Pire Mana Maori.

Ko Hone Heke.—Kahore he tikanga i korero roa ai ahau, a kaore hoki ahau e pa atu ki etahi take e korero roatia ai tenei Pire. E hiahia ana ahau ki te kukume mai i nga mahara o nga mema honore ki tenei. I te tau 1894 i kokiritia e ahau te Pire nei ki roto i tenei Whare, a i taua kokirihanga ka whakina katoatia e ahau nga take katoa i mahara ai ahau he tika kia whakaaetia e te Whare a kia paahitia te Pire. Kaati, i tinihangatia te Pire i taua tau, a kei te mohio au na te Kawanatanga, a te tukunga iho tauria ana nga mema i roto i te Whare, a no te korenga page 24korama ka mate te Pire. I te kokirihanga i te tau 1895, kaore i puta ki runga, i te taaminga e tiga Pire a te Kawanatanga mutu noa te Paremete, a mate ana. Kaati, ka tono atu ahau i naianei ki nga mema honore o te Whare kia whakarangona aku take, a me whakatau te Pire i runga i te kaha o nga take. Kahore e pau te tekau ma rima meneti oku e korero ana. Na, ko te tino take i kokirihia ai e ahau tenei Pire mo nga Maori o Niu Tireni ko tenei; i te timatanga mai ano o te Paremete o Niu Tireni, i te tuatahi mai ki te hanga ture mo runga i nga tinana me nga taonga o nga Maori, he takahi tonu te mahi i nga ritenga o te Tiriti o Waitangi. Na taua Tiriti ra hoki i whakatuturu i runga i te oati Pakeha te mana ano o te tangata Maori ki te papa whenua o Niu Tireni. Ko taku kupu tenei: Ko ia ture i paahitia e ia Paremete i te takahi tonu i taua Tiriti; a kaati, i te mea kei te haere tonu taua mahi takahi tae mai ki tenei ra, tenei ahau ka whakaatu i taku tino whakahe mo te taha ki nga Maori o Niu Tireni, a ka whakamatau ahau kia puta he mahi e ahei ai kia uiuia kia whakataua hoki te kaha, te mana, te kore kaha, te kore mana ranei, o nga ture e pa ana ki nga Whenua Maori i paahitia, a e paahitia nei, e tenei Paremete. Na, tenei hoki ahau ka ki atu ki te Whare i tenei kupu. Ko nga ture a tenei Kawanatanga i paahi ai mo nga whenua Maori he kino rawa atu, a he nui rawa atu te mate o nga Maori puta noa te koroni nei. Ko te keehi tuata hi, hei whakaaturanga maku ki te Whare; ko te paahitanga i "Te Ture Hoko i Hauturu, 1894." Na, ko nga ritenga katoa o roto i taua Ture e tino takahi hangai ana i nga ritenga o te Tiriti o Waitangi, ara: Tirohia te Pukapuka Tohutohu a te Kuini i tuku mai ai ki tana Tumuaki Kai-whakahaere i Niu Tireni nei, i te tau 1892, Wahi 6, e whakaatu ana i nga Pire e kore ai te Kawana e ahei te whakaae, a ko te rarangi 5 te Wahi 6 o taua Pukapuka e penei ana nga kupu, "Nga Pire katoa e mohiotia ana kei te taupapatu ona ritenga, i nga ritenga kua hangaia e matou ki roto i tetahi Tiriti." Na, no konei ahau i ki ai, ko "Te Ture Hoko i Hauturu, 1894," e taupapatu ana ona ritenga, e takahi hangai ana hoki, i nga ritenga o taua Tiriti. Kaati, no konei ahau i ki ai ko te paahitanga e te Paremete o taua Pire, a kua ture nei i naianei, a kua whakaaetia nei e te tangata a te Kuiui i konei, kihai i whaimana, a ko tona ahua ki te reo o te ture kua ultra vires, ara, "kahore he mana." Kei te tino tika te whakahe a nga Maori, no ratou nei nga hea i tangohia, ki taua ture, haunga te whakahe i runga i te takahanga o te Tiriti, engari i runga i nga huarahi nunui me nga huarahi tika kua akona ki te tangata, Kaati, e rua enei take i kaha ai ahau ki te whakahe i te mahi a te Kawanatanga, a kei te tino whakaae hoki ahau ki nga kupu i whakapuakina e tetahi o nga tino tangata mohio o Ingarangi e Karaahitone (Right Hon. Mr. Gladstone) i ki ra ia, "Tenei ano nga huarahi me nga mahi, e mohiotia nuitia ana e te tangata, ki te takahia, e tika ana, i te wa rite, te hamumu te waha o te tangata tino iti i roto i a tatou." Na, ko taua kupu kei te tino whaki tika i nga mahara o roto i te tangata ana hangaia mai he mate mona e tetahi atu. No konei ahau i ki ai kei te tino tika a Tenetahi ma ki te whakahe i taua Tore i paahitia nei e te Kawanatanga i te tau 1894, i te mea na taua ture ra hoki i tango katoa o ratou take i runga i taua Motu. Ko te take i whakaaturia e te Kawanatanga i te mahinga o taua Pire ko tenei. I te tau 1890, 1891 ranei, ka hainatia, e nga Maori o tetahi taha me te Karauna o tetahi taha, tetahi Pukapuka Whakaaetanga Hoko. Kaati, kei te whakahe ahau ki taua take, ka kaha ahau ki te whakaatu ki nga mema honore, he tika te hainatanga o nga taha e rua ki te Pukapuka Whakaaetanga Hoko, ko te tangata a te Karauna o tetahi taha, ko Tenetahi me etahi atu tokorua o tetahi taha. Ko te kupu o taua Pukapuka he penei Me hoko atu e Tenetahi me etahi atu ki te Karauna a Hauturu Motu mo te £3,000, me te kupu whakahau penei. Ko taua £3,000 kaua rawa e utua tetahi wahi, te katoa ranei ki tetahi o nga tangata nona nei taua motu kia whakaae katoa ra ano nga tangata ki taua hoko. Ko taua mom me whakatakoto atu ki page 25roto i te ringa o Tenetahi kia ahei ai ia ki te tango mai i ana moni i pau i te kootitanga o taua motu, Kaati, i takahia nga ritenga o taua Pukapuka e te Karauna (ara, e tana kai-whakahaere). Kaati, na konei ka he te kupu i te upoko o "Te Ture Hoko i Hauturu, 1894," e ki ra, ara, i raro i nga ritenga Maori, kua mau a Tenetahi me ona hoa i taua Pukapuka. Na, ko taku whakamaoritanga o tena mahi, o te whakarite kirimina, he penei. Mehemea i takahia e tetahi taha nga ritenga o tetahi kirimina kua kaha tetahi taha ki te ki kua kore he mana o ta raua kirimina, a ka kaha ia ki te whakakore atu i taua whakaritenga; kaati, kei runga i tenei ahua te tino takotoranga o nga ture me nga ritenga Maori, mo runga i nga whakaritenga a ratou o mua. He toto tetahi o nga utu mo te takahi tikanga i whakaaetia i waenganui i nga taha e rua. He muru tetahi o nga utu o ena ahua. No mua mai tae mai ki naianei enei ture. Na, kia huri taku korero i naianei ki runga i nga ture i hangaia e tenei Kawanatanga mo te Maori me o ratou whenua. Kahore he kupu mama, kahore he kupu pai e taea te whakapuaki, kotahi rawa nei, ko tenei. He kino he mate anake i pa ki te Maori me o ratou whenua. Ahakoa nga kupu kauhau a te Pirimia ki nga Maori me nga Pakeha i a ia i haere ai i runga i te Motu nei penei na, kei te pai kei te koa nga Maori ki nga ture a te Kawanatanga i paahi ai mo o ratou whenua. Maku e ki atu ki te Whare, kahore aua kupu i tika, engari me huri. He tangi, he aue te mahi a te iwi Maori o te Motu nei. Ko nga pitihana e haere mai nei he tohu, kahore rawa nga iwi Maori i te pai ki nga ture kua paahitia e te Kawanatanga, a ko nga take i tino tika ai ta ratou whakahe koia tenei. Ko nga ture o te tau 1894 kei te tuku rawa atu ki te Kawanatanga i te mana kia kaha ai ia ki te arai i te Maori kia kaua e whai mana ki te whakahaere i tetahi mahi e hiahiatia ana ki waenganui i tetahi tangata i waho atu i te Kawanatanga (ara, i te Karauna). Ko te mate e pa he penei: I runga i te tangohanga kai, kakahu hoki a tetahi Maori i tetahi toa, ka kiia tena he nama, na te Maori ki te Pakeha. I te wa e hiahia ai te Pakeha kia utua e te Maori taua nama, kahore he huarahi e puta mai ai he ora ki a raua. Na te aha? Kua araia e te ture a te Kawanatanga o te tau 1894 nga huarahi e taea ai. Kotahi rawa wahi i puare ko tenei. Mehemea ka hiahia te Maori ra ki te hoko i ona whenua ki te Karauna ka ahei. Kaati, ko nga mate o te Maori koia tenei; na taua ture i riro ai te whenua o te Maori mo te utu iti a te Kawanatanga. Na taua ture i kore ai te Maori e kaha ki te riihi i tana whenua hei huarahi ora mai mona. Na taua ture i riro ai tana whenua te hoko ki te Kawanatanga, hei utu i ana nama, a ko te hoa nana i atete ki runga ki taua huarahi ko nga nama ki te toa a te Pakeha. Na taua ture i kore ai e riro mai te utu nui o waho mo tana whenua, penei ano i nga whakahaere a te Pakeha e riro mai nei i a ia nga utu nunui mo ona wherua, penei hoki me nga whenua Karauna e hokona e riihitia nei mo nga utu nunui a nga kai-karangaranga utu o waho atu i te Kawanatanga. He hara nui tenei, a he he nui ki nga Maori. He maha nga tangata na taua ture i whiu ki roto ki nga Kooti Pekerapu. Na taua ture i arai te tangata kia kore rawa e ahei ki te riihi, kia kore e ahei ki te mokete, na reira kaore e taea e ratou te utu i a ratou nama i nama ai. No konei i rite ai tenei kupu, ara, na te ture o te tau 1894 i whakarite te Maori ki te taonga (kararehe). Ko taua ture te kokoru, ko nga tangata i nama ai te Maori nga kai-whiu kia uru te Maori ki roto i taua kokorutanga; a ko te Kooti Pekerapu tena. Na i te tau 1895 ka kite te Kawanatanga na "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," i whiu nga Maori ki roto i te Kooti Pekerapu, a i runga i te kaha o nga tono, me te nui o te tangi o nga Maori ka kokirihia mai e te Kawanatanga ko tetahi ture whakatikatika i te tau 1895. Kaati, ko taua ture o te tau 1895, ahua pera ano te kino me te ture o te tau 1894, heoi nei te tikanga i tukua mai e to te tau 1895, ko te tika o te Maori ki te mahi i tana e pai ai ki tetahi wahi whenua kua wehea motuhaketia nei e te Kooti, kaore nei i nuku ake i te 500 nga eka.

