirohia e ia nga korero o roto. E he ana te aronga o te Pire nei, ki te peneitia me ta te Pire nei te tikanga mo tenei whenua ka he, he rawa atu. Engari te whakatuwhera i te poraka ki nga keehi katoa a nga iwi katoa. Ma tena ka kitea te tika ka kitea te he. Ko nga Pakeha i hoko i reti ranei i etahi wahi o taua whenua, i te mea ehara i a ratou te he, a i te mea tera e pa he mate ki a ratou ki te wha-kahokia te whenua ki tona papatupu-tanga, kaati, ko te mea tika me utu aua Pakeha katoa, a me whakauru he kupu pera te ahua ki roto ki te Pire, ina wha-kahaerea i runga i te aronga e tohea nei e au.

Ka noho a Hone Heke ki raro ka tu ake ko Te Ritihana (Hon. Mr. G. F. Richardson) he torutoru ana kupu. Tuatahi he ki atu ki a Heke kua roa rawa kua uaua rawa i naianei te takoto o Horowhenua, a e kore e taea te wha-katuwhera he whakawa tuarua mo taua whenua. Tuarua he whakahe tana i ta te Kawanatanga mahi mo taua poraka. Ka mutu ta tenei ka tu ake.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—He whakamarama tana ki te Whare, ehara i te mea ko te Pire te mea e kore-rotia ana, engari ko te motini a Te Rore-tana (Hon. Mr. Rolleston) e mea nei me tuku mai ranei a Meiha Keepa raua ko Ta Waata Pura ki te pa o te Whare korero ai kauka ranei. A me tana whakatakoto haere ki te Whare i ana take e kore ai e tika aua tangata Ma tukuna mai ki te pa o te Whare.

Tokorua nga mema i tu ake i muri i a Timi Kara (Hon. Mr. Carroll) ka mutu era ka tu ake a Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston) ki te whakautu i nga korero a nga mema.

Katahi ka tukuna ki te pooti, a wha-kaaetia ana te motini a Te Roretana.

Koia tenei e mau ake nei te rarangi o nga mema i rokohanga e taua pooti ki te Whare.

page 61

I te Ae, 30.

• Allen, J.
• Bollard
• Brown
• Buchanan
• Carson
• Crowther
• Guinness
• Heke
• Hunter
• Hutchison, G.
• Lang
• Lethbridge
• Lewis
• McGuire
• McLean
• Monk
• Montgomery
• Moore
• Pirani
• Rolleston
• Russell
• Smith
• Steward
• Tanner
• Taylor
• Thomson, J. W.
• Wason
• Wilson.
• Kai-tatau
• Mackenzie, M.
• Richardson

I te Noe, 29.

• Cadman
• Carroll
• Duncan
• Field
• Flatmn
• Gilfedder
• Graham
• Hall-Jones
• Hogg
• Holland
• Houston
• Hutcheson, J.
• Joyce
• Kaihau
• Larnach
• Lawry
• McGowan
• Meredith
• Millar
• O'Meara
• Parata
• Seddon
• Stevens
• Symes
• Thompson, R.
• Thompson, T.
• Wilson.
• Kai-tatau.
• McKenzie, R.
• O'Regan.

Nga Pea.

• Tautoko.
• Fraser
• Herries
• Kelly
• Massey
• Sligo.
• Turaki.
• Ward
• McKenzie, J.
• Carncross
• Mills
• Allen, E G.

Te putanga o te taha tautoko, 1.

Heoi paahitia ana te motini.

Katahi ka whakahaerea etahi atu mea maha noa atu, mahi tonu te Whare a awatea noa, mahi tonu a no te hawhe-paahi i te rima karaka i te ahiahi o te Paraire ka hiki te Whare.