Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Pire Whakawa Mo Te Karauna

Pire Whakawa Mo Te Karauna.

H. K. Taiaroa.—E koa ana ahau i to mea kua tae ki tona wa e taea ai e au te korero i nga putake mo tenei Rire, engari me whakapoto e au aku korero. Kei te takoto ano i roto i te rarangi tuatahi whakamarama o te Pire ona take i whakahaerea ai tenei Pire. E hiahia ana nga Maori kia whakawateatia he huarahi mo ratou, kia taea ai te whakatu whakawa mo nga whakaaetanga i waenganui i a te Wekipiri me nga Maori whaitake i te wa i hokona ai aua whenua. Kei te marama ano i te rarangi timatanga o te Pire nga take e hiahiatia ana, engari e tika ana kia whakamahara atu au, i te wa i tau tuatahi ai te mana o te Kuini ki enei moutere i meingatia ko te Karauna anake e mana ki te hoko i nga whenua, a me mana te Karauna ki te hoko i nga whenua i runga ano i nga utu e whakaaetia ana e nga Maori. I te wa i timata ai nga mahi a te Kamupane o Niu Tireni i te koroni nei, i tohe te hunga tiaki mo te taha ki nga Maori, kia matua whakaae te Kamupane kia rahuitia he whenua mo nga Maori, i mua ano i te hokonga o te whenua. Ki taku mahara i whakaurua taua tikanga ki roto ki tetahi ture o te Paremete o Ingarangi, he mea tono kia peratia e nga hunga e tiaki ana mo te taha ki nga Maori, notemea i mahara ratou tera nga Maori e raru i to ratou tauhou ki nga tikanga a te Pakeha; a i nga hoko a taua kamupane i Taranaki, i Poneke, me Whakatu i whakaurua ano ki nga pukapuka o te hoko he kupu mo nga whenua e rahuitia ano mo nga Maori. I te taenga atu o te Wekepiri ki Otakou ki te hoko whenua i reira mo te Niu Tireni Kamupane, i tono atu taku matua me era atu rangatira Maori kia nui te utu mo te whenua, me ta ratou tono atu kia rahuitia ano he whenua mo nga Maori. Ka mea atu a te Wekepiri kua whakamana ia kia utu i te moni kia £2,400 mo te Otakou Poraka; kaore tena i whakaaetia atu. Katahi ka haere a te Wekepiri ki Waikouaiti, ki te whare o tetahi pakeha o Teone, a kotahi tona marama ki reira, ka hoki ake ano ki nga Maori ka mea atu kua whakaae ia ki te whakarite rahui mo nga Maori i roto ano i nga whenua e hokona ana ki nga Pakeha, ko aua rahui hei waho ano o nga whenua papatipu i Otakou i te Taieri me te Karoro. Ka patai atu nga Maori ka pewheatia nga rahui i Koputai me era atu wahi i whakaritea ra i mua atu; ka mea a te Wekepiri taihoa ena e rahui. Na heoi ano te take i whakaae ai nga Maori ki te hoko, ko te whakaaetanga atu i taua wa ka rahuitia aua wahi ma ratou, a ka rahuitia ano hoki mo ratou etahi taha o nga whenua e hokona ana e ratou. He maha ano nga take i tika ai nga Maori kia tono mo aua putake. Ko tetahi take ko te whakaaetanga ki a ratou ka whakahokia page 11atu ano ma ratou etahi wahi o te whenua e hokona ana e ratou; tetahi hoki ko te kupu o roto o to ture i meinga ra ki te hoko whenua te Niu Tireni Kamupane me rahui e ratou te whaka-tekau mo nga Maori. E pouri ana au mo te poto o te wa hei korerotanga atu maku, ekore ai e watea angeahau ki te panui atu i te nuinga o nga korero hei whakapono atu i taku korero; engari me whakapoto e au aku korero. I te tau 1879 i whakaturia a te Mete raua ko Neana hei Komihana, a whakaatu mai ana aua Komihana kaore ano kia rahuitia he whenua mo nga Maori i roto i te Otakou Poraka. No muri i tena ka whakaturia a te Make hei Komihana, he apiha ia na te Karauna, a na te Karauna ano ia i