No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea tetahi Pice me nga tikanga mo nga patai.

Nga Moni Mo Te Tau.

No te karangatanga o enei kia mahia kua tu ake—

Ko Te Meretete (Mr. Meredith).—Ka nui toku koa ki te whakatakoto atu i taku motini, i te mea he take nui rawa tenei mo toku takiwa, a i te mea hoki he tokomaha rawa nga mema kua huihui mai ki te Whare ki te whaka-rongo i aku korero, notemea kaore e pa ana tenei motini ki toku takiwa anake, engari ki te koroui katoa. Koia tenei taku motini: "Ki te whakaaro o tenei Whare, me tuku ko te reriwe o Culver-den (Kaiapoi) ki Blenheim (Wairau) te raina reriwe e mahi tuatahi, taihoa etahi raina."

He roa nga korero a tenei mema mo te aronga o tana motini. Ka noho ia ki raro ka tu ake etahi mema ki te korero mo taua motini, ara, mo nga reriwe hoki o o ratou nei takiwa kia mahia, i te mea kaore e pai ki ta ratou kia mahia ko te reriwe o te takiwa kotahi, engari ko nga reriwe o nga wahi katoa e noho mate ana i te kore pera. Ka tae ki te tekau ma tahi ma rua ranei nga mema kua korero ka tu.

Ko Wi Pere.—I te mea he tautoko ta nga mema kua korero ake nei i mua i au i nga reriwe o o ratou nei takiwa kia mahia, kaati, ka korero atu hoki au i nga take e tika ai kia inahia he reriwe page 50mo toku nei takiwa. Ki taku me huihui katoa nga whakaaro o nga mema kia topu ka haere atu ai ki te Kawanatanga ki te tono kia namangia tetahi moni nui hei whakaoti i nga reriwe katoa e hiahiatia nei e tatou. I korero ano au i enei ra i mua ake nei kia namangia he moni. Na, he nui te taima o te Whare kua pau i tenei ra i nga mema honore e tono nei kia mahia nga reriwe o o ratou nei takiwa, engari kaore ratou e mahara ana me pehea ra e taea ai e te Kawana-tanga te mahi aua reriwe ki te kore e namangia he moni? Mehemea e nama-ngia ana he moni, penei me taku i korero ai, ko te mahi, tuatahi e tika ana ma aua moni ko te hanga i nga reriwe o toku takiwa. Ki te kore e whakaaetia e te Whare kia namangia he moni hei mahi i nga reriwe, ara, ki te oti i te Whare me whai tonu ano i nga tikanga o mua tata ake nei, ara, kaati ano he moni hei hanga i nga reriwe ko tetahi moni ahua iti e tangohia mai ana i roto i nga moni e puta-a-tau ana ki te koroni, heoi ka tono atu au me tuku aua moni kia whakapaua ki toku takiwa anake, kaua ki tetahi atu wahi. Ko toku takiwa e penei ana te ahua me tetahi moutere e tu mokemoke ana i waho moana. Na te he o te mahi a te Whare nei i penei ai te takoto o toku takiwa. Kaore kau he rori hei whiunga hipi, kau aha ranei. Kaore kau o reira reriwe a kaore kau e tika ana te whakahaere o nga kaipuke tima e rere nei ki reira. Ko nga hipi o te pito ki Turanganui, ki Tokomaru, ki Waiapu, o toku takiwa e nuku atu ana i te rua miriona, a he nui atu te kau me te hoiho o reira, a kaore kau he huarahi e taea ai te hari o aua mea ki Akarana, ki Hauraki, ki Nepia, ki Poneke ranei, ki etahi atu wahi ranei e hiahiatia ana kia haria ki reira aua tu mea. Na reira au ka mea ko toku takiwa e whakaaro tuatahi e te Kawanatanga, taihoa etahi takiwa. Ko te tekau ma rima miriona ko te rua tekau miriona ranei pauna kua pau nei i te hanganga i nga reriwe, i pan anake i etahi takiwa, kore rawa he pauna kia kotahi i pau i te pito ki Turanganui ahu atu ki Waiapu. Ki te whakaae te Whare kia namangia he moni, ka tautoko au i nga mema e mea ana kia wawahia taua moni ki ia takiwa ki ia takiwa hei hanga i nga reriwe me nga rori. Ko taku hiahia kia wawe te oti o te reriwe atu i Rotorua ki Kihipane me te Wairoa. Ko tetahi o aku hiahia kia oti he rori pai hei whiunga hipi, kau, hoiho, atu i Kihipane, Waiapu, Te Wairoa, ki Rotorua a ki Opotiki hoki. Koia enei nga rori e tika ana kia hangia i te tuatahi. Taihoa ake nei ka takoto he motiui maku ki te aroaro o te Whare, he mea atu ki te Whare kia namangia kia wha kia rima ranei miriona pauna moni hei whakahaere i nga mahi kua korerotia ake nei e au, kia whai moni ai te ringa o te Kawanatanga hei whakariterite i nga hiahia o nga mema honore e tono reriwe nei mo o ratou takiwa. Ki te kore nga mema honore e tautoko i taua motini aku, kaati, ka haere taku kotahi ki te Kawanatanga korero atu ai kia kaua rawa e whakaaetia a ratou tonotono a muri atu.

