Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Taite, te 8 o Aperira, 1897

Taite, te 8 o Aperira, 1897.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire e rua me etahi motini. Ka oti era, ka utua ko nga patai, ka tae ki te motini a te Pirimia mo:—

Nga Kupu Mihi A Te Whare Ki A Te Kuini Mo Te Ekenga O Ona Tau Ki Te Ono Tekau E Tu Ana Hei Kuini.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—E te Pika, ka nui toku koa i au e tu ake nei ki te whakatakoto atu i taku motini, kia whai-mana ai nga Whare e rua ki te whiriwhiri a ki te tuhituhi i etahi kupu mihi hei tuku atu ma te iwi ki a te Kuini, mo tona roa e tu ana hei kuini mo tatou. E mohio ana hoki tatou nui atu te koa o nga mema katoa o tenei Paremete tae atu ki te iwi katoa o tenei koroni mo te ekenga ki te ono tekau nga tau e noho ana a te Kuini i runga i te torona o Ingarangi. E te Pika, he nui nga painga kua puta ki nga iwi o te ao i roto i te wa e tu nei ia hei Kuini mo Ingarangi me ona koroni. I karangatia tenei huinga o te Paremete hei whiriwhiri a hei whakatakoto i nga kupu mihi a te iwi ki a te Kuini. Na kua motinitia e au ko koe e te Pika, ko Kapene Rahera, ara, ko te kai-arahi o te Apitihana, ko tetahi o nga mema Maori me ahau, nga tangata mana e whiriwhiri e tuhituhi nga kupu o ta tatou pukapuka mihi ki a te Kuini.

Koia tenei nga kupu o te motmi a Te Hetana, Pirimia o Niu Tireni, "Me whakatu tetahi Komiti Motuhake hei whiriwhiri, a hei tohutohu atu ki te Paremete i te huarahi mo nga pononga katoa a te Kuini e noho nei i Niu Tireni, e pai ai te whakaatu i te nui o to ratou hari me to ratou koa mo te ekenga o ona tau ki te ono tekau e tu ana hei Kuini; a me whai-mana taua Komiti ki te haere atu ki te Komiti Motuhake a te Runanga Kaunihera whiriwhiri tahi ai; kia tokotoru te korama; koia enei nga mema mo taua Komiti, ko te Tumuaki, ko Hon. Timi Kara, ko Hon. Kapene Rahera, ko Henare Kaihau, me te Pirimia."—(Te Hetana.)

Ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell).—Ko ahau te kai-arahi i te Apitihana, a ka nui toku koa ki te tu ake i naianei ki te tautoko i te motini a te Pirimia, e mea nei kia tukuna e tatou he pukapuka mihi atu ma tatou ki a te Kuini mo te ekenga ki te ono tekau ona tau e tu ana hei Kuini mo Ingarangi me ona koroni katoa. Kaore e taea e au, i te poto o te taima e homai ana e te page 22Whare ki au, te whakatepe haere i nga korero mo nga mahi nunui i oti i roto i enei tau e ono tekau; otira me penei ake e au, timata i te tau 1819, ara, i te tau i whanau ai a te Kuini, tae mai ki tenei tau, no roto i enei tau e whitu tekau ma waru i kitea ai, a i tino whakatutukitia ai nga mahi tohunga me nga mahi matauranga a te Pakeha, ara, nga tima, nga reriwe, nga waea hari korero, me era atu mahi whakamiharo. No roto i aua tau i nohoia ai a Niu Tireni e te Pakeha, a i uru atu ai hei koroni mo Ingarangi.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Kapene Rahera, me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston).—E te Pika, kua mene katoa atu i taku hoa i a Kapene Rahera nga korero a tenei taha o te Whare. He tino kaha he tino pai atu ana korero mo te aronga o te motini kua takoto nei ki o tatou aroaro i te Pirimia. Otira i te mea ko ahau te mema tawhito rawa o tenei Whare, a i te mea hoki kua roa rawa ahau e noho ana i tenei koroni, no reira ka mahara ahau he mea tika me tu ano hoki au ki te whakaputa i toku koa mo tenei motini me tenei putake i huia mai nei tatou ki konei. E tino koa ana nga tangata penei me au, kua nuku atu nei i te wha tekau nga tau o te taenga tuatahi mai ki tenei koroni, a e noho nei e hanga nei kia pai te tupu o nga iwi me nga ture o enei motu, i te mea kua kite o ratou kanohi i te tutukitanga o a ratou mahi i whakahaere ai. E te Pika, ko toku hiahia kia pai rawa te whakatakoto a te Komiti i nga korero mo roto i te pukapuka mihi ki a te Kuini, kia rite ai ki ta te iwi i whakaaro ai. He iwi tino piri pono te iwi o Niu Tireni ki a te Kuini, a no roto i nga tau o tona kuinitanga i uru ai enei motu hei koroni mo Ingarangi.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—E tika aua ahau kia tu ake ki te whakaputa i etahi kupu mo te taha ki toku iwi Maori mo tenei putake nui i huia mai nei tatou. E tino koa ana ahau mo te tuunga o Henare Kaihau hei mema mo tenei Whare, i te mea ko ia te reo mo tetahi wahanga nui o te iwi Maori i wehe nei i a ratou i mua i runga i etahi atu tikanga kimi mana motuhake mo ratou. Otira kua mahue atu era tikanga a kua mohio ratou i naianei ko te mea tika me whakahaere tahi me kimi tahi tatou me ratou i nga huarahi e puta ai nga iwi e rua. Kua kite ratou i nga matauranga o te Pakeha, a kua hiahia kia tino honoa nga iwi e rua.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Timi Kara, otira me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Hone Heke.—E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru maku i tenei wa me taku mahara kei te kite marama tatou katoa he taima tino tika rawa tenei hei whakapuakitanga mo a tatou kupu whakamihi ki a te Kuini mo te ekenga o ona tau ki te ono tekau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Ko nga tangata katoa e mohio ana ki nga korero o tenei koroni ka mohio mai ki au he tangata no tetahi wehenga o te Iwi o Ngapuhi, i whawhai nei ki nga hoia a te Kuini i nga tau timatanga o tenei koroni. Engari koia tenei te mea e tino hiahia aua ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare: ahakoa taua mahi a taku tupuna kua mate atu nei e patu ana i nga tika o nga pononga Pakeha a te Kuini i tenei koroni, engari ko nga take i tahuri ai ia ki te whawhai ki nga Pakeha he take tika ano na te tangata e aroha ana ki tona iwi ake, i runga i tana kite i te kino kua mahia ki runga ki a ratou. Mehemea ka hoki whakamuri nga mahara o nga mema o tenei Whare ka titiro ki nga korero tawhito o Ingarangi, ka kite ratou i te tahuritanga o nga iwi whenua o Ingarangi ki te whawhai i nga iwi tangata ke e whakaeke ana i to ratou motu. Mo te taha ki a matou ko toku iwi, kaha atu to matou nei aroha me to matou piri pono ki a te Kuini. Kua kite iho ahau i to matou nei ahua i raro i nga ritenga o te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni, kua kore rawa matou e kaha ki te whakahe i nga take katoa e whakaaraarahia ana i tenei whenua; a i runga i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi kua whakaae matou ki te mana o te Kuini kia eke ki runga i a matou. Mai ano o mua iho, e whakaae tonu ana matou, nga Maori i whawhai ki nga hoia a te Kuini, ki te mana o te Kuini; a ko nga raruraru o aua ra ehara i te mea he page 23hiahia no nga Maori ki te whawhai ki nga Pakeha. Anei te tino tikanga o taua raruraru, i tahuri ai aua Maori ki te whawhai ki nga hoia a te Kuini i taua wa, ko te takahanga i nga ritenga o tetahi whakaaetanga, i hanga i waenganui i te Kawana, i tukua mai nei e te Kuini, me nga rangatira Maori i te tan 1840. Ko te Tiriti o Waitangi i whakaaetia ponotia e nga Maori o taua wa a e puritia ponotia ana e o ratou uri i tenei wa, a he tino tikanga pono, tapu rawa, taua tiriti kaore rawa e takahia. Otira i takahia, a koia tena te take o te whawhai. E mohio ana ia mema kaumatua o tenei Whare, mehe-mea ra kua roa ia e noho ana i tenei koroni, ko te tikanga Maori tenei i ngara o mua, mehemea i oti tetahi whakaaetanga i etahi hunga, ka mana tonu taua tikanga a matemate noa aua tangata e kore rawa e takahia. Ki te takahia, he toto te utu o te takahanga, he mea ano ka hoatu he whenua hei utu. Koia tena nga mahara i roto i nga ngakau o nga tangata Maori i whawhai ki nga hoia a te Kuini i Niu Tireni. He kite no ratou, kua takahia etahi o nga ritenga o taua tiriti e nga apiha whakahaere e hapai ana i te mana o te Karauna o Ingarangi i Niu Tireni. Na reira mahara ana ratou e tika ana me whakahe ratou ki taua mahi; a koia i ara ai aua roruraru, no te takahanga o taua tiriti, apiti atu ki te kuare o nga Pakeha ki te aronga o nga mahara me nga whakaaro o te ngakau Maori i nga tau timatanga o te koroni. Ki taku mohio e ono pea miriona pauna nga moni i pau i aua raruraru. He kupu tuturu tenei naku, heoi ano te tino putake o aua whawhai, ko te kuaretanga o nga kaiwhakahaere Pakeha ki te ngakau Maori. Hei kupu whakamutunga maku, e penei atu ana ahau, ahakoa aua whawhai, no reira mai ano te whakaaro piri pono i roto o nga Maori ki a te Kuini tae mai ki naianei. E tino whakapono ana ahau kei te tino whakaae te taha Maori katoa ki te mana o te Kuini kia tau ki runga ki a ratou. E whakahe ana ahau ki tetahi kupu i kite ahau i roto i tetahi o nga nupepa o Te Waipounamu—ki taku mahara no Oamaru pea taua nupepa—a na tetahi o nga mema o tetahi atu Whare taua pepa. E ki ana te tangata nana i tuhituhi taua kupu, i raupatutia te iwi Maori o Niu Tireni e te iwi Pakeha. He tino tito rawa tera korero, a kanui ano taku pouri mo tona korenga kaore i mohio ki te korero pono mai i nga tino tikanga i uru ai nga motu o Niu Tireni ki raro i te mana o te Kuini. Kua whakahuatia ake e au te Tiriti o Waitangi, ko taua tiriti tonu te huarahi i eke ake ai te mana o te Karauna o Ingarangi ki runga ki tenei koroni. Na taua tiriti hold a Niu Tireni i whiwhi ai i tetahi tikanga i taea ai te whakatu o tetahi Paremete mona. Heoi aku kupu, e te Pika, kei te tautoko ahau i nga kupu whakamihi a nga mema i korero i mua atu i au, me te whakaatu ake i nga whakaaro piri pono o matou katoa ko nga tangata o toku iwi ki a Kuini Wikitoria.