whakatu hei Komihana, a i whiriwhiri ano ia i aua putake, a no te tau 1888 ka puta tana ripoata, me tana whakaatu e tika ana kaore ano kia tukuna ki nga Maori nga rahui mo runga mo te hoko o Otakou. Me whakaatu atu e au ko tau Otakou Poraka e 400,000 eka a kaore ano kia rahuitia he whenua mo nga Maori i runga i nga kupu whakaae ki a ratou i te wa i hokona ai baua whenua. Na i te mea kaore ano kia whakamana e te Kawanatanga te ripoata tuatahi a nga Komihana, te ripoata ranei a Te Make o te tau 1888, ka mahara nga Maori he mea tika kia mahia tenei Pire kia puare ai he ara mo ratou ki te kawe atu i euei putake ki te aroaro o tetahi Kooti, hei whakawa mo te Kawanatanga mo ta ratou kore whakatutuki i a ratou kupu whakaae, kia kitea ai hoki mehemea e tika ana ta rabou bono. E hiahia ana hoki au ki te whakamarama atu mo etahi kupu e kiia nei e bono ana nga Maori mo nga whenua kua hokona e te Karauna ki nga Pakeha, a kua karauna karaatitia ki a ratou, na me ki atu au, ko ahau ano hoki tetahi o nga Maori whaitake, kaore rawa a matou Mahia kia whakararuraru i a ratou. Heoi ano ta matou e tono nei, he mea kia whakaturia he Kooti, i runga ano i nga tikanga o te Pire nei, kia ahei ai matou ki te kimi mehemea ranei e tika ana ta matou tono, notemea hoki kaore ano te Kawanatanga kia bahuri noa ki te whakarite tikanga hei whakatutuki i aua whakaaebanga. I patai mai ano etahi mema ki au ake i waho o te Kaunihera nei, mehemea e whakaae nga Maori me ka whakaritea he whenua ke hei whakakapi mo ta ratou kereme e mahara nei ratou e tika ana ratou ki nga whakatekau o ia ahua whenua; a i ki atu au kaore o matou hiahia ki te kereme i nga whenua o roto o nga taone—ka pai noatu matou mehemea ka whakaritea mai he whenua hei whakaea i o matou kereme, ahakoa he whenua o waho tata o nga taone, he whenua ranei o uta atu. Ki te tono tetahi o aua Maori whaitake kia hoatu ko te whenua kua karaatitia ki te Pakeha, ko ahau tonu te tu tuatahi atu ki te whakahe i tana tonu. Ki taku whakaaro i te mea kua roa rawa enei pubake e takoto ana, i runga ano i nga mahi pohehe a nga apiha na ratou i whakahaere aua hoko, i runga hoki i nga mahi pohehe, me te kuare o nga Maori, oku ano hoki, i roa ai te whakaritenga o enei putake—no reira au ka tono ki te Kaunihera kia whakaaetia te korero buarua o tenei Pire, ka tuku atu ai ki te Komiti, a ki te mahara te Komiti me whakatika ona rarangi ka pai noatu au. Mehemea ka whakatikaia te Pire i runga i tetahi huarahi e taea ai aua take te whakatau, ka pai noatu au. Na me whaikupu atu au mo te ripoata a te Komiti huihui o nga whare e rua, i tahuri ra ki te whiriwhiri i nga ripoata a Te Make me era atu Komihana, me whakamarama atu e au etahi o aua take. Na mo runga mo te pukapuka a Meiha Retimana ki a Kawana Pitiroi, ko ia te kawana i taua wa, i tono atu te Komiti ki te Kawanatanga o Ingarangi kia tukuna mai he tauira o te pukapuka atu a te Kawana ki a Meiha Retimana, nukuhia ana te mahi a taua Komiti mo te tau kotahi, kia tae mai ai te utu mo ta ratou tono. A no tetahi tau ka hui ano te Komiti ka mahi i ta ratou ripoata, ka mea ratou kua utua mai ta ratou pukapuka, kua kiia mai kaore i kitea he pukapuka pera. Na, no te korenga e kitea te pukapuka utu i ta Meiha Retimana, ka mea te Komiti me wehe he whenua mo nga Maori kore whenua o roto o te Otakou Poraka. Na i te mea e whakapoto ana au i aku korero, ka tono