Ka mutu a Wi Pere ka tu ake ko etahi mema Pakeha. No te mutunga o te whai-korero a ia tangata o aua mema. Pakeha mo te motini, ka tu atu.

Ko Hone Heke.—Kaore au i te ata marama ki te take i kokiritia ai tenei motini ki te Whare. Tena pea he mea whakakiki te mema nana te motini e te Kawanatanga, hei huarahi e taea ai e ratou, e te Kawanatanga, te rapu kia kitea ai nga whakaaro o nga mema o te Whare, ara, mehemea, ranei kei te whakaae te Whare kia namangia etahi moni nui whakaharahara. Mehemea he pera, kaati, ka ki atu au ki nga mema honore koi nei ano te mahi a te Kawanatanga i muri iho i tera tuunga o te Paremete. Ina hoki i te whai-korerotanga o te Minita mo nga Mahi Nunui i Akarana i Haaki Pei hoki, i ahua penei ana korero ki nga tangata, tera e namangia he moni hei whakarite i to ratou hiahia, ara, kia hanga etahi reriwe mama mo etahi takiwa. Ia tau ia tau he korero tonu te mahi a nga mema mo te takiwa o Akarana mo te Reriwe Nui o Aotearoa, ara, te reriwe mai o Akarana ki Te Awamutu, Otorohanga, Te Kuiti, ahu mai ma Tuhua me Ruapehu ki Rangitikei, ara, he tohe na aua mema kia mahia taua reriwe kia oti. A he penei ano hoki nga korero a nga mema o Otakou mo to ratou nei Reriwe Nui e ahu nei ki Whakatipu, me nga mema hoki o Katapere he tohe tonu kia hanga page 51te reriwe atu o reira ki to Tai-hauauru o Te Waipounamu. He penei ano hoki nga korero mo te Takiwa ki Whakatu me o reira wahi. I ki tenei Kawanatanga i mua kaore rawa ratou e nama moni, na, i naianei mehemea nei kei te aro pera o ratou hiahia. He mahi tino whai-tikanga tino uaua rawa te Reriwe Nui o Aotearoa; e oti ai taua reriwe me nama e te koroni etahi moni nui rawa. He tika ki au ta te mema honore mo Selwyn e korero nei, ara, ki tana ko te moana te huarahi mama to utu, engari me whakahau kia maha ake kia papai ake nga tima i to naianei ahua. He mea utu nui rawa tenei mea to reriwe e oti ai, a he pai rawa kia mahara te iwi ki tenei, a kia tahuri ki te akiaki kia mahia nga rori kia pai rawa te takoto puta noa i nga wahi katoa o tenei Motu. Koi nei ta nga tangata o te pito whakararo o Akarana e tino hiahia ana, ara, ko nga rori puta noa i to ratou nei takiwa kia mahia kia pai, kia hoatu he kohatu mo runga kia maro ai nga rori. Ka taea tenei mahi ki te hoatu e te Kawanatanga etahi moni, kaua e tino nui rawa, me nama e nga Kaute Kaunihera o reira. Ko te ahua o nga rori o reira i naianei, kino atu i te hohonu o te paru. He kupu tenei mo te korero e kiia nei me nama he moni hei hoko i nga whenua Maori, kua rongo noa atu te Whare i taku kupu mo tenei. E penei ana taku mahara, me tino whakamutu rawa te hoko i nga whenua Maori. He pai rawa me riihi anake te tikanga i naianei mo te whenua Maori, ma tenei ka tere tonu te kapi o nga whenua takoto kau a te iwi Maori i te tangata.

He maha nga mema Pakeha i korero i muri i a Hone Heke, he tautoko ta etahi he turaki ta etahi i te motini.

No te hoatutanga o te motini a te honore mema mo Ashley ki te Whare kia pootitia, turakina ana.

Katahi ka motinitia e te Pirimia kia haere atu te Pika i tona nohoanga, he mea tera kia uru ai te Whare ki te Komiti.

No te tukunga ki te Whare paahi ana te motini a te Pirimia.

Komiti Mo Nga Moni O Te Tau.

