No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.

Te Whakatuwheratanga O Te Paremete.

Ka tae mai te kupu a te Kai-whakahaere a te Kawana, he whakahau kia haere atu nga mema ki te Whare o Runga.

Haere ana nga mema me te Karaka o te Whare ki te Whare o Runga a ka panuitia ki a ratou e nga Komihana a te Kawana te Panuitanga hei whakatuwhera i te Paremete.

Ka mutu tera ka whakahaua nga mema e aua Komihana kia hoki ki to ratou Whare ki te whiriwhiri a ki te whakatu i tetahi o ratou hei Tumuaki mo ratou, ara, hei Pika, a ka oti ia ratou te whakatu taua tangata me arahi atu e ratou ki te Whare o te Kawana i te Wenerei, apopo, kia whakamanangia taua tangata e te Kawana.

Kaore i roa atu kua hoki mai ano nga mema ki to ratou Whare.

No te taenga ki reira ka hoatu e te Karaka o nga Riti kia George Friend, Karaka o te Whare, te rarangi o nga ingoa o nga mema i pootitia hei mema mo tenei Paremete.

Katahi ka tahuri a George Friend, te Karaka o te Whare, i runga ano i nga mana i tukua atu ki a ia, ki te oati i nga mema katoa o te Whare; ka mutu te oati ka haere ia mema ki tona nohoanga.

Te Tumuaki.

Ko Te Ranaka (Hon. Mr. Larnach.)—E mohio ana nga mema o tenei Whare e kore e taea te whakahaere a tatou mahi i roto i te Whare nei ki te kore e whakaturia e tatou tetahi o tatou, o nga mema honore o te whare nei, hei Tumuaki mo tatou tae noa ki te paunga o nga tau i pootitia ai tatou hei mema mo tenei Whare. Na reira nui atu toku koa me toku pai ki te whakahua atu, hei Tumuaki mo tatou, i te ingoa o Sir Maurice O'Rorke, he ingoa tenei e mohiotia ana e nga mema honore katoa a e puta ana tona rongo ki nga wahi katoa o tenei koroni. He toko maha nga mema honore e noho nei i uru hei mema mo nga Paremete o mua atu i tenei, a e mohio ana ratou he tangata tino matau taku i whakahua ake nei hei Tumuaki mo tatou. Ka rua tekau oku page 20tau e tu ana hei mema mo tenei Whare, a kaore ano ahau i kite i tetahi tangata tika atu i tenei hei Pika mo te Whare nei; na reira ahau i kaha ai ki te motini ko Sir Maurice O'Rorke hei Tumuaki mo tenei te takau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni. He whakaatu ano tenei naku ki nga mema tauhou, ka ono nga Paremete e tu ana a Sir Maurice O'Rorke hei Pika, a ki te whakaturia ano ia e tatou i naianei tera e whakaae nga iwi o te koroni ki te tika o ta tatou mahi.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, Ka mutu ia ka tu ake.

Ko Te Maukomare (Mr. Montgomery).—He tu ake ta tenei ki te tautoko i te motini a te mema honore mo Tuapeka, ara, a Te Rakana. He potopoto nei ana korero ka mutu.

Ka ahua roa e noho puku ana te Whare, kihai i whakahuatia te ingoa o tetahi atu mema honore hei whakatete i a Sir Maurice O'Rorke, heoi whakaturia ana e te Whare ko ia hei Tumuaki.

Ka tu mai a Sir Maurice O'Rorke ki te whakawhetai ki nga mema honore mo ta ratou whakatuunga i a ia hei Tumuaki mo te Whare.

Katahi te Tumuaki ka arahina e nga mema tokorua, nana ia i motini i tautoko hei Pika, ki tona nohoanga.

Ka mutu nga whai-korero whakapai atu a te Pirimia raua ko Kapene Rahera, hiki ana te Whare i te rua tekau meneti ki te wha karaka i te ahiahi.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ko Te Tumuaki (Mr. Speaker).—He whakaatu taku ki te Whare kua tae mai ki au, na te Tumuaki Kai-whakawa o te Hupirimi Kooti raua ko tetahi o ana Tiati i tuku mai, nga ripoata me nga pukapuka whakaatu i a raua whakatau mo nga pitihana turaki i etahi mema i pootitia i mua tata ake nei—ara, mo nga mema Pakeha tokorua me te mema Maori mo te Takiwa Pooti o te Tai Hauauru. Na, ko te tikanga o te Paremete o Ingarangi, ina tae atu ki a ratou nga ripoata me nga pukapuka a nga tiati o reira mo enei tu pitihana, kaore e whai-korerotia ana, engari waiho ai kia takoto ki runga ki te teepu o te Whare. A ki toku whakaaro me pera ano hoki ta tatou tikanga mo nga ripoata mo nga mema e toru nei. Na reira ina takoto aua pukapuka ki runga ki te teepu o te Whare nei, kaua e tu ake etahi mema ki te whai-korero mo aua mea.

Ka panuitia i konei aua ripoata me aua whakataunga e toru.