abu au ki nga mema honore o te Kaunihera, kia ata whakaaro ratou ki enei kupu, ara, kaore rawa nga page 12Maori e pa ana ki aua take i whakaae kia tukuna atu he whenua mo te hunga kore whenua anake o roto o taua poraka. E hiahia ana nga Maori kia tukuna atu he whenua ma nga tangata whaitake, ahakoa nui, ahakoa iti, a mo a muri te rapu ai ko wai ma nga tangata whaitake. Kaore ratou i te hiahia kia hoatu te whenua ki a ratou i runga i te ingoa rawakore. E whakahe ana ratou mo taua kupu rawakore, e whakama ana ratou mo te whakaekenga o tena kupu ki a ratou. Ki taku mahara e hara i te mea tika kia whakaritea atu he whenua mo te hunga rawakore anake, notemea hoki e whaitikanga ana nga Maori ki aua whenua, ahakoa he whenua ano o ratou kaore ranei. Me whakaatu atu hoki au, tera pea etahi o aua tangata whaitake kua tae o ratou tamariki me o ratou mokopuna ki te rima tekau tangata, a ko etahi pea kaore o ratou tamariki, a ka pau katoa te nuinga o te whenua i nga uri a te tangata kotahi. A tera pea e kitea he take iti noaiho te take o te tupuna o aua tamariki, a ka pa he mate ki te hunga whaitake ki te whenua. Me whaikupu atu au inaianei mo nga whenua kua tukuna nei ki nga Maori, notemea tera e whakahuatia aua whenua e te Minita e whakahaere nei i te Kaunihera. I roto i te ripoata a Te Make o te tau 1888 i mea ia mo te Ngaitahu me te Murihiku Poraka me ata whakarite kia 186,000 eka, kia rite ki to 50 eka mo nga tangata kore whenua o nga tangata whaitake, a i roto i taua ripoata i wehea ketia e te Make aua poraka me te Otakou Poraka, a kaore ia i whaikupu mo taua poraka; engari i mea ia me tahuri te Kawanatanga ki te whakarite tikanga mo taua poraka, i runga ano i nga huarahi kua korerotia ake nei e au ki te Kaunihera. E tono atu ana au inaianei kia whakaaetia e te Kaunihera te korerotanga tuaruatanga o tenei Pire.

Te Waaka.—E pouri ana au i te mea ka whakahe ano au i tenei tau mo te Pire nei. Kaore i whakaaetia i tera tau te korerotanga tuaruatanga o te Pire nei, a heoi ano te huarahi maku i tenei tau, he mea atu ki taku mahara ko te mea tika me whakakore atu ano hoki i tenei tau. E hara i te mea kaore au i te aroha atu ki a Taiaroa, e hara hoki i te mea kaore au i te whakaae e whakahaerea ana e ia nga tikanga mo tona iwi, i runga i te ngakau tika mo te taha ki a ratou, me tona mahara hoki e tika ana kia tiakina o ratou take. Engari hoki i runga i nga tikanga katoa o mua, me te maha o nga tau e rapu huarahi ana hei whakamarama i aua take, e te Paremete me nga Komihana, e mahara ana au e kore e taea te whakamana he Pire penei me ta Taiaroa e mau mai na. I tahuri ano te Paremete i te tau 1889 me te tau 1890 ki te whakaoti i aua putake. I te tau 1889 kaore i kitea e te Komiti i roto i te koroni nei he kupu whakatuturu i te whakaaetanga o nga whakatekau mo te Otakou Poraka. Tonoa atu ana ki Ingarangi kia rapua mai mehemea ranei he pukapuka kei reira hei tautoko i te kereme a te iwi o te mema na; a no te tau 1890 i ripoata te Komiti kaore i te kitea he pukapuka pera i Ingarangi. Engari i mea ano te Komiti kia whakahaerea e te Kawanatanga etahi tikanga e whiwhi ai ki te whenua nga Maori rawakore, a kua takoto ki te tepu o te Kaunihera i tenei huihuinga tetahi pukapuka e whakaatu mai ana kua nui te mahi i whakahaerea mo runga mo aua tikanga. He nui ke nga Maori kua whakanohoa ki runga ki te whenua i muri mai o taua tau. I