page 26

Kaati, ko te kai-whakakore i nga painga o tenei tekioua ko te rarangi 5 o taua ture ano. E penei ana hoki te tikanga o taua tekiona. Ki te hiahia tetahi tangata ki te riihi i tetahi 500 eka a te Maori, e kore taua tangata e tika ki te riihi i taua whenua, mehemea kei a ia e pupuri ana i runga i tona ingoa ake nga eka e 640 whenua pai; a ki te tango taua tangata, ka whakawhiua. Ka pera ano mo te riihi me te mokete. Ha tenei ka iti rawa te painga e kiia nei kua tukua mai ki te Maori e te tekiona 3 o te ture o te tau 1895. Ko te nuinga o nga tangata o te koroni nei e hiahia ana ki te riihi whenua Maori, ara, nga kaimahi paamu; ko nga tangata mahi toa e noho nei i rotoi nga taone kahore he hiahia ki te riihi whenua Maori. Ko tetahi o nga tikanga kino a te Kawanatanga i hanga ai i tera tau, ko te tangohanga ki a ia i te mana whakaae, whakakahore i nga tono a nga tangata Maori, e tukua atu ana i raro i te tekiona 4 o te ture o te tau 1895. Ko taua mana kua waihotia e ratou hei tikanga whakararu i nga tangata, kahore e tautoko ana i a ratou. He nui nga keehi kei te mohio ahau i peratia e te Kawanatanga. Kei te mahi whakapati te Kawanatanga i nga Maori, i raro i te mana kua tukua atu ki a ratou i raro i taua tekioua 4. Ka ki nui tonu ahau i tenei kupu, kore rawa nga iwi Maori e whiwhi pai ana i raro i nga ture kua paahitia e tenei Kawanatanga. Ko te mea kua oti i a ratou ture, ko te hanga huarahi e kaha ai nga tangata e whai nama ana nga Maori ki a ratou ki te whai i aua Maori, a i runga i te whainga e aua tangata ka wehi aua Maori kei mau ratou ki te herehere mo aua nama, katahi ka oma ki te hoko mo te moni iti rawa i o ratou hea whenua ki te Kawanatanga. Ka patai ahau ki te Whare. He mahi tika ranei tenei? Kahore rawa i tika. Na konei ahau i kaha ai te ki, ahakoa nga korero pohehe a te Pirimia i kauhau haere ai i runga i te motu nei, e ki nei he pai kua puta mai ki te Maori i nga ture a tana Kawanatanga. E ki ana ahau kore rawa he pai, engari he mate anake. I ki te Pirimia na a ratou ture i kore ai nga mango kai whenua Maori e kai tonu i o ratou whenua. Ko tena kupu kahore rawa he tikanga i tahuri ai te tangata ki te whakapau manawa. Ko wai koia te mango kai-kino nei? E hara ia nei i te Kawanatanga? Kahore ranei i hanga a ratou ture, kia ngawari ai te mau o nga whenua Maori ia ratou. Maku e ki. I hanga e ratou a ratou tore mo taua ahua. Ko nga kupu ki a ratou. Hei tiaki i nga Maori. He whakakapo kanohi. I motinitia e ahau i roto i tenei Whare he tekiona hoatu whakarere atu ki te Maori i te mana ki tona whenua, kia riro atu ai i a ia nga painga o nga makete o waho. Peheatia ana e te Pirimia? Whakahaua ana e ia ana tangata, kia kaua e whakaaetia. Na konei, ko ana kupu ki, he pal anake mo nga Maori nga ture a tana Kawanatanga i paahi ai, kahore i whakaatu i te tika. Te tangohanga a te Kawanatanga kia. ratou anake te mana hoko i nga whenua Maori, e hara tena i te tikanga tiaki i nga Maori, engari he kai-karanga i nga Maori kia haere atu ki a ia hoko ai. Kei te mohiotia kahore te Maori e kaha ki te kai i te hau hei oranga mona. Me kai ano ia i te kai-pakeha, kaati, ko tena kai kahore e riro noa mai. Me utu rawa ka riro mai. Me nama, ka homai. Kei te mohio te Maori me utu ano e ia aua taonga. Tena ra, he aha ta te Maori taonga hei utu i aua raruraru. Tuatahi, ko tana whenua. He maha nga huarahi e taea ai te whenua te whakamahi, e waiho ai hei pononga whangai i a ia. Tena ra ko tenei, he he rawa atu; i te mea ko nga huarahi e taea ai te whakamahi e te Maori, i runga i nga huarahi pai, kua tangohia katoatia e nga ture a te Kawanatanga. He pai ranei tenei? Kore rawa atu. Ko enei ahua kua whahaaturia e ahau he hara nui rawa. Na konei i tino tika ai ahau ki te tono ki tenei Whare, i tika ai hoki te whakahaunga a nga iwi Maori i au, kia kokirihia tenei Pire ki roto i tenei Whare, inoi ai i tetahi Mana Motuhake kia tukua ki te iwi Maori. Kei te kaha ahau ki te ki i naianei, kua kaha te Maori ki te whakahaere i a ia ano. Kua kaha hoki ki te whakahaere i nga raruraru e pa ana ki waenganui i te Maori me te Pakeha. No konei ahau i karanga atu ai ki nga mema honore, me whakaatu e koutou, a koutou whakahe, whakaae ranei ki te Pire. Kei te page 27mohio ahau kahore ta Kawanatanga me te nuinga hoki o nga mema o te Whare e whakaae ana ki te Pire. Engari ka inoi atau ahau me tuku te korerotanga tuarua o te Pire kia paahi. Kahore ahau e tika ki te tono takitahi atu ki nga mema honore, engari ka inoi ahau ki te Whare, kia whakaputaina tana kupu mo runga i te Pire. No konei hoki ahau i whakaatu ai, mehemea kei te whakahe tetahi mema honore, kaua e wehi ki te whakahe i runga i taku hoanga ki a ia, engari me whakaatu i te mahara e tokona ake ana e tona ngakau.

Ko Ropata Te Ao.—E Te Pika, he kupu torutoru aku mo runga i te Pice kua whakaurua nei ki tenei Whare e te mema honore mo te Tai-tokerau. I whakatakotoria tenei Pire e matou e nga Maori ki te aroaro o tenei Whare i te mea he maha nga Maori puta noa i nga takiwa katoa o te koroni nana matou i tono kia mahi i tenei Pire. I takoto ano tenei putake ki te aroaro o tenei Whare i enei tau kua pahure ake nei. Kei te mohio nga mema honore me te Kawanatanga hold e ono mano nga tangata nana i tuku mai nga pitihana kia whakamana e te Whare tenei Pire, te take kua mohio ratou kua whakaaetia tenei mea e tonoa nei e ratou e te Tiriti o Waitangi. E ki nei taua Tiriti ki nga Maori ano te mana o ratou whenua me o ratou taonga. Otira ko nga whakahaere a tenei Paremete i roto i nga tau katoa kua hori ake nei he muru tonu i te mana o te iwi Maori. Ko tenei Tiriti he mea ata mahi e te Apiha a te Kuini, ara, e Kawana Hopihana, na reira matou nga mema Maori ka tono atu ki tenei Whare kia whakamana nga tikanga i whakaaetia nei e to koutou rangatira e te Kuini i roto i te Tiriti o Waitangi. Mehemea no te Maori tenei rangatira a te Kuini kaore e kaha te iwi Maori ki te takahi i nga tikanga i whakatakotoria e ia. Ko tendi iwi ko te Pakeha he takahi noa iho i nga kupu a to ratou rangatira. Te take i tu ake ai au he tautoko i nga korero a te mema honore mo te Tai-tokerau. Ko tenei iwi ko te Maori kaore e takahi ana i nga ture kua oti te paahi e te Pakeha, na reira matou ka tono atu ki tenei Whare kia tahuri mai ki te tautoko i nga mea e hiahiatia ana e te iwi Maori. E tino hiahia ana ahau kia whakaaetia e nga mema honore katoa o tenei Whare te panuitanga tuarua o tenei Pire. Ko enei kupu aku mo Tenetahi me te Motu o Hauturu, ko toku hiahia me tino whai whakaaro nga Minita mo taua raruraru, a me kimi he ritenga e taea ai te whakaoti pai o taua mea. Ki taku kaua e whakaroangia, engari me tere tonu te hoatu tetahi painga ki a Tenetahi. Me tino whakaaro nga mema honore katoa o tenei Whare ki tenei mate nui kua pa nei ki a Tenetahi, a me whakahaere he tikanga e oti pai ai taua mea i te Kawanatanga.

Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie), ko te Minita tenei mo nga Whenna o te Karauna.—Ka mea, ki taku whakaaro kaore te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Tai-tokerau i te tino mahi pono i a ia e whakauru nei i tenei Pire ki te Whare. Ki taku whakaaro he Pire pohehe tenei, otira ma nga mema honore e ata titiro tona aronga, a e kore ratou e kore te whakatika ki taku korero. Tena ia nei, he aha tona tikanga? Koia tenei, e mea ana te Pire kia rua nga ture me nga Kawanatanga mo Niu Tireni, ara, kia kotahi mo te Maori kia kotahi mo te Pakeha. Me pehea e taea ai tenei ahua, me pehea e kore ai te taupatupatu o nga Kawanatanga e rua? Notemea koia ra te tino mutunga o tenei Pire ina tutuki ta te mema honore e tono nei, ara, me whai mana nga Maori ki te hanga ture mo ratou, engari kaore te Pire e whakaatu mai ana me mana ranei aua ture ki runga ki nga Pakeha kaua ranei. Ko tenei Pire he mea tino pohehe a ka nui toku ketekete noa iho ki toku hoa honore tai-tamariki i a ia e whakahaere nei i tenei Pire, mona kaore i haere ki nga tangata kua pukengatia nga whakaaro kia tohutohungia mai ia i mua i tana whakaurunga i tenei Pire ki tenei Whare. Ki taku, ka nui te tika o te whakahaere a nga Pakeha ki nga Maori, ara, a te iwi Pakeha kua u mai nei ki enei motu, na ratou nei i whakapai te takoto o tenei koroni i mohiotia ai he whenua. Tena tirohia e tatou katoa, kei hea o te ao nei tetahi atu iwi, i roto i nga takiwa katoa e noho nei i page 28raro i te mana o te Kuini, i penei me te Maori te waimarie i te maha o nga tikanga i hoatu ki a ratou? Tirohia i nga Koroni o Atareiria, tirohia i nga Koroni o Amerika, kei hea nga toi whenua o reira, penei me te Maori te ahua, i whiwhi i nga tikanga e ahei ai ratou ki te tuku mema mo ratou ki roto ki nga Paremete o era whenua? Me titiro te taha Maori ki tenei, notemea he tikanga nui tenei kua hoatu nei e te Paremete ki a ratou, e ahei nei ratou ki te tuku mad i etahi mema ki roto ki tenei Whare hei mangai mo te iwi Maori, hei hoa mo nga mema Pakeha, kia hanga tahi ai ratou i nga ture; ma tenei e mohiotia ai kaore i te mahia kinotia te iwi Maori. Na, mo nga kupu a te mema honore i whakapuaki nei mo te Tiriti o Waitangi, he aha ia i kore ai e whakatutuki rawa i roto i tana whaikorero i nga tikanga o taua Tiriti, ara, mo te taha ki nga whenua o nga Maori? Na taua Tiriti ano i whakatakoto te kupu, ara, ko te Karauna anake te tangata e whai mana ki te hoko i nga whenua Maori, a i naia[gap — reason: damage]ei koira tonu ta tenei Kawanatanga. Me ki tonu atu ahau ki te Whare nei kaore te Kawanatanga e tautoko i tenei Pire, i te mea hei mahi tino pohehe tera ma te Kawanatanga ki te pera ratou.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Minita nei mo tenei Pire, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete. Ka mutu ta te Minita ka tu atu.

Ko Te Tiwini (Mr. Stevens).—He whakahe tana i te Pire a Hone Heke. He roa tana korero. Ki tana kei te rangirua te korero a Hone Heke, ara, i a ia i tono nei kia whakamana he Paremete Maori, a kia kaua e takahia te Tiriti o Waitangi e te Pakeha. Tenei ano te roanga atu o nga korero.

Ka mutu ta Tiwini ka tu atu ko Perani (Mr. Pirani) ka mutu ia ko Te Makenehi (Mr. T. Mackenzie); he tautoko ta enei i te Pire a Hone Heke.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon) Minita mo te Taha Maori.—Kaore e tika kia noho puku ahau mo tenei Pire. Kaore e taea tenei Pire te whakamana, notemea kaore e tika kia rua nga Paremete mo Niu Tireni. Kaore kau he painga e puta ki te iwi Maori ki te whakaaetia atu he Paremete mo ratou. E kore te Maori e kaha ki te whakahaere Kawanatanga mo ratou; a ki te waiho noa iho te iwi Maori ka pan o ratou whenua i nga Pakeha-Maori, a kaore e roa kua kore rawa he whenua e toe ki nga Maori.

He roa noa atu nga korero a te Minita Maori, me titiro i nga pukapuka Pakeha o te Paremete. Ka mutu ia ka tu ake ko te mema Pakeha mo Mahitaone. Wairarapa.