Ka mutu te panui o nga ripoata me nga whakatau a aua Tiati mo nga mema Pakeha tokorua, ka panuitia ko te ripoata me te whakatau mo te pitihana turaki a Ropata te Ao i a Henare Kaihau; a koia tenei te ritenga o taua ripoata, ara, kaore e tika a Henare Kaihau kia hinga i a Ropata te Ao, notemea kaore i he te whakahaere a nga iwi o Henare Kaihau i tona pootitanga. Heoi whakataua ana me tu tonu a Henare Kaihau hei mema mo te Paremete.

Te Tumuaki.

Ko Te Tumuaki (Mr. Speaker).—Ka korero atu ahau ki te Whare, kua tae ahau me nga mema honore tokorua, na raua nei au i motini i tautoko hei Tumuaki, ki te Whare o te Kawana, a korerotia atu ana e au ki te Kawana kua whakaturia e koutou, i runga ano i to koutou mana, ko ahau hei Tumuaki mo tenei Whare i tenei Paremete.

A whakapai ana te Kawana ki aku kupu, a ki ta koutou whakatuunga hoki i au hei Tumuaki mo te Whare.

Ka oti era mahi ka takoto te motini a te Pirimia kia whakatarewatia nga ture o te Whare No. 74 me No. 75 i tenei tuunga o te Paremete, kia ahei ai te hoatu ko nga mahi Kawanatanga kia mahia i te tuatahi, kia tere ai te mutu o tenei Paremete. No te mea kotahi tonu te tino take i karangatia ai nga mema honore kia huihui mai i tenei wa, ara, hei whakahaere i nga tikanga whakanui mo te taenga o nga tau o te Kuini ki te ono tekau e tu ana hei Kuini mo Ingarangi.

Ka mutu ta te Pirimia ka tu ake ko Te Taute (Hon. Sir Robert Stout), ko Kapene Rahera (Hon Captain Russell), ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston), ko Te Hatihana (Mr. G. Hutchison), me page 21etahi atu mema honore ki te turaki i te motini a te Pirimia.

Te mutunga iho pooti ana te Whare. Koia tenei te rarangi o nga mema i pooti.

I te Ae, 44.

• Allen, E. G.
• Cadman
• Carncross
• Carroll
• Crowther
• Duncan
• Fisher
• Flatman
• Fraser
• Gilfedder
• Graham
• Guinness
• Hall-Jones
• Holland
• Houston
• Hutcheson, J.
• Kaihau
• Kelly
• Larnach
• Lawry
• McGowan
• McKenzie, J.
• MoKenzie, R.
• Meredith
• Millar
• Mills
• Montgomery
• O'Meara
• O'Regan
• Parata
• Pere
• Pirani
• Seddon
• Smith
• Stevens
• Steward
• Symes
• Tanner
• Thompson, R.
• Thompson, T.
• Ward
• Wason.
• Kai-tatau.
• Hogg
• Morrison.

I te Noo, 26,

• Allen, J.
• Bollard
• Brown
• Carson
• Heke
• Harries
• Hunter
• Hutchison, G.
• Joyce
• Lang
• Lethbridge
• Lewis
• McGuire
• Mackenzie, M.
• MoLean
• Monk
• Moore
• Richardson
• Rolleston
• Russell
• Stout
• Taylor
• Thomson, J. W.
• Wright.
• Kai-tatau.
• Buchanan
• Massey.

Te putanga o te hunga tautoko, 18.

Heoi paahi ana te motini a te Pirimia.

Ka mutu tera ka whakahaerea ko te whai-korero hei whakautu mo nga kupu a te Kawana i tana whakatuwheratanga i te Paremete i te ra tuatahi.

He maha nga mema i korero te mutunga iho whakaaetia ana te motini mo taua mea.

Katahi ka whakahaerea ko nga moni o te koroni, no te mutunga o tenei ka ara te Whare.

No te waru meneti te paahitanga o te tekau karaka i te po i hiki ai te Whare.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire e rua me etahi motini. Ka oti era, ka utua ko nga patai, ka tae ki te motini a te Pirimia mo:—

Nga Kupu Mihi A Te Whare Ki A Te Kuini Mo Te Ekenga O Ona Tau Ki Te Ono Tekau E Tu Ana Hei Kuini.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—E te Pika, ka nui toku koa i au e tu ake nei ki te whakatakoto atu i taku motini, kia whai-mana ai nga Whare e rua ki te whiriwhiri a ki te tuhituhi i etahi kupu mihi hei tuku atu ma te iwi ki a te Kuini, mo tona roa e tu ana hei kuini mo tatou. E mohio ana hoki tatou nui atu te koa o nga mema katoa o tenei Paremete tae atu ki te iwi katoa o tenei koroni mo te ekenga ki te ono tekau nga tau e noho ana a te Kuini i runga i te torona o Ingarangi. E te Pika, he nui nga painga kua puta ki nga iwi o te ao i roto i te wa e tu nei ia hei Kuini mo Ingarangi me ona koroni. I karangatia tenei huinga o te Paremete hei whiriwhiri a hei whakatakoto i nga kupu mihi a te iwi ki a te Kuini. Na kua motinitia e au ko koe e te Pika, ko Kapene Rahera, ara, ko te kai-arahi o te Apitihana, ko tetahi o nga mema Maori me ahau, nga tangata mana e whiriwhiri e tuhituhi nga kupu o ta tatou pukapuka mihi ki a te Kuini.

