No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka whakahaerea nga patai, ka tae ki te patai mo—

Te Mana Ki Nga Koura Me Nga Hiriwa I Runga I Nga Whenua Maori.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea he tika koa hokona e ratou i nga Maori nga mana ki te mahi i nga koura i runga i nga whenua kua hokona nei e nga Maori ki te Pakeha noa, engari i porutia nei e nga Maori te mana ki nga koura me nga hiriwa o aua whenua? Kua rongo ahau ki etahi tangata kua hokona e te Kawanatanga i aua Maori o ratou tika ki aua koura me aua hiriwa, a e hiahia ana ahau kia mohio he tika ranei he tito ranei taua rongo i rongo nei au.

Ko Te Karimana (Hon. Mr. Cadman).—Mo nga Poraka o Waihi ta te mema honore e ui nei?

Ko Hone Heke.—Ae, koia tera tetahi.

Ko Te Karimana (Hon. Mr. Cadman).—Kaore ano te Kawanatanga i hoko noa i nga tika me nga mana ki te koura ki te hiriwa me era atu kohatu utu nui i nga Maori. Kua ki atu ano ahau i mua, e ki ana te Kawanatanga kei te Karauna te mana me te tika ki aua tu taonga, a ka man tonu ta te Kawanatanga ki tenei.

Pire Nama Moni Mo Nga Mahi Nunui Me Nga Mahi Whakanohonoho Whenua.

No te rua tekau ma tahi o nga ra o Akuhata i kokiritia ai tenei Pire e te Pirimia ki te Whare. Tona ritenga he nama i tetahi miriona pauna moni hei whakahaere i nga Mahi Nunui a te Koroni, a hei whakanohonoho i nga whenua paamu o nga motu nei ki te tangata. He maha nga mema i korero mo taua Pire i taua ra engari kaore i mutu na reira ka nukuhia mo tenei ra. Ko nga korero enei, e whai ake nei, a te mema Maori mo te Tai Rawhiti i whakapuaki ai mo taua Pire i tenei ra, ara, i te rua tekau ma ono o Akuhata.