Ko Wi Pere.—E te Pika, ki toku whakaaro he mea tika kia tukua he ope Hoia Maori ki Ingarangi; he tino mea pai tera hei whakaatu atu ki era atu iwi o te ao i te whakakotahitanga o nga Maori me nga Pakeha o tenei koroni. Engari, ahakoa kua kotahi ratou, ki te titiro mai a nga kanohi o era atu pononga a te Kuini i era atu wahi o tona Kuinitanga, e tika ana ano kia kawea mai nga take raruraru katoa e takoto nei i waenganui i te Maori me te Pakeha ma tenei Whare e whiriwhiri e whakariterite. Otira ko aua putake raruraru, e takoto pohehe nei i waenganui o nga iwi e rua, ka auau tonu te tae mai ki te aroaro o tenei Whare kia oti ra ano tetahi whakatutukitanga marama hei whakamutu atu. Ka whanau he tamaiti rangatira o te iwi Maori, ka tae ki te waru ona ra ki waho, ka tuatia taua tamaiti. Hei reira ka karangatia nga hapu katoa o taua takiwa kia haere mai ratou ki taua tuatanga. Mehemea ki te whakahe tetahi, ki te ki kaore ia e tuku kai, taonga ranei, mo taua mahi, ka poroa rawatia tona kaki. Na, kua puta rawa he kupu whakahe ma etahi o nga mema o tenei Whare, kua amuamu ratou kua ki, "kaua tatou e tuku ope hoia ki Ingarangi—kaua tatou e moumou moni." Mehemea e mana tonu ana i naianei nga tikanga Maori o mua kua tukuna mai e te Kuini tetahi o ana apiha i Ingarangi hei poroporo i nga upoko o nga tangata e amuamu nei. Ko nga mema honore e page 24whakahe nei ki tenei whakaaro, rahi noa atu a ratou moni e whakapaua noatia iho ana ki tetahi wahi kei tua tata ake o tenei Whare, i nga moni katoa e pau i te tukunga o taua ope ki Ingarangi. Ko nga tangata o enei motu e whitu rau mano, a mehema ka kohikohi ratou he hikipene ma te tangata kotahi ka ea noa atu nga moni e pau i taua haere. Me tangi rawa koia tena hikipene kotahi? Nui atu te aroha me te whakahonore ki a te Kuini o nga iwi katoa e noho ana i raro i tona mana: engari kaore kau rawa aku kupu whakamihi, whakapai ranei, mo ana pononga Pakeha e noho nei i Niu Tireni, ko te take kaore ano ratou i homai noa i tetahi ture tika mo te iwi Maori e mutu rawa atu ai nga putake raruraru e takoto nei i waenganui i nga iwi e rua. Kia oti ra ano tera i a ratou, katahi pea ka puta he kupu whakapai maku mo ratou. Engari kei te mohio ahau, mai o mua iho, ko te Kuini te mea e aroha ana ki te iwi Maori. Ko ia hoki te mea nana te iwi Maori i awhina i te wa e tukinotia ana ratou e koutou e nga Pakeha. Ko te take tena o toku piri pono ki a te Kuini. Kaati, hei kupu whakamutunga maku, ka penei atu ahau ki te Pirimia, he aha te haria ai e koe ki Ingarangi nga mema katoa o tenei Whare? Mehemea ka haere tahi atu matou, nga mema o tenei Whare, hei hoa mou ki Ingarangi, katahi au ka koa. Ka tono atu ahau ki tenei Whare kia kaua e whakaroangia te korero mo tenei take e korerotia nei, engari me whakaae kia haere he ope hoia hei hoa mo te Pirimia ki Ingarangi. Mehemea e whai taima ana ahau ka tino haere au ki nga Maori kia kohikohi ratou i te moni hei tuku i nga hoia Maori o taua ope ki Ingarangi, me taku mohio, tere tonu ta ratou whakaae.