Koia tenei nga kupu o te motmi a Te Hetana, Pirimia o Niu Tireni, "Me whakatu tetahi Komiti Motuhake hei whiriwhiri, a hei tohutohu atu ki te Paremete i te huarahi mo nga pononga katoa a te Kuini e noho nei i Niu Tireni, e pai ai te whakaatu i te nui o to ratou hari me to ratou koa mo te ekenga o ona tau ki te ono tekau e tu ana hei Kuini; a me whai-mana taua Komiti ki te haere atu ki te Komiti Motuhake a te Runanga Kaunihera whiriwhiri tahi ai; kia tokotoru te korama; koia enei nga mema mo taua Komiti, ko te Tumuaki, ko Hon. Timi Kara, ko Hon. Kapene Rahera, ko Henare Kaihau, me te Pirimia."—(Te Hetana.)

Ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell).—Ko ahau te kai-arahi i te Apitihana, a ka nui toku koa ki te tu ake i naianei ki te tautoko i te motini a te Pirimia, e mea nei kia tukuna e tatou he pukapuka mihi atu ma tatou ki a te Kuini mo te ekenga ki te ono tekau ona tau e tu ana hei Kuini mo Ingarangi me ona koroni katoa. Kaore e taea e au, i te poto o te taima e homai ana e te page 22Whare ki au, te whakatepe haere i nga korero mo nga mahi nunui i oti i roto i enei tau e ono tekau; otira me penei ake e au, timata i te tau 1819, ara, i te tau i whanau ai a te Kuini, tae mai ki tenei tau, no roto i enei tau e whitu tekau ma waru i kitea ai, a i tino whakatutukitia ai nga mahi tohunga me nga mahi matauranga a te Pakeha, ara, nga tima, nga reriwe, nga waea hari korero, me era atu mahi whakamiharo. No roto i aua tau i nohoia ai a Niu Tireni e te Pakeha, a i uru atu ai hei koroni mo Ingarangi.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Kapene Rahera, me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston).—E te Pika, kua mene katoa atu i taku hoa i a Kapene Rahera nga korero a tenei taha o te Whare. He tino kaha he tino pai atu ana korero mo te aronga o te motini kua takoto nei ki o tatou aroaro i te Pirimia. Otira i te mea ko ahau te mema tawhito rawa o tenei Whare, a i te mea hoki kua roa rawa ahau e noho ana i tenei koroni, no reira ka mahara ahau he mea tika me tu ano hoki au ki te whakaputa i toku koa mo tenei motini me tenei putake i huia mai nei tatou ki konei. E tino koa ana nga tangata penei me au, kua nuku atu nei i te wha tekau nga tau o te taenga tuatahi mai ki tenei koroni, a e noho nei e hanga nei kia pai te tupu o nga iwi me nga ture o enei motu, i te mea kua kite o ratou kanohi i te tutukitanga o a ratou mahi i whakahaere ai. E te Pika, ko toku hiahia kia pai rawa te whakatakoto a te Komiti i nga korero mo roto i te pukapuka mihi ki a te Kuini, kia rite ai ki ta te iwi i whakaaro ai. He iwi tino piri pono te iwi o Niu Tireni ki a te Kuini, a no roto i nga tau o tona kuinitanga i uru ai enei motu hei koroni mo Ingarangi.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—E tika aua ahau kia tu ake ki te whakaputa i etahi kupu mo te taha ki toku iwi Maori mo tenei putake nui i huia mai nei tatou. E tino koa ana ahau mo te tuunga o Henare Kaihau hei mema mo tenei Whare, i te mea ko ia te reo mo tetahi wahanga nui o te iwi Maori i wehe nei i a ratou i mua i runga i etahi atu tikanga kimi mana motuhake mo ratou. Otira kua mahue atu era tikanga a kua mohio ratou i naianei ko te mea tika me whakahaere tahi me kimi tahi tatou me ratou i nga huarahi e puta ai nga iwi e rua. Kua kite ratou i nga matauranga o te Pakeha, a kua hiahia kia tino honoa nga iwi e rua.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Timi Kara, otira me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Hone Heke.—E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru maku i tenei wa me taku mahara kei te kite marama tatou katoa he taima tino tika rawa tenei hei whakapuakitanga mo a tatou kupu whakamihi ki a te Kuini mo te ekenga o ona tau ki te ono tekau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Ko nga tangata katoa e mohio ana ki nga korero o tenei koroni ka mohio mai ki au he tangata no tetahi wehenga o te Iwi o Ngapuhi, i whawhai nei ki nga hoia a te Kuini i nga tau timatanga o tenei koroni. Engari koia tenei te mea e tino hiahia aua ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare: ahakoa taua mahi a taku tupuna kua mate atu nei e patu ana i nga tika o nga pononga Pakeha a te Kuini i tenei koroni, engari ko nga take i tahuri ai ia ki te whawhai ki nga Pakeha he take tika ano na te tangata e aroha ana ki tona iwi ake, i runga i tana kite i te kino kua mahia ki runga ki a ratou. Mehemea ka hoki whakamuri nga mahara o nga mema o tenei Whare ka titiro ki nga korero tawhito o Ingarangi, ka kite ratou i te tahuritanga o nga iwi whenua o Ingarangi ki te whawhai i nga iwi tangata ke e whakaeke ana i to ratou motu. Mo te taha ki a matou ko toku iwi, kaha atu to matou nei aroha me to matou piri pono ki a te Kuini. Kua kite iho ahau i to matou nei ahua i raro i nga ritenga o te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni, kua kore rawa matou e kaha ki te whakahe i nga take katoa e whakaaraarahia ana i tenei whenua; a i runga i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi kua whakaae matou ki te mana o te Kuini kia eke ki runga i a matou. Mai ano o mua iho, e whakaae tonu ana matou, nga Maori i whawhai ki nga hoia a te Kuini, ki te mana o te Kuini; a ko nga raruraru o aua ra ehara i te mea he page 23hiahia no nga Maori ki te whawhai ki nga Pakeha. Anei te tino tikanga o taua raruraru, i tahuri ai aua Maori ki te whawhai ki nga hoia a te Kuini i taua wa, ko te takahanga i nga ritenga o tetahi whakaaetanga, i hanga i waenganui i te Kawana, i tukua mai nei e te Kuini, me nga rangatira Maori i te tan 1840. Ko te Tiriti o Waitangi i whakaaetia ponotia e nga Maori o taua wa a e puritia ponotia ana e o ratou uri i tenei wa, a he tino tikanga pono, tapu rawa, taua tiriti kaore rawa e takahia. Otira i takahia, a koia tena te take o te whawhai. E mohio ana ia mema kaumatua o tenei Whare, mehe-mea ra kua roa ia e noho ana i tenei koroni, ko te tikanga Maori tenei i ngara o mua, mehemea i oti tetahi whakaaetanga i etahi hunga, ka mana tonu taua tikanga a matemate noa aua tangata e kore rawa e takahia. Ki te takahia, he toto te utu o te takahanga, he mea ano ka hoatu he whenua hei utu. Koia tena nga mahara i roto i nga ngakau o nga tangata Maori i whawhai ki nga hoia a te Kuini i Niu Tireni. He kite no ratou, kua takahia etahi o nga ritenga o taua tiriti e nga apiha whakahaere e hapai ana i te mana o te Karauna o Ingarangi i Niu Tireni. Na reira mahara ana ratou e tika ana me whakahe ratou ki taua mahi; a koia i ara ai aua roruraru, no te takahanga o taua tiriti, apiti atu ki te kuare o nga Pakeha ki te aronga o nga mahara me nga whakaaro o te ngakau Maori i nga tau timatanga o te koroni. Ki taku mohio e ono pea miriona pauna nga moni i pau i aua raruraru. He kupu tuturu tenei naku, heoi ano te tino putake o aua whawhai, ko te kuaretanga o nga kaiwhakahaere Pakeha ki te ngakau Maori. Hei kupu whakamutunga maku, e penei atu ana ahau, ahakoa aua whawhai, no reira mai ano te whakaaro piri pono i roto o nga Maori ki a te Kuini tae mai ki naianei. E tino whakapono ana ahau kei te tino whakaae te taha Maori katoa ki te mana o te Kuini kia tau ki runga ki a ratou. E whakahe ana ahau ki tetahi kupu i kite ahau i roto i tetahi o nga nupepa o Te Waipounamu—ki taku mahara no Oamaru pea taua nupepa—a na tetahi o nga mema o tetahi atu Whare taua pepa. E ki ana te tangata nana i tuhituhi taua kupu, i raupatutia te iwi Maori o Niu Tireni e te iwi Pakeha. He tino tito rawa tera korero, a kanui ano taku pouri mo tona korenga kaore i mohio ki te korero pono mai i nga tino tikanga i uru ai nga motu o Niu Tireni ki raro i te mana o te Kuini. Kua whakahuatia ake e au te Tiriti o Waitangi, ko taua tiriti tonu te huarahi i eke ake ai te mana o te Karauna o Ingarangi ki runga ki tenei koroni. Na taua tiriti hold a Niu Tireni i whiwhi ai i tetahi tikanga i taea ai te whakatu o tetahi Paremete mona. Heoi aku kupu, e te Pika, kei te tautoko ahau i nga kupu whakamihi a nga mema i korero i mua atu i au, me te whakaatu ake i nga whakaaro piri pono o matou katoa ko nga tangata o toku iwi ki a Kuini Wikitoria.