Ko Wi Pere.—E te Pika, e whai kupu ana ahau mo te Pire e takoto nei i te aroare o te Whare. Kua kite ahau kua whakaae te Kawanatanga ki aku tono ki a ratou i tera tau kia namaia he moni. Ki taku titiro ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare, he iti rawa enei moni. Heoi ta te Pire nei he nama moni mo nga rori mo nga piriti me nga reriwe; ki taku me whakanui ake nga moni kia kotahi miriona e rima rau mano pauna. Mehemea ka kore tenei Whare e whakaae ki taku tono, kaati me whakaae tenei Whare kia waiho ma nga Maori anake tenei miriona pauna hei mahi paamu ma ratou. Ka whai kupu ahau ki nga nema kua whiwhi nei o ratou takiwa i te rori i te reriwe i te piriti, kia whakaaro mai ratou ki toku takiwa, notemea ko tetahi wahi o toku takiwa kaore ano i whiwhi rori reriwe piriti ranei, ara, timata i Petane, Haaki Pei, haere i te taha moana o te Tai Rawhiti tae atu ki Te Puke, i te takiwa o Tauranga, Pei o Pereti, kei te takoto kino enei wahi. A ko taua takiwa kaore ano he moni nui a te koroni i whakapaua ki reira mo enei tu mahi, ara, mo te rori me te reriwe. Ko nga Maori kaore ano i whiwhi noa i nga painga o nga moni a te koroni e whakapaua nei hei mahi rori, engari nga Pakeha kua whiwhi a kua whakakapaia o ratou whenua ki nga moni a te koroni, ara, kua puta nga rori ki runga i o ratou takiwa haere ai. Toku tino whakaaro ko nga mema kua ngata nei o ratou puku i nga wa o mua ake nei me moe ratou, kua ki hoki o ratou puku, a me tuku atu tenei taima, ara, enei moni ka namaia nei ki nga takiwa kaore i whiwhi i mua i nga moni i namaia e te koroni. E mohio ana te Kawanatanga nei he tika taku korero e ki nei kaore ano i mahia he rori ki toku takiwa; inaianei ka tino tono atu ahau ki a koutou kia homai hei whakapai mo toku takiwa te nuinga o tenei moni. He kupu ano tenei naku ki tenei Whare, kotahi taku tono kaore ano i whakaritea e tenei Kawanatanga, ara, ko taku tono kia namaia mai he moni motuhake ma te iwi Maori anake, i nga moni ngawari te initareti, hei whakapai i o ratou whenua. I tono ano ahau ki te Whare i tera tau kia tuara mai i taku tono; a i tono ano page 64hoki ahau i tera tau kia kaua e tukua ki nga Pakeha anake nga room whakapai paamu i raro i te ture o tera tau, engari me puta aua moni ki nga iwi e rua e mahi paamu ana. Otira e kore koutou e whakaae mai kia whakawhiwhia te Maori ki te moni hei whakapai i o ratou whenua, notemea ko te hiahia o tenei iwi o te Pakeha kia waiho nga whenua Maori kia takoto kino ana, kia kaua e homai e te Kawanatanga he moni hei whakapai, kia rawakore ai te Maori a ka tahuri ka hokohoko i o ratou whenua, kia wawe ai te ngaro atu o tenei iwi o te Maori me ona whenua. Heoi ka hoki iho taku korero ki nga korero mo tenei Pire, me whakaae te Whare ki te Pire e takoto nei i to ratou aroaro, ara, kia namaia he moni whakapai i nga huarahi me nga reriwe me era atu mea o te koroni. Ko etahi o nga mema honore e ki nei "Kaua e namaia he moni," he mahi tinihanga tenei na ratou, notemea mehemea ki te namaia tenei moni ko ratou ano te hunga e hohoro ki te taunaha i etahi o aua moni, a ko ratou ano te hunga kaha ki te hamama nga waha kia nui atu nga moni e riro i a ratou mo o ratou takiwa. Ina hoki ko toku hiahia kia namaia mai enei moni hei whakapai i nga takiwa Maori e takoto kino ana, a hei mahi reriwe mo nga takiwa kaore ano i whiwhi pera i mua atu, a me tino maaka nga taringa o aua moni i naianei kia waiho ai mo aua takiwa Maori anake, kia kore ai e taea e te iwi Pakeha te tiki mai te maaka nga taringa o aua moni. Ina etahi o nga mema honore o te Whare nei e ki ana kaore ratou e pai ki te naima moni, he mea pea kia kite mai ai nga iwi nana nei ratou i pooti, e katahi ano