Ko Tame Parata.—E Te Pika, he kupu torutoru aku mo tenei Pire. E pouri ana ahau moku ka ki atu nei ki te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Raki e kore ahau e tautoko i tana Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare; a ka whakaatu ahau i nga take i pera ai ahau. Ka wha nga tau i naianei o te timatanga mai o te whakahaere kia tu he Paremete Maori, a i tu tetahi hui nui a nga Maori o te Motu o Aotearoa, a i tae atu ano hoki ki taua hui etahi o nga Maori o Te Waipounatnu. I tae mai te tono ki au kia haere au ki taua hui, a ka uia mai ki au mehemea ranei ka tautoko ahau i taua Paremete Maori. Ea ki atu ahau e kore au e tautoko i taua mea. Na i runga i te tono a nga iwi nana ahau i pooti mai ki konei, kua kokiritia e au etahi pitihana e whakahe ana i taua tikanga, ara, kia kaua taua mea e pa ki Te Waipounamu, a kei te whakatika ahau ki te kupu a aua pitihana, a ka mau tonu taku whakahe mo taua Paremete Maori kia kaua e kumea atu ki Te Waipounamu. Ka mau tonu ahau ki tenei whakaaro oku, a waiho maku e tu maku e hinga a tenei pootitanga e haere ake nei. Kaore rawa ahau i te kite i tetahi mea i roto i tenei Paremete Maori e whiwhi ai te iwi Maori ki te pai. He pai kia hoatu ki nga Maori ano te tikanga whakahaere mo o ratou whenua, engari mo nga whenua anake kua oti te wehewehe ki ia tangata ki ia tangata. Kei te whakahe ahau ki nga tikanga e taea nei te waiho o nga whenua me nga poraka nunui kia takoto topu ana, he maha noatu nei nga tangata nana, a kaore nei ratou i te mohio kei hea ra kei hea ra te taunga o te hea o ia tangata i roto i aua poraka. I au e tu ana hei mema mo Te Waipounamu i te tau 1886, ko ahau tetahi i tae ki te page 29Pirimia o taua wa, ara, ki te mema honore mo Poneke, a i tae hoki ahau ki a Te Paranihi i taua wa, tono ai kia mahia tetahi Pire tona ingoa ko "Te Pire Whakapumau Take Tika." No te paahitanga o taua Pire nui atu nga painga i puta ki Te Waipounamu. I mea ahau i taua wa me pa taua Pire ki Te Waipounamu anake; engari na etahi o nga mema o Aotearoa nei i motini i roto i te Komiti mo nga Mea Maori me pa hoki taua Pire ki nga whenua o Aotearoa nei, a peratia ana. He maha nga painga kua puta ki nga Maori i runga i taua ture. Na me titiro nga Maori ki te maha o nga painga e puta ana ki a ratou i runga i nga ture e mana nei, na reira kaua ratou e hiahia ki te hoki ki nga tikanga o ratou tupuna. Kei te tupu haere te ako kura o nga Maori a kei te mau hoki i a ratou etahi atu matauranga Pakeha; a ahakoa he Maori he Ingarihi he Kotimana he Aerihimana ranei te tangata, kei te rite katoa to ratou whiwhi ki nga painga e puta mai ana i nga matauranga o te ao. He tika, tena ano etahi tangata o Aotearoa kei te whakanui i taua korero me tu he Paremete Maori hei tiaki i nga tika o te iwi Maori. Heoi te pito o taua korero e tautokona ana e au ko te wahi e ki nei me tuku atu ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua ina oti i a ratou te wehewehe ki ia tangata ki ia tangata. Ka tekau ma tahi oku tau e tu nei au hei mema mo tenei Whare, a e mohio ana ahau i runga i taku roa e tu ana hei mema, a i runga hoki i te ahua o nga pitihana e tae mai ana ki te Paremete, ko te hiahia o nga Maori me wawahi o ratou whenua, a me wehewehe ki ia tangata ki ia tangata; a he maha nga tangata Maori i tohutohungia e ahau kia whai taua huarahi hei painga mo ratou me o ratou uri i muri i a ratou. Me ki atu ahau tenei ano nga tono a etahi Maori kua tae mai ki au kia kokiritia e ahau ki te Whare nei a ratou pitihana whakahe mo taua Paremete Maori. He tautoko tonu taku, i runga ano i ta te ture i whakatakoto ai, i nga Maori o Aotearoa mo runga i o ratou tika kei takahia kei tangohia hetia, a ka kaha tonu ahau ki te tiaki i te taha Maori i au e noho nei i tenei Whare; engari e kore ahau e tautoko i nga mahi a etahi tangata torutoru nei, e haereere nei, e kopikopiko nei, i nga takiwa katoa puta noa i Aotearoa, whakakiki ai i nga tangata Maori, a whakahuihui ai i a ratou, kia tuhuri ratou ki te whakaara i tetahi mana motuhake mo ratou. Otira i au e whaikorero atu nei, e korero ana ahau i runga i toku ahua e tu nei ahau hei mema mo Te Waipounamu, engari e tika ana ahau kia whakaputa i oku whakaaro, a kia korero atu ki a koutou i nga take i kore ai ahau e tautoko i tenei Pire. Kua ki ake nei au, ki taku, me tuku atu ki nga Maori ano te tikanga mo te whakahaere i o ratou whenua ina oti te whakatau e te Kooti, me te hanga ano i etahi tikanga e kore ai ratou e kaha ki te kai kino i o ratou whenua, a e kore ai ratou me a ratou tamariki e waiho rawakore a muri ake nei; a kei te whakatika ahau ki te Ture i paahitia nei e te Whare hei whakapera i te takoto o nga whenua Maori. Ki taku mahara me mohio katoa ia Maori o Niu Tireni ki ona tika i raro i nga ture, kia ahei ai ia ki te whakahaere i etahi tikanga e taea ai e ia te mahi me te whakanohonoho i tona whenua ki te taonga, hei oranga mona me ana tamariki i muri i a ia. Tena ko te Pire kua homai nei e te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Raki kia paahitia e tatou hei ora mo te iwi Maori, me ki tonu atu ahau, e kore rawa ahau e whakaae ki taua tikanga. Kei te mau tonu i au oku whakaaro i whakaputa ai mo tenei Pire i tetahi huihuinga o nga Maori i tu ki Poneke i mua, ka wha nga tau i naianei o taua hui. I tu ake ano tetahi roia matau i taua huihuinga, a korero ana kaua nga Maori e mahara tera e whakaaetia e te Whare he Paremete motuhake mo ratou: a i muri tata iho i tera ka tu ake ano tetahi atu roia, a pera ano ana korero. A ki toku whakaaro he tika aku korero i whakaputa ai ki taua huihuinga, i mea nei au e kore rawa ahau e tautoko i taua Paremete Maori. Tena pea e pa he mamae ki etahi o nga tangata Maori o Aotearoa mo enei kupu aku, otira e puta ana enei kupu pakeke aku hei painga mo te iwi Maori o nga motu e rua; engari ki taku whakaaro ko te nuinga o ratou kei te hiahia kia wehewehea o ratou whenua page 30ki ia tangata ki ia tangata. Me tahuri te iwi Maori ki te mahi i o ratou whenua, a ki te rui ki te karaihe, hei oranga mo a ratou tamariki a muri ake nei. He tika tonu ta te Minita Maori e ki nei na nga kaumatua rangatira ano o Ngaitahu i hoatu noatu te whenua katoa ki te Kamupane o Niu Tireni me te Kawanatanga o taua wa, i runga i te kupu whakariterite a te Apiha a te Eawanatanga me nga rangatira o Ngaitahu, kia oti te ruri o aua whenua me whakahoki mai etahi whenua nunui hei kainga a hei oranga mo te iwi Maori me o ratou uri i muri i a ratou. He tika tonu enei korero a te Minita mo te taha Maori. He tohe tonu taku i nga tau katoa kia wehea etahi whenua o Te Waipounamu mo nga Maori kore whenua o reira. Ka nui toku koa moku ka ahei nei te ki atu, ka nui te kaha me te tere o te haere o taua mahi a he maha nga whenua kua oti te ruri, a i naianei kei te whakatakotoria nga rori kia taea ai hoki te roherohe o nga tekihana mo nga Maori me a ratou wahine me a ratou tamariki. Tena pea tae rawa atu ki tera raumati he maha nga Maori kua tae ki runga ki aua whenua noho ai. He iwi matau, he iwi kaha hoki ki to mahi, nga Maori o Te Waipounamu. Mehemea i pera te nunui o ratou whenua me nga whenua o nga Maori o Aotearoa nei, kaore e roa kua oti a ratou te whakapai me te whakanoho ki te taonga. He nui ake te mohio o te mema honore nana i whakauru tenei Pire i toku ki te korero Pakeha, i roa atu ia e noho ana i nga kura, na reira ko te mahi tika mana te tohutohu i tona iwi kia matau ai ratou ki te ahu whenua. Koira te mahi tika hei ako mana ki a ratou, he he rawa te mahi a nga Maori o Aotearoa nei e haere nei ki nga purei hoiho, ki reira petipeti ai moumou ai i a ratou moni. Kaore he tikanga ki au, ki te moumou ratou i a ratou moni me o ratou rawa, no ratou ano tena mate, heoi taku he tohutohu atu. Ko te huarahi tika mo te Maori ko te tuku i a ratou tamariki ki nga kura kia whakaakona, kia mohio ai ki nga tikanga Pakeha, kia tupu ake ai hei iwi ora, kore mangere, kamakarna ki te mahi. A ahakoa e hara ahau i te titotara, tetahi mahi tika ma te iwi Maori he tino whakarere i te inu waipiro. Kaua toku hoa honore e pouri ki au mo taku korenga kaore i tautoko i tana Pire. I nga tau ka rua kua pahemo nei, i mahara ahau me tautoko e au tenei Pire, no muri nei ka whakamaramatia au ki oku iwi, a tau ana ta matou, koia tenei, kaua tenei Pire e pa ki te motu o Te Waipounamu. Ki te uru tenei Pire ki te Komiti o te Whare, tera ahau e motini kia kaua tenei Pire e pa ki toku takiwa o te koroni. Kei te tino tautoko oku iwi i au mo tenei. I runga i nga take kua whakamaramatia ake nei e au, ka nui toku pouri moku kaore nei e ahei te tautoko i te pooti kia panuitia tuaruatia tenei Pire. Kua muta aku korero mo tenei Pice. Kaua te mema honore, kei a la tenei Pire e whakahaere ana, e pouri ki au mo te hangai tonu atu o aku korero mo tana Pire. I tukuna mai ahau ki konei kia whakapuaki i oku whakaaro, a hei mangai mo te iwi Maori o Te Waipounamu.