Ko Wi Pere.—E te Pika, ki toku whakaaro he mea tika kia tukua he ope Hoia Maori ki Ingarangi; he tino mea pai tera hei whakaatu atu ki era atu iwi o te ao i te whakakotahitanga o nga Maori me nga Pakeha o tenei koroni. Engari, ahakoa kua kotahi ratou, ki te titiro mai a nga kanohi o era atu pononga a te Kuini i era atu wahi o tona Kuinitanga, e tika ana ano kia kawea mai nga take raruraru katoa e takoto nei i waenganui i te Maori me te Pakeha ma tenei Whare e whiriwhiri e whakariterite. Otira ko aua putake raruraru, e takoto pohehe nei i waenganui o nga iwi e rua, ka auau tonu te tae mai ki te aroaro o tenei Whare kia oti ra ano tetahi whakatutukitanga marama hei whakamutu atu. Ka whanau he tamaiti rangatira o te iwi Maori, ka tae ki te waru ona ra ki waho, ka tuatia taua tamaiti. Hei reira ka karangatia nga hapu katoa o taua takiwa kia haere mai ratou ki taua tuatanga. Mehemea ki te whakahe tetahi, ki te ki kaore ia e tuku kai, taonga ranei, mo taua mahi, ka poroa rawatia tona kaki. Na, kua puta rawa he kupu whakahe ma etahi o nga mema o tenei Whare, kua amuamu ratou kua ki, "kaua tatou e tuku ope hoia ki Ingarangi—kaua tatou e moumou moni." Mehemea e mana tonu ana i naianei nga tikanga Maori o mua kua tukuna mai e te Kuini tetahi o ana apiha i Ingarangi hei poroporo i nga upoko o nga tangata e amuamu nei. Ko nga mema honore e page 24whakahe nei ki tenei whakaaro, rahi noa atu a ratou moni e whakapaua noatia iho ana ki tetahi wahi kei tua tata ake o tenei Whare, i nga moni katoa e pau i te tukunga o taua ope ki Ingarangi. Ko nga tangata o enei motu e whitu rau mano, a mehema ka kohikohi ratou he hikipene ma te tangata kotahi ka ea noa atu nga moni e pau i taua haere. Me tangi rawa koia tena hikipene kotahi? Nui atu te aroha me te whakahonore ki a te Kuini o nga iwi katoa e noho ana i raro i tona mana: engari kaore kau rawa aku kupu whakamihi, whakapai ranei, mo ana pononga Pakeha e noho nei i Niu Tireni, ko te take kaore ano ratou i homai noa i tetahi ture tika mo te iwi Maori e mutu rawa atu ai nga putake raruraru e takoto nei i waenganui i nga iwi e rua. Kia oti ra ano tera i a ratou, katahi pea ka puta he kupu whakapai maku mo ratou. Engari kei te mohio ahau, mai o mua iho, ko te Kuini te mea e aroha ana ki te iwi Maori. Ko ia hoki te mea nana te iwi Maori i awhina i te wa e tukinotia ana ratou e koutou e nga Pakeha. Ko te take tena o toku piri pono ki a te Kuini. Kaati, hei kupu whakamutunga maku, ka penei atu ahau ki te Pirimia, he aha te haria ai e koe ki Ingarangi nga mema katoa o tenei Whare? Mehemea ka haere tahi atu matou, nga mema o tenei Whare, hei hoa mou ki Ingarangi, katahi au ka koa. Ka tono atu ahau ki tenei Whare kia kaua e whakaroangia te korero mo tenei take e korerotia nei, engari me whakaae kia haere he ope hoia hei hoa mo te Pirimia ki Ingarangi. Mehemea e whai taima ana ahau ka tino haere au ki nga Maori kia kohikohi ratou i te moni hei tuku i nga hoia Maori o taua ope ki Ingarangi, me taku mohio, tere tonu ta ratou whakaae.