Ko Henare Kaihau.—Taku kupu tuatahi he kupu mihi ki a koutou, ki nga mema o tenei Whare. Ko ahau he mema hou au, he tangata tauhou ki tenei Whare, i tonoa mai au ki konei e tetahi wahanga nui o te iwi Maori e noho ana i tera pito o tenei Motu. Kei pohehe mai koutou ki taku korero e noho atu ana ratou i waho atu o nga ture a te Kuini, kaore. Ko nga iwi nana au i tuku mai ki konei e noho ana ano i raro i te mana o nga ture a te Kuini, engari e whakahe ana ratou ki etahi wahi o nga tikanga e whakahaerea nei mo Niu Tireni, i runga i te mea, ki ta ratou whakaaro, kihai etahi wahi o te Ture Whakamana i te Paremete e pa ana ki te taha Maori i ata whakatutukitia. I haere mai au ki konei i runga i te tono a nga rangatira me nga hapu o toku takiwa hei mangai mo ratou ki te Paremete. Kua kite ahau, i roto i enei ra torutoru oku ki konei, i te ahua o ta koutou whakahaere i nga mahi o tenei Whare. Kua rongo ahau e korerotia ana, heoi ano te tino take hei whiriwhiri ma tatou i tenei tunga o te Paremete ko te tuku atu i te Pirimia me tetahi ope hoia Pakeha, Maori hoki, ki Ingarangi. E tino whakaae ana toku ngakau kia haere te Pirimia ki Ingarangi kia kite i a te Kuini. Ma kona hoki e kite ai nga Pakeha o Ingarangi i te ahua o nga tangata i whiriwhiria hei whakahaere tikanga mo tenei koroni, a ma tera hoki e ata mohio ai ki te te ahua o nga iwi e rua e noho nei i konei. Ko matou, ko nga Maori, e rereke ana to matou nei hiahia: Ko ta matou e hiahia ai kia tae atu ko nga rangatira o nga iwi Maori hei reo mo ratou ki reira a taua ra. Ma kona hoki, ki ta matou whakaaro, ka tino whakaaturia maramatia te kotahitanga o nga rangatira Maori o Niu Tireni me nga rangatira Pakeha o Ingarangi me nga rangatira o era atu whenua e noho ana i raro i te mana o te Kuini o Ingarangi. Hei tera atu tuunga o tenei Paremete katahi ka whakatakotoria atu e au ki tenei Whare nga putake katoa i tukua mai e toku iwi ki au hei horahanga atu maku ki te aroaro o tenei Whare. E kore au e whakatakoto atu i aua putake i naianei; i te mea ki taku mohio heoi ano te take korero kei te aroaro o te Paremete i naianei ko te whiriwhiri mehemea e tika ana kia tukuna atu te Pirimia me tetahi ope hoia Pakeha, Maori, ki Ingarangi mo nga mahi nunui ka puta i reira a te taenga o nga ra o te kuinitanga o to tatou Kuini ki te ono tekau tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Ka nui taku koa i taku kitenga tera e page 25whakaae te Whare ki taua haere, me taku whakamoemiti atu ki te Whare mo tenei mea ka whakaaetia nei.