te tau kua huri ake nei kaore i tukuna mai he ripoata. Engari i tenei tau kua whakatakotoria he ripoata ki te tepu o te Kaunihera, a me ata titiro e nga mema, kia kite ai ratou i te nui o te mahi kua whakahaerea hei whakamana i te kupu tohutohu mai a te Komiti o te tau 1890. Kua tae ki te 111,689 eka kua wehea ma nga Maori, a kua whakatau ki nga Maori 1,151 nga whenua e tae ana ki te 39,278 eka. Ko nga tangata kua whiriwhiria o ratou kereme e tae ana ki te 3,493 tangata, a 1,151 tangata kua whakataua, a ko nga tangata e toe ana hei whiriwhiringa 2,332. Na i tua atu ano o era tangata e 460 Maori kei Kaikoura me Maropara kua rapua he tikanga mo ratou, he tokomaha o ratou e noho kore whenua ana, a ko etahi o ratou he iti noaiho o ratou whenua. I te mahi tonu te Komihana i roto i enei tau a kei te whaihua inaianei aua mahi. E mahara ana au me whakaae mai a Taiaroa kei te tahuri page 13ano to koroni ki te whakarite tikanga mo aua keehi, me o era tangata kaore nei o ratou whenua. I mea mai ano a Taiaroa i nga kupu whakamutunga o tana whaikorero ahakoa whakaritea he whenua mo nga rawakore, e hara tena i te whakaritenga tika mo aua putake, I mea ana hoki ia me tona iwi he mea ata whakarite aua tikanga, a e hara i te mea kia pa anake ki te hunga rawakore. Na i ki ano au i tera tau kaore he korero hei tautoko i taua tono a Taiaroa ma, a e pera ana ano au i tenei tau, no reira au ka mahara e kore e taea, e kore ano hoki e tika kia whakahaerea he tikanga i runga i tenei huarahi e tonoa mai nei e ia. E pouri ana ano au mo taku whakahe mo te Pire nei.

H. K. Taiaroa.—Me whaikupu atu au mo runga mo ta te Minita e ki mai na, kua whakaritea e te Kawanatanga he whenua mo te hunga rauwakore, me whakaatu atu au, kaore raw a tena i te pa atu ki te Otakou Poraka. E pa ke ana tena ki nga Poraka o Ngaitahu me Murihiku. I ki a Te Wanaka kua rahuitia he whenua i Kaikoura; na kei te matara ke noatu tena i te Otakou Poraka, a kaore rawa e pa ana ki tera. Na i rahuitia ano he whenua i etahi atu wahi o te Waipounama mo etahi Maori o tenei Motu, a kaore rawa o ratou paanga atu ki te hoko o te Otakou Poraka. Kua marama pea nga Mema i runga i te whaikorero a te Wiremu me tana panui mai i nga pukapuka, kaore ano kia whakamana nga kupu whakaae, no reira ka tono ano au kia whakaaetia te korero tuarua o te Pire, ka tuku atu ai ki te Komiti mo nga Mea Maori, ki tetahi atu Komiti ranei; a ki te taea e te Komiti te whakatikatika i te Pire, ki te kitea ranei tetahi atu huarahi hei mahinga mo aua take, ka pai noatu au. Ki taku mahara e kore e tika nga mema he pononga nei na te Kuini kia ki penei mo runga i tenei Pire a nga pononga Maori a te Kuini, kaua e tirohia, kaua e whakarongo atu, engari me turaki tonu atu. Ki taku mahara e kore e tika koutou te iwi kaha kia mahi i a koutou Pire, kia kaua e mahia nga Pire a te iwi kore kaha. Mehemea e rite ana tenei ki te Horowhenua Poraka, e pa atu nei te Kawanatanga kua tere tonu te tuku mai he Pire hei mahi, a notemea kua kore kaha te iwi Maori, kua noho rawa kore etahi, kaore i te whakaarotia o ratou take. Mehemea ka whakaaetia te korero tuarua o tenei Pire tuku atu ai ki te Komiti, me ki atu au ki te Kaunihera ka tautoko an i nga mahi katoa e whakahaerea ana kia taea ai te whakatau i runga i te pono me te tika, ahakoa pewhea tona mutunga.

Pootitia ana, a whakaaetia ana te korero tuarua o te Pire.