Ko Henare Kaihau.—Taku kupu tuatahi he kupu mihi ki a koutou, ki nga mema o tenei Whare. Ko ahau he mema hou au, he tangata tauhou ki tenei Whare, i tonoa mai au ki konei e tetahi wahanga nui o te iwi Maori e noho ana i tera pito o tenei Motu. Kei pohehe mai koutou ki taku korero e noho atu ana ratou i waho atu o nga ture a te Kuini, kaore. Ko nga iwi nana au i tuku mai ki konei e noho ana ano i raro i te mana o nga ture a te Kuini, engari e whakahe ana ratou ki etahi wahi o nga tikanga e whakahaerea nei mo Niu Tireni, i runga i te mea, ki ta ratou whakaaro, kihai etahi wahi o te Ture Whakamana i te Paremete e pa ana ki te taha Maori i ata whakatutukitia. I haere mai au ki konei i runga i te tono a nga rangatira me nga hapu o toku takiwa hei mangai mo ratou ki te Paremete. Kua kite ahau, i roto i enei ra torutoru oku ki konei, i te ahua o ta koutou whakahaere i nga mahi o tenei Whare. Kua rongo ahau e korerotia ana, heoi ano te tino take hei whiriwhiri ma tatou i tenei tunga o te Paremete ko te tuku atu i te Pirimia me tetahi ope hoia Pakeha, Maori hoki, ki Ingarangi. E tino whakaae ana toku ngakau kia haere te Pirimia ki Ingarangi kia kite i a te Kuini. Ma kona hoki e kite ai nga Pakeha o Ingarangi i te ahua o nga tangata i whiriwhiria hei whakahaere tikanga mo tenei koroni, a ma tera hoki e ata mohio ai ki te te ahua o nga iwi e rua e noho nei i konei. Ko matou, ko nga Maori, e rereke ana to matou nei hiahia: Ko ta matou e hiahia ai kia tae atu ko nga rangatira o nga iwi Maori hei reo mo ratou ki reira a taua ra. Ma kona hoki, ki ta matou whakaaro, ka tino whakaaturia maramatia te kotahitanga o nga rangatira Maori o Niu Tireni me nga rangatira Pakeha o Ingarangi me nga rangatira o era atu whenua e noho ana i raro i te mana o te Kuini o Ingarangi. Hei tera atu tuunga o tenei Paremete katahi ka whakatakotoria atu e au ki tenei Whare nga putake katoa i tukua mai e toku iwi ki au hei horahanga atu maku ki te aroaro o tenei Whare. E kore au e whakatakoto atu i aua putake i naianei; i te mea ki taku mohio heoi ano te take korero kei te aroaro o te Paremete i naianei ko te whiriwhiri mehemea e tika ana kia tukuna atu te Pirimia me tetahi ope hoia Pakeha, Maori, ki Ingarangi mo nga mahi nunui ka puta i reira a te taenga o nga ra o te kuinitanga o to tatou Kuini ki te ono tekau tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Ka nui taku koa i taku kitenga tera e page 25whakaae te Whare ki taua haere, me taku whakamoemiti atu ki te Whare mo tenei mea ka whakaaetia nei.