Ko Tame Parata.—E te Pika, e tu ake aua ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i te take korero e korerotia nei e te Whare. I te mea ko au te mema Maori o Te Waipounamu, no reira e tika ana kia korero au i etahi kupu. E tino whakaae ana ahau ki te huihuinga mai o tenei Whare ki te whakarite i te kupu powhiri a te Kuini, na reira ka nui taku koa ki te whakahaerenga penatanga a te Pirimia, me taku hari ano hoki i taku rongonga ka tino haere ia hei reo mo Niu Tireni ki Ingarangi a te taenga o nga tau o Kuini Wikitoria ki te ono tekau tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare ko te rangatira Maori o Te Waipounamu e mohiotia ana e nga Pakeha i mua tata atu o te hainatanga o te Tiriti o Waitangi ko Tuhawaiki te ingoa, a maku e ki atu ki te Whare nei ko ahau te uri e ora nei o taua rangatira. Ko ia te rangatira Maori tuatahi i haere ki Hirini (Sydney) i mua atu o te Tiriti o Waitangi, ki te whakarite tikanga ki te Kawana o Poihakena (New South Wales) kia tukua atu a Te Waipounamu ki raro ki te mana o te Kuini. Kaati, e tu atu ana ahau i naianei ki te ki atu, he mea tino tika kia haere etahi Maori, o Aotearoa me Te Waipounamu, hei hoa tahi mo te Pirimia ki Ingarangi, hei whakaatu ake ki nga Pakeha o Ingarangi i te pono o te hapai a nga Maori i nga whakaaetanga me nga tikanga i hanga i waenganui i nga iwi e rua e noho ana i tenei koroni, mai o te ra o aua tiriti i korerotia ake ra e au tae mai ki naianei. E hiahia ana ano hoki ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare, e tika ana kia whakanuia te haeretanga mai o nga iwi Maori ki raro ki te mana o te Kuini, kia waiho ko tena tetahi o nga tino mahi ka mahia nei ki Ingarangi a te taenga atu ki taua ra nui, no reira ki taku mahara e tino tika ana kia haere tahi atu i a te Pirimia etahi Maori o enei motu e rua. E kore au e whakaroa i te Whare, heoi he whakaatu tenei i taku whakapai mo te karangatanga o te Paremete kia tu i tenei taima hei whakatutuki i te kupu karanga mai a te Kuini, me te korero atu ano hoki i taku hiahia nui me haere ano etahi tangata o te iwi Maori hei hoa mo te Pirimia ki Ingarangi a tona ra e haere ai ia.

Ka mutu a Tame Parata ka tu ake ko Te Mira, mema Pakeha mo te takiwa o Wairau, Te Waipounamu. He tautoko tana i te motini a te Pirimia. Ka mutu ia ko te mema Pakeha mo te takiwa o Waitemata. He tautoko ano hoki ta tera.

No te paunga o nga korero a era, ka tu atu ano ko te Pirimia ki te whakautu i nga whai-korero. Te mutunga o tana paahitia ana te motini a whakaturia ana te Komiti.

Katahi ka whakahaerea ko etahi atu mea, a no te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.