ia te mema pai, ina hoki kaore e pai ki te nama, kaati me pooti ano tatou ki a ia. Na, e nga mema honore kaua koutou e kaiponu e mea ko o koutou takiwa anake e whiwhi i nga painga. Kia rua nga kanohi, ko tetahi hei titiro i nga painga mo tou takiwa, ko tetahi e titiro atu ki te takiwa o tou hoa; ma tenei tu ahua e tere ai te pai me te nui me te ora ki to tatou motu. He nui nga whenua o toku takiwa kua riro i te Karauna, a kei whea he moni hei whakahaere e taea ai te whakapai aua whenua? Ina hoki ko etahi sangata o tokutakiwa he peeke hoiho nga kai harihari i a ratou nei huruhuru hipi ki tatahi. Na, e hoa ma, ko te iwi Maori kaore ano i whiwhi i tetahi paamu hipi, ko te take he kore moni hei whakapai i o ratou whenua, i te mea hoki kaore tenei Whare e paahi ana i tetahi ture e ahei ai nga Maori ki te whakapai i o ratou whenua. No konei ka tono atu ahau kia koutou kia paahitia tenei Pire. He Pire whai-kiko tenei, e puta mai ai he painga ki nga iwi e rua. Kaua tenei Whare e whakaaro he mea kino te nama. He aha oti te waiho ai ma o tatou uri e haere mai nei e utu a tatou nama? Heoi ma tatou ko te whakapai anake i nga whenua. He aha te pai kia waiho kia tatou anake nga taumahatanga? He aha te pad ma tatou anake te mahi whakapai whenua me te utu hoki i nga nama, a ko o tatou uri kia waiho he mahi ma ratou he puru i o ratou ringa ki roto i o ratou pakete, me te kowhiowhio haere. Na ki taku nei whakaaro kaati he mahi ma tatou he whakapai paamu; te rua he utu i nga initareti o nga moni nama; ko te moni puku me waiho tera ma o tatou uri e utu, notemea ko te wa tera e nui ai nga hua e puta mai ana i nga whenua; na ko tenei wa i a tatou nei he nui nga taumaha e tau ana ki runga ki o tatou pakihiwi. Mehemea hoki ki te riro ma tatou e utu nga moni puku, a kei hea he oranga mo tatou me a tatou wahine, tamariki hoki; ina hoki ka pau katoa atu nga moni e puta mai ana i te whenua hei utu mo te whakapainga, hei utu mo nga initareti, hei utu mo te moni puku, hei utu mo nga taake, hei utu mo nga taake rawaho, hei utu mo nga hepara me era atu tu ahua mahi whakahaere whenua. Ka korero ahau i naianei mo nga nama a nga Kawanatanga o mua, ara, mo te toru tekau ma rima miriona. Ko taku whakaaro me kimi e tenei Kawanatanga etahi tangata ngawari te initareti, ka whakawhitiwhiti i aua nama ki aua tangata; ko tenei te huarahi e mama ai taua pikaunga i runga i o tatou pakihiwi. Notemea ko taua nama he tino nui rawa te initareti, a he wa pai tenei kia whakawhitiria aua nama i te mea kua ngawari te initareti o naianei; mehemea ka peneitia ka tino page 65ora te koroni. Ka hoki ano taku korero ki te Pire nei. Kia tino weria ai ki ki roto i nga taringa o te Kawanatanga nei, ara, taku kupu e ki nei au ko te mea tino tika kia rua miriona pauna e whakauru ki roto i tenei Pire, kia kotahi miriona mo toku takiwa hei whakahaere i nga mabi whakapai whenua a te taha Maori me te taha Pakeha o toku takiwa, a kia kotahi miriona mo nga mahi e pa atu ana ki nga mahi o nga motu e rua nei i waho atu i toku takiwa. Ki te whakaae tenei Kawanatanga ki tenei kupu aku e kore rawa au e wareware ki a ratou; ki te kore ratou e whakaae, kaati, me ahu atu ratou ki te iwi Pakeha anake tono ai kia utua nga initareti o nga moni e nama mai nei e ratou, tono ai hoki i nga reiti o nga whenua Pakeha, kaua o nga Maori; i te mea hoki kaore ratou e whakaae ki etahi moni hei whakapai i nga whenua Maori i nga hua o te whenua, a e whai moni ai hoki ratou hei utu i nga reiti o nga whenua i nga initareti hoki o nga moni e namaia mai nei e ratou; ara, ko tona tikanga kaua e hoatu he takoha ki runga ki nga taonga e hokohokona ana e nga Maori, ki runga hoki ki nga rawa o te iwi