Ko Tame Parata.—E te Pika, e tu ake aua ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i te take korero e korerotia nei e te Whare. I te mea ko au te mema Maori o Te Waipounamu, no reira e tika ana kia korero au i etahi kupu. E tino whakaae ana ahau ki te huihuinga mai o tenei Whare ki te whakarite i te kupu powhiri a te Kuini, na reira ka nui taku koa ki te whakahaerenga penatanga a te Pirimia, me taku hari ano hoki i taku rongonga ka tino haere ia hei reo mo Niu Tireni ki Ingarangi a te taenga o nga tau o Kuini Wikitoria ki te ono tekau tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare ko te rangatira Maori o Te Waipounamu e mohiotia ana e nga Pakeha i mua tata atu o te hainatanga o te Tiriti o Waitangi ko Tuhawaiki te ingoa, a maku e ki atu ki te Whare nei ko ahau te uri e ora nei o taua rangatira. Ko ia te rangatira Maori tuatahi i haere ki Hirini (Sydney) i mua atu o te Tiriti o Waitangi, ki te whakarite tikanga ki te Kawana o Poihakena (New South Wales) kia tukua atu a Te Waipounamu ki raro ki te mana o te Kuini. Kaati, e tu atu ana ahau i naianei ki te ki atu, he mea tino tika kia haere etahi Maori, o Aotearoa me Te Waipounamu, hei hoa tahi mo te Pirimia ki Ingarangi, hei whakaatu ake ki nga Pakeha o Ingarangi i te pono o te hapai a nga Maori i nga whakaaetanga me nga tikanga i hanga i waenganui i nga iwi e rua e noho ana i tenei koroni, mai o te ra o aua tiriti i korerotia ake ra e au tae mai ki naianei. E hiahia ana ano hoki ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare, e tika ana kia whakanuia te haeretanga mai o nga iwi Maori ki raro ki te mana o te Kuini, kia waiho ko tena tetahi o nga tino mahi ka mahia nei ki Ingarangi a te taenga atu ki taua ra nui, no reira ki taku mahara e tino tika ana kia haere tahi atu i a te Pirimia etahi Maori o enei motu e rua. E kore au e whakaroa i te Whare, heoi he whakaatu tenei i taku whakapai mo te karangatanga o te Paremete kia tu i tenei taima hei whakatutuki i te kupu karanga mai a te Kuini, me te korero atu ano hoki i taku hiahia nui me haere ano etahi tangata o te iwi Maori hei hoa mo te Pirimia ki Ingarangi a tona ra e haere ai ia.

Ka mutu a Tame Parata ka tu ake ko Te Mira, mema Pakeha mo te takiwa o Wairau, Te Waipounamu. He tautoko tana i te motini a te Pirimia. Ka mutu ia ko te mema Pakeha mo te takiwa o Waitemata. He tautoko ano hoki ta tera.

No te paunga o nga korero a era, ka tu atu ano ko te Pirimia ki te whakautu i nga whai-korero. Te mutunga o tana paahitia ana te motini a whakaturia ana te Komiti.

Katahi ka whakahaerea ko etahi atu mea, a no te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea tetahi Pire mutu noa tona panuitauga tuatahi, tuarua, tuatoru.

Nga Kupu Mihi Hei Tuku Atu Ki A Te Kuini.

Ko Te Hetana (Hon, Mr. Seddon).—E te Pika, e whai honore ana ahau ki te whakatakoto atu ki te aroaro o te Whare i te ripoata a nga Komiti Huihui o nga Whare e rua i whakaturia hei whiriwhiri, a hei hanga ki roto ki tetahi pukapuka, i nga kupu mihi ki a te Kuini. Ka motini ahau kia panuitia taua pukapuka e te Karaka.

Katahi ka panuitia e te Karaka taua pukapuka. Koia tenei nga korero. "Ki a te Kuini ki te mana nui rawa.

"E te Kuini atawhai rawa,—

"Ko matou ko nga mema o te Whare o Runga me te Whare o Raro o te Korini o Niu Tireni, e noho huihui nei i roto i te Paremete, tenei matou ka whakapuaki atu ki te Atua Kaha rawa i a matou kupu whakawhetai atu ki a ia mo tana whakamahanga i ou ra i roa atu ai koe i o mua atu i a koe e noho ana i runga i te torona o Ingarangi.

page 26

"E inoi atu ana matou ki a koe kia paingia e koe nga kupu mihi atu a o matou ngakau mo te taenga ki te ono tekau tau ou e noho ana i runga i tena torona; a e koa ana hoki matou mo tou rokohangatanga e tenei tau, a mo te tuwhera tonu o nga huarahi katoa e tae atu ai ki a koe nga kupu aroha me nga mihi a o pononga katoa e noho nei i nga whenua katoa e ekengia ana e tou mana.