Ka muta te mema mo te Takiwa Maori Whaka-te-Tonga, ka tu mai ko Te Ranga (Mr. Lang), te mema Pakeha mo Waipa, i muri i tenei,

Ko Te Tamihana (Mr. R. Thompson), te mema Pakeha mo te pito ki Whangarei.—He whakahe ta tenei i te Pire, ara, ki tana kaore rawa e pai kia rua nga Kawanatanga mo te koroni; kia kotahi mo te Maori kia kotahi mo te Pakeha. I tautoko ia i te kupu a Hone Heke e whakahe nei i te tangohanga a te Kawanatanga ki a ia anake te mana hoko i nga whenua Maori. I tino whakahe ia i te ahua o nga ture Whenua Maori a tenei Kawanatanga. A i akina hoki e ia a Tame Parata mo te rangirua o ana korero, mo tona kore tautoko hoki, i a Hone Heke; i te mea he Maori tahi raua a me piri pono a Tame Parata ki tona taha Maori

Tenei ano te roanga atu o ana kupu, engari me titiro i nga pukapuka reo Pakeha.

Ko Te Hutana (Mr. Houston).—Ko te mema Pakeha tenei mo te pito ki Ngapuhi me te Rarawa. He pera ano ana korero me a Te Tamihana, ara, he whakahe i te Kawanatanga mo ta ratou tangohanga ki a ratou anake te mana hoko i te whenua Maori; a i whakahe ano ia i ta Pire a Hone Heke. He roa ana korero.