Ka roa te Komiti o te Whare katoa e mahi ana i nga moni mo nga mahi Kawanatanga o te tau e haere nei, ka tae ki nga moni e £8,000 e meatia ana kia paahitia mo nga mahi hi ika o te moana. Ka uaua i konei te Komiti, ka tautohetohe mo taua moni. Ka roa e pera ana, ka maha nga mema kua korero mo taua take, ka tu ake—

Ko Hone Heke.—Ki taku, ahakoa kua whakaitia e te Pirimia nga moni mo tenei mea, kaore ano i marama tenei take. Ko te mea tika me hanga he Pire e te Pirimia ka whakauru mai ki te Whare, kia hurihuria ai ko te Pire i te tuatahi, i mua o te pootitanga o nga moni nei; a tena pea i runga i te whakahaerenga o te Pire ka whakaaetia taua £8,000 katoa.

Ka tokomaha etahi atu mema ka tu ake ki te whai-korero i muri i a Hone Heke, ka tu ake—

Ko Henare Kaihau.—He maha nga hapu me nga tangata Maori kei te takiwa o te Moana o Hauraki e noho ana, a ki taku titiro he tino mate kino ka pa ki a ratou ki te whakaaetia nga tikanga e korerotia nei mo nga mahi moana, ara, e mea nei me hoatu etahi tikanga here ki runga ki nga tangata mahi i nga ika me nga tio o te moana; ko te mea tika me whakakore atu aua here. I raro i te Tiriti o Waitangi i tino whakatuturutia ki nga Maori te mana o a ratou moana mahinga ika, a ka uru tenei mea te tio ki roto ki aua tikanga, notemea hoki he tino kai te tio na nga Maori mai o ratou tupuna tae mai ki naianei; engari, ahakoa nga tikanga o taua tiriti, ki toku whakaaro ki te hiahia te tangata, ahakoa he Maori he Pakeha ranei, ki te mahi tio mana, kaua e araia engari me tnku noa atu ki te kohi tio mana. Ko te tino tikanga o nga moni reti o nga tahuna me nga toka tio, mehemea ra ka retia aua wahi, me utu ki nga nga Maori anake, a kaua rawa te tangata, ahakoa Maori ahakoa Pakeha, e whakaaetia kia haere ki te mahi tio hei tuku atu mana ki etahi whenua i waho atu o Niu Tireni, hei hokohoko atu mana ki reira.

Ko Wi Pere.—Ki taku mahara e tika noa atu ana nga tangata katoa, ahakoa Pakeha ahakoa Maori, kia tukuna atu ki te kohi tio ma ratou. Kaua rawa nga Maori e araia, engari me haere noatu ki te mahi tio ma ratou. Ki toku page 52whakaaro kaore e tika kia riihitia nga tahuna me nga tokoka tio, a ina pau nga tau o nga riihi pera e takoto nei i naianei kaua rawa e whakaaetia kia whakahoutia, ko te take i whakahe ai au ki taua tu mahi kei warewaretia nga take me nga tika o nga Maori ki aua tahuna me aua toka tio, a te mutunga iho tuturu ana te ngaro atu o aua wahi i nga Maori ake tonu atu. Kaore aku whakahe mo nga tikanga e whakahaerea nei hei tiaki i nga tio.

Te Moka (Mr. Monk).—E tino takahi ana i te Tiriti o Waitangi e araitia nei nga Maori ki te mahi tio ma ratou. Notemea i raro i taua tiriti i whakatuturutia ki a ratou ano te mana o a ratou moana mahinga ika.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kaore kau he mea e arai ana i nga Maori, kei te tuwhera nga wahi katoa hei mahinga tio hei kai ma ratou, heoi nga wahi e kore ratou e tukuna atu ki reira mahi tio ai ko nga wahi anake i rahuitia i riihitia ranei. He kupu tenei mo nga papa-tio kua oti te riihi, me waiho tenei maku e ata uiui te ahua o te takoto o aua riihi, kia ahei ai te whakapuare he huarahi e tae atu ai nga Maori ki aua wahi mahi tio ai hei kai ma ratou. Ko tetahi, ka tika ano kia tiakina nga wahi kua tmo pau nga tio te kai, notemea ki te kore e peratia tera e tino kore atu nga tio o aua wahi. Otira ka ata uiuia e te Kawanatanga a ka ata whiriwhiria hoki kia kitea ai ko te hea te tikanga marama mo taua mea.

Ko Hone Heke.—I raro i nga tikanga o te Ture Mahi Ika o tera tau e ahei ana nga Maori ki te kohikohi i era atu tu ahua ika whai-makoi hei kai ma ratou, engari kaua ratou e mahi i nga tio.

No te tukunga ki te pooti whakaaetia ana aua moni.

Haere tonu te mahi a te Komiti a no te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te awatea o te Rahoroi ka hiki te Whare.