"Ko te Koroni o Niu Tireni, i timataria te whakatupu hei koroni i muri tata iho i tou ekenga ki runga ki te torona, a ko ia tonu te matamua o nga koroni i whanau mai i roto i nga ra o tou kuinitanga; a e ki pono atu ana matou ki a koe e kore rawa te aroha me te piri pono ki a koe o nga tangata o Niu Tireni e hoki i era atu pononga a te Karauna.

"Ko tenei koroni, ahakoa i whakatupuria i runga i te whakaae a te iwi Maori, e whakaaturia ana nei i roto i te Tiriti o Waitangi, he maha nga raruraru i tupono ki a ia i ona tau tuatahi; a ahakoa aua raruraru i nga ra o mua i waenganui i nga iwi e rua, otira e koa ana matou i naianei mo matou ka kaha ki te ki atu ki a koe i tenei ra kei te noho kotahi nga iwi e rua i naianei i runga i te rangimarie i te rongomau me te aroha, a ko te piri pono o te iwi Maori ki a koe e kitea ana i runga i te tahuritauga o nga mema Maori o enei Whare e rua ki te tautoko kaha i nga kupu o tenei pukapuka mihi aiu ki a koe.

"Nui atu to matou hari i to matou rongonga i to kupu whakaatu mai i to hiahia kia tae atu etahi tangata o konei hei reo mo Niu Tireni ki roto ki nga mahi nunui ka mahia ki Ranana a te taenga ki te ono tekau nga tau o tou kuinitanga, a e tino whakatika ana matou ki taua hiahia ou, na reira kua whakaae matou kia haere atu i naianei tonu te Pirimia o Niu Tireni, a te Honore R. J. Hetana, ki kona, ki Ranana, hei reo mo te koroni nei i nga ra e mahia ai nga mahi hei whakanui i te taenga ki te ono tekau ou tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi.

"Nga tohu nunui o tou kuinitanga ko te tuturu tonu o tou whakaaro kia mau tonu kia tupu haere tonu te whakahaere kawanatanga i runga i nga ritenga Paremete, i runga i te whakawhanui i nga mana o te iwi ki te tuku mema mo ratou ki nga Paremete me nga Kawanatanga puta noa i nga whenua e takoto ana i raro i te mana o Ingarangi, me te whakangawari i nga ture pakeke, me te hanga ture hei awhina i nga kai-mahi o te whenua. Ko te roa rawa o ton noho i runga i te torona, ko te pai o tau tauira mai i nga mahi Kuini, i nga mahi a te wahine me te whaea ki ana tamariki, koia i whakahonore nui rawa ai o pononga katoa ki tou torona i aroha ai hoki ki tou tinana, a ka kaha rawa ta matou inoi kia roa atu ano koe e ora ana hei Knini mo nga iwi maha me nga whenua nunui kua taka nei ki raro i te mana o tou Kuinitanga nui.

"Na Te Mera (H. J. Miller),

"Tiamana o te Komiti Huihui o nga Whare e rua o te Paremete i whakaturia hei hanga i enei kupu mihi ki a te Kuini."

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—Ka motini ahau kia whakaaetia te ripoata nei.

Ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston).—Kaore ranei e pai kia perehitia?

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—Kaore kau aku whakahe ki tena, mehemea ra e hiahia ana nga mema honore kia nukuhia tenei motini kia whai taima ai mo te perehitanga.

Ko Te Taute (Hon. Sir Robert Stout).—E kore ano ra hold e tika kia whakaae noa atu matou i te mea kaore ano i ata tirohia e o matou kanohi.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—E pai ana, e pai ana; ka motini ahau, Kia perehitia te ripoata, a mo taihoa ake nei e ata whiriwhiria ai.

Whakaaetia ana te motini.

Ka mutu tera ka timataria etahi atu mahi a haere tonu a weherua noa.

No te tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po i hiki ai te Whare.

No te hawhe-paahi i te rua karaka i noho ai te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea ko nga patai ka tae ki te patai a Wi Pere kia hanga he—

page 27

Reriwe Mo Kihipana Ki Rotorua.