page 31

Ko Hone Heke.—Kahore ahau e tino whakaroa rawa i te Whare. Me ki atu ahau kia kotou, ko tenei Pire i kokirihia e ahau ki roto i tenei Whare i runga i te whakaae, me te whakahau a te tino nuinga o nga rangatira Maori o nga motu e rua nei. Me whakaatu hoki e ahau ki a koutou, ko te huihuinga e mohiotia nei ko "Te Kotahitanga o nga iwi Maori o Aotearoa me Te Waipounamu," ko te tino huihuinga tinana kaha tena o nga iwi Maori i Niu Tireni, na konei i tika ai ahau ki te ki ko nga ritenga e whakapuakina ana e taua huihuinga, e tika ana kia kiia ko te reo tena o te iwi katoa. No te tau 1892 ka puaki i taua huihuinga tinana te kupu, a tae mai ki tenei tan. I ta ratou hui i tu ki Tokaanu, Taupo, ka puakina ano taua kupu, ara, he me a tika kia whakaputaina te reo o te Paremete o Niu Tireni mo runga i tenei take, ara, ka whakaae ranei te Paremete ki te tuku ki te iwi Maori i tetahi ture Mana Motuhake kahore ranei. Kaati, ko ahau e tu nei i naianei kahore i te tu mo toku takiwa anake, ara, mo te pi to ki raro o Akarana, engari e whakapuaki ana ahau i te reo o te nuinga o nga iwi Maori puta noa i Niu Tireni. Mehemea i paahitia e tenei Whare te Pire Referendum, ara, te Pire tuku ki te iwi ma ratou e whakaae e whakakahore ranei nga Pire penei me te Pire Mana Maori e korerotia nei, a mehemea e tukuna ma te iwi Maori te pooti whakakahore, whakaae ranei, i tenei Pire, tera tenei Whare e oho, e whakamiharo hoki, ki te nui rawa o te iwi Maori e whakaae ana ki tenei Pire. Ko te kupu a te Mema Maori mo Te Waipounamu e tino he ana. Ko te kupu a taua mema honore i ki, he iti rawa nga Maori o tenei motu kei te whakaae ki tenxei Pire. Ko taku atu mo tena ko tenei, ko te kai o roto i tenei Pire, kua tonoa noatia atu e nga rangatira katoa o nga motu nei, i te timatanga mai ano o te nohoia nuitia o tenei korom e te Pakeha. Kaati, mo tena. Kia huri ahau mo te kupu a te mema honore mo Rangitikei. I ki ia, naku te kupu ki nga Maori ki te tonoa tenei mana e ratou ki te Paremete tera e whakaaetia. E te Pika, me nga mema honore o te Whare, kei te korero wairangi te mema honore mo Rangitikei. Kei te takoto nui taku korero, ko ia tenei; kahore tenei mana e whakaaetia e te Paremete o Niu Tireni—engari mehemea he whakaaro nui to te iwi Maori ki taua mana, ko te huarahi o te tono me kokiri he Pire ki roto ki te Paremete o Niu Tireni i te tuatahi; kia hinga i reira, katahi ka hari ai ki Ingarangi, ki te putake mai o tenei Paremete. Ko nga take hei tautoko i te tono mana motuhake mo nga Maori kia tukua mai ki a ratou he nui. Maku e ki atu ki nga mema honore. I te timatanga o te Pakeha te noho ki tenei koroni, i te tau 1835, ka hainatia tetahi Pukapuka Whakatuturu i te mana o te Maori e nga rangatira katoa o te pito ki te Raki o tenei motu; a ko to Heretaunga i haina ko Te Hapuku, a ko to Waikato i haina ko Te Wherowhero, matua o Kingi Tawhiao. I hainatia hoki e Mita Hemi Poihipi (Mr. Busby) taua pukapuka mo te taha ki te Paremete o Niu Hauti Weera; he tuku mana ki taua huihuinga tinana Maori, kia whai mana ratou ki te hanga ture. I te tau 1858 ka motinitia e Ta Hori Kerei, i roto i tenei Paremete, he Pire tuku Mana ano ki te Iwi Maori, a i paahi taua Pire hei ture i taua tan. I nga tau 1860, 1861, 1862, i whakakorerotia ano e tenei Paremete kia tukua he Mana Kaunihera ki te Iwi Maori; kaati, na nga raruraru i oho ki waenganui i te Pakeha me te Maori, kahore i taea te whakatutuki taua mahara. I te tau 1886 ka tuhi reta atu a Kingi Tawhiao ki te Minita mo te taha Maori, kia Hoani Paranihi, mo tetahi mana penei ano te ahua. Tena, pehea te kupu a taua Minita? Ko tana whakahoki mo te reta a Tawhiao i penei: "Kahore ia e kaha ki te hapai ki te awhina i taua hiahia engari ka taea e ia (e Te Paranihi) te whakaatu katoa atu ki a ia (ki a Tawhiao) i nga huarahi e taea ai taua Pire te kokiri ki te aroaro o te Whare." Ka kite nga mema honore i naianei ko tenei tono mana, e tonoa nei e tenei Pire, e hara i te tikanga hou engari no mua mai. Heoi ano te take i roa ai, he mea kahore i mohio nga iwi ki nga huarahi hei whakahaerenga mai ki te aroaro o tenei Whare. Hei apiti i enei take kua tatakuna atu nei e ahau, e ki ana page 32ahau—Ko te Tiriti o Waitangi, i hainatia nei e nga Iwi Maori, i whakatuturu atu ki nga Maori i o ratou tika katoa ki te oneone o tenei koroni; a e kore aua mana, me aua tika e taea te tango atu i a ratou, ma ratou ra ano e whakaae. Ko te mana o te Karauna ki te hoko i nga whenua Maori, e kiia ra e te rua o nga rarangi o taua Tiriti, na "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1862," i whakakore taua mana o te Karauna, ara, o te Kuini. Na konei ahau i ki nui ai i tenei kupu ki te aroaro o tenei Whare, ki te ki te Kawanatanga, tenei Whare ranei, kahore nga Maori e tika kia whakahe ki nga ture o nga tau kua huri ake nei, me nga ture e paahitia nei i naianei mo o ratou whenua, e takahi hangai nei hoki i nga ritenga o taua Tiriti, kaati, ka ui atu au me pehea te tangata Maori? Me ki pea, katahi ano ka mohiotia i hanga taua Tiriti hei whakawai hei rore i nga Maori. Ki au, kahore i hanga mo tena ahua taua Tiriti; engari ko enei Kawanatanga kei te takahi, a na te kore o nga Maori e whakakotahi ki te kawe i tenei take ki te aroaro o te Piriwi Kaunihera; na konei kahore he mea whakawehi i te Kawanatanga. Tena, ka huri ano tatou ki te Ture Whakamana i paahitia nei e te Paremete o Ingarangi mo Niu Tireni i te tau 1852-1853, tekiona 71. Kei kona tetahi ano o nga mea i tika ai tenei tono a nga Maori. Kaati, mo ena. Me huri taku korero mo etahi o nga kupu i taka i nga waha o etahi o nga mema honore nei. Tena, mo te 150,000 eka i ki nei te Pirimia i hoatu mo etahi o nga Maori o Te Waipounamu. Kahore he tikanga i whakahihi ai ia mo tena. He aha ia nei nga ritenga i kiia i roto i nga Pukapuka Hoko o nga whenua o Te Waipounamu ki te Niu Tireni Kamupene, me te Kawanatanga, ara, me te Karauna? Koia tenei—I roto i ia kotahi rau eka e hokona, kia kotahi-tekau e whakahokia mai ki nga Maori. Tena, i whakaritea ranei taua kupu? Kore rawa atu. Na konei i tika ai te tono a nga Maori o Te Waipounamu ki te Kawanatanga kia hoatu he whenua mo ratou. Ki taku mahara, mehemea i whakaritea taua kupu, he hawhe tae atu ki te toru-koata miriona eka te whenua tika mo aua Maori. A he iwi ora noa atu ratou i naianei mehemea i whakaritea nga ritenga o aua hoko. Kaati, e whakahihi nei ratou ki te 100,000 eka nei. Kahore ahau e kite ana i te tika. E ki atu ana ahau ki tenei Whare; ko te 100,000 eka nei e tino tika ana kia tukua atu, i runga i te take kua kiia atu nei e ahau.

Ko Tame Parata.—Ko te whenua kua hoatu nei ki nga Maori o Te Waipounamu kahore e pa atu ana ki te Niu Tireni Kamupene.

Ko Hone Heke.—Kei te mohio ahau ki tena; kahore he tikanga o tena. Ko nga ritenga o nga hoko o Te Waipounamu he pera me taku kua ki nei. Mehemea hold i whakatutukitia e te Kawanatanga aua ritenga, he nui noa atu te whenua mo nga Maori i nga Whenua e toe nei ki a ratou i naianei; a ko te hoatutanga i te 150,000 eka, e hara i te mea he aroha, engari he tika tonu ano kia hoatu, a he whakatutuki i tetahi wahi iti nei o aua ritenga kua kiia nei e ahau. Ko te tino tikanga ia kia rua, kia toru nukuhanga ake i tena he whenua mo nga Maori o Te Waipounamu e hoatu e te Kawanatanga. Kaati mo tena. Tena, mo te kupu a te Pirimia i ki ai mo te ture i hanga nei e te Paremete Maori i Taupo, kahore ra he he o tena. E tika ana nga Maori i runga i te wehi kei takahia a ratou wahine me nga tamariki e nga hoiho o nga tangata haere. Kahore ano ranei tenei Paremete i hanga ture noa, ahakoa kahore ano o ratou mana ki te paahi ture? Kua hanga ture pera tenei Paremete, me nga Paremete hoki o etahi atu whenua. Ko nga kai arai i nga ture hanga pera a nga Paremete ko te Hupirimi Kooti, ara, ko te Kooti nui o nga ture. I Amerika, tata nei ano, i turakina e te Hupirimi Kooti o reira tetahi o nga ture a te Whare o reira i paahi ai. Na, i tera tau ka tangohia e ahau tenei turanga mo te he o nga ture i kohirihia mai e te Kawanatanga mo nga Whenua Maori. I whakahengia e ahau aua Pire, he kite iho noku, i hangaia hei patu i nga Maori. E ki ana hoki ahau i tenei kupu. Mehemea he nama ta te tangata ki te tangata, he tika me utu taua nama. Engari mehemea e tika ana te Maori kia utu i ana nama, kaati, e tino tika. ana Ma tukua atu ki te Maori nga mana page 33katoa ki tona whenua, a kaua e hereherea nga ringaringa o te Maori e nga ture e homai ana e te Kawanatanga. So te mea e kaha ai te Maori ki te ngaki whenua ma te moni; penei ano me te Pakeha, ma te moni hoki ia ka kaha. Mo te kupu a te Pirimia e ki nei, kahore ahau i te haere i runga i ta te iwi Maori o tenei Motu. Me whakahoki penei e ahau tena. Tukua mai e te Kawanatanga tetahi tangata Maori, kawhe-kaihe ranei, hei hoa tautohe moku ki tana wahi e pai ai o tenei Motu. Ma tena anake e whakaatu te paanga te korenga e pa ki nga mahara me nga hiahia o te iwi. I whakahe ano hoki te Pirimia ki nga tangihanga a nga Maori me era atu hui. Kei te tika tena. Engari kei te whakahe ranei te Pirimia ki nga pikiniki?