Maori e hokohokona atu ana ki te Pakeha. Kia rongo tenei Whare, naku te tono tuatahi, i te tau 1894 me te tau 1895, kia namaia mai he moni ma nga Maori me nga Pakeha rawakore, a ko nga moni i namaia nei i aua tau kihai rawa tetahi wahi i riro ma te taha Maori, i riro anake i te taha Pakeha. A i te putanga o aua moni ko au ko te tangata nana te tono kihai i whiwhi, hoatu ke ana aua moni ma te taha Pakeha anake. He mahi tipua tenei na tenei Whare, a no konei au i tono ai kia tino whakamotuhaketia he moni ma te iwi Maori, kia tika ai hoki te utu a te iwi Maori i enei moni. Na wai tenei tikanga, a no whea ranei, ma koutou e kai te moni ma te Maori e utu noa atu; engari tenei, te whakamotuhake he moni ma te Maori kia tika ai tana utu. Ki te tautoko nga mema o tenei Whare i taku tono kia namaia he moni ma nga Maori, ka whakaae tonu tenei Kawanatanga, e kore rawa ratou e whakakore. Me aroha mai tenei Whare ki taku tono, ina hoki i tono te iwi Pakeha katoa kia reititia nga whenua Maori, a kua tau te ture reiti ki a ratou. No reira taku tohe kia whai moni ratou hei whakapai i o ratou whenua kia ahei ai te utu i aua reiti. Ki te kore he ture mahi paamu, tuku nama ki nga Maori, e paakitia e te Paremete, tera ka pa he mate kino ki te iwi Maori, ara, ko tenei mea ko te whenua ka ngaro atu i a ratou, a ka tau iho hei mate mo nga iwi o te Maori. Ki te pa tenei mate ki te iwi Maori ka kaha au ki te ki atu na koutou te iwi Maori i whakamate. Ina hoki kaore ano au i kite noa i tetahi Pakeha e mahi paamu ana nana ake ana moni i whakapaia ai tona whenua; taku e kite ana he mea nama katoa nga moni a nga Pakeha e mahi paamu ana, e hara hoki i o ratou ringaringa ake ki te mahi, na aua moni anake i namaia ra e ratou i taea ai te mahi. I whai kupu ano ahau i era tau mo nga Pakeha e heke mai nei ki tenei motu; ko ratou te hunga tino kaha ki te akiaki i te Kawanatanga kia murua nga whenua Maori, kia reititia ano hoki, kia whiwhi ai ratou i etahi whenua hei nohanga mo ratou. Na, taku kupu, me mutu te tuku mai i nga Pakeha e heke mai nei ki tenei motu, me waiho tenei motu mo nga Maori me nga Pakeha kua noho nei ki Niu Tireni, kia whiwhi ai o tatou uri e haere mai nei i te oranga nui. Mehemea ki te mau tonu te mahi tuku mai o nga heke o tawahi, kua kore he whenua mo o tatou uri e haere mai nei. Ma tenei katahi tatou ka kaha ki te whakawhiwhi i nga rawakore e noho nei i Niu Tireni i naianei. Hei aha ma tatou te whawhai kia rite tatou ki Ingarangi, ara, kia eke ki te wha tekau miriona te maha o nga tangata o tenei motu. Kua tae au ki Ingarangi kua kite au i te nui o te mate kai o reira; i nga tamariki e tangi ana ki te kai; me te tini o te tangata e takoto ana i nga tiriti i te mate kai, a ko etahi o aua tini tamariki, e whangaia ana e nga tangata aroha whai moni. Ko to koutou hiahia pea e mea nei kia nui nga heke mai o tawahi ki tenei motu, ara, kia tae ki te wha tekau ki te rima tekau miriona nga tangata o Niu Tireni, kia tahuri ai koutou ki te whakatu kingi mo koutou. Ki taku nei mahara, kaati noa ko te Kuini page 66anake he rangatira mo tatou. Na, e hoa ma, ko taku e tohe nei ki tetahi moni motuhake ma nga Maori, kua kite hoki au i te nui o nga initareti a nga peeke, ara, tekau pauria i te rau e iwa pauna i te ran. No konei ka tohe tonu au ki te tono ki tenei Kawanatanga me nga Kawanatanga e haere mai nei kia whakaputaina he moni ma toku takiwa, notemea ko nga Kaute Kaunihera o toku takiwa e noho mate ana i te kore moni hei whakahaere i nga mahi rori mo o ratou takiwa. Ki te kore tenei Pirimia e whakamana i taku tono, e kore e mutu taku patukituki i te tatau o ona whakaaro, a kia oho ra ano tona tinana ka mutu ai taku patukituki.