Ko Wi Pere.—Ka patai ahau ki te Pirimia, Mehemea a te mutunga o tenei huinga o te Paremete tera e whakaarohia e te Kawanatanga etahi tikanga e taea ai te hanga o tetahi reriwe mo Kihipana ki Rotorua, kia mama ai te harihari atu a nga kaimahi paamu o nga takiwa o Cook Kaute me Waiapu Kaute i a ratou kau, hipi, kai hold, ki nga whenua mahinga koura o te pito whaka-raro o te Motu nei? Ko nga takiwa o Kihipana tae atu ki Waiapu kei te takoto wehe rawa i era atu takiwa o te koroni i te kore rori hei putanga mo nga kau me nga hipi me nga taonga e whakatupuria ana ki reira, heoi ano te huarahi, e puta ai aua taonga ki era atu wahi o te koroni, ko te moana anake, a he nui te utu o tera. Ki te mahia he reriwe hei whakatuwhera i aua takiwa a hei hono i reira ki nga takiwa whaka-raro o te Motu nei, tera e tino whiwhi taua reriwe, i te mea tera e nuku atu i te 300,000 nga eka whenua o te Tai-rawhiti e tuwhera i taua reriwe hei whakanohonoho ki te tangata, a tera ano e pera hoki te rahi o nga whenua o te taha ki Rangitaiki, ki Whakatane me era takiwa, e tuwhera mo aua mahi i taua reriwe. Me ki atu hoki au ki te Pirimia, tenei te rongo kua tae mai kua kitea he koura ki nga whenua e meatia nei kia haerea e te reriwe e korerotia nei e au. Kua nuku atu i te kotahi miriona nga hipi o Cook Kaute me Waiapu Kaute, a kaore e roa rawa kua eke enei hipi ki te rua miriona, a, e takoto nei, kaore kau he huarahi e puta ai enei taonga ki era atu wahi o te koroni, heoi te ara ko te moana anake.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—Kua tino whiriwhiria e te Kawanatanga nga tikanga o tenei patai, a he tika tonu te mate o Kihipana me ona takiwa i te kore rori. He whenua tino papai atu o reira mo te whakatupu kararehe; a he whenua pai ano hoki mo te witi me era tu kai, a he nui te mate e pa ana ki aua takiwa me o reira tangata i te kore tino rori, reriwe ranei, hei putanga mo a ratou taonga ki waho. Otira kia tae ra ki te wa e whakahaerea ai nga tikanga e mahia ai nga reriwe whaiti nga reera, kia mama ai te utu, hei reira whakaarohia ai tenei patai. Kua tae mai ki au, na te Hekeretari mo te Koroni, ara, na te mema mo te Takiwa Pooti o Waiapa i tuku mai ki au, etahi pukapuka tino whai-tikanga mo runga i nga take o te patai nei. Ko aua pukapuka kua tukuna atu ki te Minita mo nga Mahi Nunui o te Koroni, a kei te taenga ki te huinga o te Paremete i muri i tenei huinga, tera ano e whakahaerea e taua Minita. Ko te huarahi atu i Kihipana ki Rotorua hei whiunga kau, hipi hoki, kei te whakahaerea e te Minita mo nga Whenua, a he tika rawa kia mahia taua rori i naianei.

Nga Kupu Mihi Ki A Te Kuini.

Ka tae mai te kupu a te Kaunihera kua paahitia e ratou te ripoata mo nga kupu mihi ki a te Kuini, i hanga nei e te Komiti Huihui o nga Whare e rua, mo te ekenga ki te ono tekau nga tau o te Kuini e noho ana i runga i te torona o Ingarangi.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddoa).—Ka motini ahau kia paahitia hoki e tatou te ripoata mo aua kupu mihi ki a te Kuini. He roa ana korero.

Ka Mutu ia ka tu ake ko Te Taute (Hon. Sir Robert Stout), ko O'Rekana (Mr. O' Regan), ke Te Hatihana (Mr. G. Hutchison), me etahi atu mema torutoru nei ki te whakakino ki nga kupu o roto i te pukapuka ki a te Kuini.

Ka roa ratou e kawe ana ka tu atu ano a Te Hetana (Hon. Mr. Seddon) ki te whakautu i a ratou korero.

Te mutunga iho pooti ana te Whare mo te motini a te Pirimia.

Koia tenei te rarangi o te hunga i pooti.

I te Ae, 39.

• Allen, E. G.
• Cadman
• Carncross
• Carroll
• Carson
• Duncan
• Field
• Fisher
• Flatman
• Gilfedder
• Guinness
• Hall-Jones
• Herries
• Hogg
• Holland
• Houston
• Hunter
• Hutcheson, J.
• Joyce
• Lang
• Larnach
• Lethbridge
• McGowan
• McKenzia, J.
• Meredith
• Millar
• Mills
• Montgomery
• O'Meara
• Pere
• Seddon
• Stevens
• Steward
• Symes
• Tanner
• Thompson, T.
• Thomson, J. W.
• Kai-tatau.
• Morrison
• Ward.

page 28

I te Noo, 20.

• Allen, J.
• Bollard
• Buchanan
• Heke
• Lewis
• McGuire
• Mackenzie, M.
• McKenzie, R.
• McLean
• Massey
• Monk
• Moore
• O'Regan
• Richardson
• Rolleston
• Smith
• Taylor
• Wright.
• Kai-tatau.
• Hutchison, G.
• Stout.

Te putanga o te hunga tautoko, 19.

Heoi paahi ana te motini a te Pirimia, a whakaaetia ana nga kupu mihi ki a te Kuini.

Hikitanga o te whare.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—I te mea kua mutu katoa nga mahi i huihuia ai tenei Paremete, kaati ka motini ahau kia hiki te Whare a kia whakamutua tenei Paremete.

Heoi hiki ana te Whare, a ao rawa ake kua taki hokihoki te nuinga o nga mema ki o ratou iwi nana ratou i pooti.