Ko Te Pirimia.—Na te roa rawa ra o nga hui a nga Maori i he ai.

Ko Hone Heke.—A na te mea koia kotahi ano ra o te pikiniki i kore ai he he? Kei te tino mohiotia nga keehi, he nui ke nga moni e pau ana i nga hui o te ra kotahi, i nga moni e pau ana i nga hui mo te rua mo te toru marama. Ko te whaikorero katoa a te mema honore mo Rangitikei, kahore rawa i pa ki te take e korerotia nei. Mehemea e titiro ana te mema honore ki nga pukapuka tawhito o tenei Paramete, me nga pukapuka whakawhiti i waenganui i te Kawanatanga, ara, i te [gap — reason: damage]awana me te Hekeretari mo nga Koroni o Ingarangi, ka kite ia no nga tau maha kua huri nei tenei hiahia o te tangata Maori. A no reira mai ano i mahara ai tenei Paremete kia tukua ano he mana ki te tangata Maori, ki te whakahaere ano i a ia. Mo nga kupu a te mema honore mo Pamutana Noota kei te tino whakaae ahau ki te tino tika o ana kupu e ki nei ia, kei te tino nui rawa nga taake me nga reiti e utaina ana ki runga ki te tangata Maori. Kei te mohio ahau kei te nui noa ake nga taake me nga reiti i runga i te Maori, i nga taake me nga reiti kei runga i te Pakeha. Ko nga taake kei runga i nga Maori ko enei. Tuatahi, ko nga tiuti o runga i nga (1) kai, (2) kakahu, (3) waipiro, (4) tupeka me etahi atu taonga. Tuarua, ko te taake i runga i nga whenua e riihi ana. Tuatoru, ko te tuiti Pane Kuini; he £10 i roto i te £100 i mua: A he £7 10s. i roto i te £100 i naianei. Ko nga reiti. Tuatahi, ko te reiti kaata, wakena, terei me era atu taonga wiira. Tuarua, ko te taake kuri. Tuatoru, ko nga reiti whenua. Ko etahi taake nunui rawa enei. Apiti mai ki enei taake me nga reiti ko nga ture whenua Maori a tenei Kawanatanga e herehere nei i te Maori. Ko enei katoa nga take i tika ai te aue a te Maori, i tika ai hoki te tono i tenei mana. Kua tono mai te Pirimia ki au kia unuhia e ahau taku Pire i te mea kua mohiotia nga mahara o te Kawanatanga me nga mahara o nga mema. Kaati, he pai tana tono, i hangai mai hoki. Otiia, kahore ahau e whakaae ki taua huarahi. Ko taku huarahi mo tenei Pire ko ta te iwi i ki ai, ara, ko tenei. Me whakaputa e te Paremete tona reo. Ka whakaae ranei tenei Paremete ki te tuku atu ki nga Maori i te mana e tonoa nei e tenei Pire, kahore ranei. Na konei ahau i tohe ai kia pootitia tenei Pire, hei whakatutuki i taua hiahia, a kia mohiotia ai hoki te reo tuturu o tenei Whare. Ka tono ahau ma te pooti e whakatutuki. Ka tono atu ahau ki nga mema honore, kaua e maharahira ki ahau tinana ake, engari ko te pooti, me haere i runga i te tika i te pono i maharatia ai e tena, e tena, i te pootitanga o tenei Pire. Na, kua takoto katoa atu i ahau te hiahia a nga iwi Maori ki te aroaro o te Whare mo runga i tenei Pire. A heoi te mea nui ki au, ko te reo o te Whare kia puta, a kia mau ki nga pukapuka o tenei Whare. A tera ano hoki nga iwi Maori e pai ki te mohiotanga kua puta te reo o tenei Paremete mo runga i to ratou hiahia o nga tau maha ka huri nei. Ko toku tino hiahia me whakaae e tenei Whare te Pire. Ki te kore tenei hiahia o nga Maori e whakaaetia, tera ratou e piira ki te Paremete o Ingarangi mo runga i nga ture takahi i te Tiriti o Waitangi, me te tinana tonu o taua Tiriti. Kaati, ka tono ahau i te pooti kia tukua mai.

Waahi ana te Whare.

I te Ae, 7.

• Green (Kirini)
• McGuire (Makuaea)
• McNab (Make-naapa)
• Te Ao
• Wilson (Wirihana).
• Kai-tatau.
• Heke
• Maasey (Maahi).

page 34

I te Noo, e 38.

• Buddo (Pato)
• Buick (Puiki)
• Cadman (Karimana)
• Carncross (Kanikaraahi)
• Carnell (Kanaera)
• Collins (Korina)
• Duncan (Takana)
• Earnshaw (An[gap — reason: damage]hoo)
• Flatman (Wharatimana)
• Graham (Kereama)
• Hall (Hore)
• Hall-Jones (Horo Teone)
• Harris (Harihi)
• Houston (Hutana)
• Joyce (Tiohi)
• Kelly, W. (Wiremu Kere)
• Lang (Ranga)
• Lawry (Rauri)
• Maslin (Mahirini)
• McGowan (Makuana)
• McKenzie, J, (Hoani Makenehi)
• McKenzie, R. (R. Makenehi)
• Meredith (Meretiti)
• Millar (Mira)
• Mills (Mira)
• Morrison (Morihana)
• Newman (Takuta Numana)
• Tame Patata
• Pinkerton (Pikatana)
• Pirani (Pirani)
• Seddon (Hetana)
• Smith, G. J. (Mete, G. J.)
• Stevens (Tiwini)
• Tanner (Tana)
• Thompson, T. (Tamihana, T.)
• Willis (Wirihi).
• Kai-tatau,
• Hogg (Hoka)
• O'Regan (O'Rekana).

Te tokomaha 1 puta o te taha turaki, e 31.

Heoi, whakakorea ana te motini, a hinga ana te Pire a Hone Heke.

No te koata te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.