Ka mutu a Wi Pere ka tu ake ko etahi mema Pakeha. Ka korero mo tenei Pire a hiki noa te Whare i te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po.

No ao ake, i te huihuinga o te Whare, ka korerotia ano te Pire nei. Ka mene nga korero a nga mema Pakeha tokomaha ka tu ake—

Ko Hone Heke.—Ka nui toku ahua reka i au e matakitaki atu nei ki te mahi a nga mema honore Pakeha tokomaha ku tu ake nei ki te korero mo tenei Pire. Tu ake tenei me te korero kua kore he moni a te Kawanatanga, na reira he tika kia namaia he moni, tu ake tetahi pera ano, tu ake tetahi pera ano. I runga i te homaitanga a te Kawanatanga i tenei Pire ki te Whare, kua kitea to ratou hurikikotanga, kua takahia katoatia e ratou a ratou kupu i korero ai ki te iwi i te pootitanga mema mo te Whare nei i te tau 1893. E te Pika, ko te tino take i tu ake ai ahau ki te whai-korero mo tenei Pire, ko nga moni e noho nei i roto i te Pire nei, kua ata wehea nei hei hoko i nga whenua Maori. Ki taku kaore kau he tikanga e mau tonu ai te mahi hoko whenua Maori a te Kawanatanga, ki taku me wbakamutu te hoko a te Karauna i nga whenua o te Maori. He tika kia whakanohonohoia te whenua ki nga tangata mahi paamu, engari ko te mea hei titiro ma tenei Whare, koia tenei, kaore ranei he huarahi ke atu, i waho atu i ta te Kawanatanga e whai nei, e taea ai te whakanohonoho i nga whenua Maori ki te tangata mahi paamu? Ki taku, ae, tenei ano. Koia tenei te huarahi hei whai ma te Parenete e pai ai te whakahaere i nga whenua Maori: Tuatahi, me tuku atu he mana ki nga Maori kia ahei ai ratou ki te riihi i o ratou whenua ki ta ratou i pai ai; tuarua, me tuku atu e tatou he mana ki te Maori e ahei ai ia ki te nama moni hei whakapai i ona whenua; tuatoru, me hoatu e tatou ki te Maori nga tika katoa kua hoatu nei ki te iwi Pakeha, kia whiwhi tahi ai nga iwi e rua i nga painga katoa e puta mai ana i nga ture; kia mutu ai tenei ahua e mana nei i naianei, ara, he ture ke mo te Pakeha he ture ke mo te Maori. Koia tenei, ko tetahi o enei e toru, te luarahi tika hei whai ma te Whare nei. Me whakakore nga ture e arai nei i te riihi a te Maori i tona whenua ki tana e pai ai. Ki te peratia, heoi kua fuwheia he huarahi e whiwhi ai nga Pakeha i etahi whenua mo ratou. Kua tino murua atu, e nga ture kua paahitia nei e tenei Whare, nga tika o te iwi Maori. Kei te he rawa atu tenei mahi, a aki iho hoki ki runga i tera nga ture e tono nei i nga Maori kia utu i nga reiti me nga taake. Katahi te mahi he rawa. Ka huri ano taku korero ki nga moni e meatia nei kia namaia. Ki te paahi tenei Pire, ki taku nei mahara, me tuku atu nga moni mo nga rori me nga piriti, ma nga Kaute Kaunihera anake e whakaaaere. Ko nga mahi pera katoa me tuku atu ma nga ropu takiwa e whakahaere, me mutu ta te Whare mo aua mahi. Kua mutu aku korero, engari hei kupu whakamutunga, ka hamumu ake ano ahau, kei te tino whakahe ahau ki nga moni ka namaia nei hei hokohoko i nga whenua Maori; notemea kaore i te tika kia hokona nga whenua Maori, a kia waiho kore whenua ratou. Mehemea e tuwhera ana nga huarahi ki te Maori ka whakamahia e ia ona whenua, ara, ka riihitia; na ki taku ki te whaia e tenei Kawanatanga, e tetahi atu Kawanatanga ranei, i taua huacahi, nui atu te koa, nui atu hoki te pai e puta ki te iwi Maori.

Ka mutu a Hone Heke ka tu ake ko be Pirimia ki te whakautu i nga korero a nga mema katoa i whai-korero nei mo te Pire i roto i nga ra e toru nei. He page 67roa tana korero engari me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ka matu ia ka tukua te pooti, a waahi ana te Whare, Haere ake e wha tekau ma toru nga mema i te Kawanatauga, a e toru tekau mutu i te Apitihana tekau ma toru te putanga.

Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.

I te pootitanga, i te Kawanatanga a Wi Pere raua ko Tame Parata, a ko Hone Heke raua ko Ropata Te Ao i riro i te Apitihana.

No te waru meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata-tu ka hiki te Whare.