Pire Mo Nga Taru Kikino.

No te tekau ma wha o nga ra o Hurae te panuitanga tuarua o tenei Pire i kokiritia ai e te Minita mo nga Whenua ki te Whare, a no te mutunga o tana whaikorero mo te Pire ka tu ake etahi mema Pakeha ka korero hoki mo taua mea, engari kaore i mutu nga whai-korero mo te Pire i taua ra, na reira ka nukuhia mo tenei ra.

Ko te tikanga o te Pire he whakatakoto i etahi tikanga e taea ai te tope me te patu i nga taru kikino e whakakapi nei i etahi whenua o te koroni, kia kore ai e toro haere ki etahi atu wahi; a ki te kore te tangata e tahuri ki te whakapai i tona whenua, ka hoatu e te Pire he mana ki nga ropu whakahaere takiwa e ahei ai ratou ki te whakapai i nga whenua, a ki te tono kia utua taua whakapainga e nga tangata nona te whenua i whakapaia. Ki te kore e utu te tangata i tonoa ra kia utu i te mahinga o nga taru o tona whenua, ka taea ia te hamene e aua ropu takiwa.

Ko Hone Heke.—Ki taku mohio ka kaha rawa te whakahe a nga Maori ki te rarangi e pa ana ki nga whenua Maori i roto i te Pire nei. Ka whakaatu ahau i aku take whakahe ki tenei Pire. Ko te mahi a te Pire nei, kei page 40te hanga i tetahi tikanga taake whenua Maori, Pakeha hoki. Ko tenei tetahi o nga Pire, a te Kawanatanga nei, kei te kino rawa ona ritenga, e apiti hou ana i tetahi taumahatanga ki runga i te whenua. Ko te take i tino kaha ai ahau te ki nui ki te aroaro o tenei Whare i te tino kino rawa o tenei Pire mo nga Maori, ko tenei:—I raro i nga ritenga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," kua hereherea nga ringa o te tangata Maori. I runga i tena kua kore e taea e ia te whakamahi tana whenua, kia puta mai ai he moni, hei utu i nga raruraru penei te ahua. I raro i te tekiona 117 o taua Ture, kaore te Maori e whakaaetia kia riihi, kaore e whakaaetia kia mokete, a kaore e whakaaetia kia hoko. Ko te tangata e ahei ai te Maori te hoko atu i tana whenua, ko te apiha anake a te Kawanatanga. Heoi ano nga whenua a te Maori kaore e pa te kahanga o tenei tekiona ko nga whenua i hokona mai e ia i tetahi atu tangata. Ko nga whenua i tuku iho nei ki te Maori i runga i ana take tupuna, take Maori ranei, kaore e taea te whakahaere. Ko taua tekiona 117 kei te arai. Ko te mate kua pa ki te tangata Maori i taua tekiona he nui. Ko nga huarahi whakamahi i tana whenua e puta mai ai he moni kua araia e taua Ture. I runga i tena, kua kore e taea he moni e nga Maori e taea ai e ratou te utu nga reiti, me nga taake e whakataua nei i naianei i raro i etahi atu ture, a e hangaia nei e tenei Pire hoki i naianei. No konei ahau i ki nui ai, ko te tikanga hanga ture mahi taake hei whakataunga mai ki runga ki nga whenua Maori, i raro i enei ahua kua whakaaturia nei e ahau, kei te tino he, he rawa atu. E rite ana he hara, a kaore te Paremete e tika kia mahi, Ko te whakawhaititanga o te ahua o te tu o te tangata Maori i naianei, i te whiunga a nga ture a te Kawanatanga nei, kei te penei, "Me herehere e tatou nga ringaringa o nga Maori." Kua oti nei tena i te ture kua whakaaturia nei e ahau, katahi ratou, te Kawanatanga, kahaere mai me a ratou patu, ka patua te Maori i te wa e herehere ra nga ringa. Ko taua patu, ko nga ture reiti me nga ture taake nei. Na, e hangaia nei tetahi, a kahore he ringa mo te Maori, hei karonga i te patu. Ko te ahua tuturu tena o te tu o te Maori i naianei. No konei ahau i ki ai, he hara tino nui tenei na te Kawanatanga, na te Paremete nei hoki. Tena, mehemea i hangaia peneitia he ture mo nga whenua o nga Pakeha; ka kaha ranei koutou te ki mai ki au, ka pai ratou? Kore rawa atu. Mehemea mo nga whenua Pakeha te ture penei, e kore rawa e rua e toru nga ra o te Kawanatanga nei e noho ana i roto i te Whare, kua tonoa kia puta ki waho. A i te mea, kaore nga Pakeha e whakaae ki nga ture penei mo o ratou nei whenua, na konei ranei i tika ai koutou te hanga mai i aua ture mo nga Maori? Kahore. Kei te tika ranei tenei Whare i a ia e mahi penei nei? Kei te tika ranei te Kawanatanga i a ia e aki mai nei i enei ahua ture? Kahore. Kei te tika ranei kia akina mai ano he ritenga taake? Kahore. I raro i nga ahua kua whakaaturia nei e ahau. Kore rawa atu i te tika. Kei te mohio ahau ki etahi Maori, na taua tekiona 117 o taua Ture i kukume ki roto i te Kooti Peekerapu, i te mea kaore i puare he huarahi ki a ratou, e ahei ai ratou te whakaara moni hei utu i o ratou mate. Na nga ture a tenei Paremete raua ko tenei Kawanatanga tena mahi.

Ko Te Pika (Mr. Speaker).—Na nga ture mo nga taru kikino?

Ko Hone Heke.—Kei te whakaatu tohu ahau ki te Whare i tika ai, i kaha ai hoki, aku whakahe mo tenei Pire. Kotahi te Maori no Heretaunga, ki Haaka Pei, ko tetahi, he mema honore no tenei Whare, na taua Ture o te tau 1894 i atete ki roto i te Kooti Peekerapu. E hara i a raua te he, engari na taua Ture i arai nga huarahi ki a raua. No te tau 1895 ka kite te Kawanatanga i te he me te kino o ta ratou ture. No reira ka whakamamatia ititia taua tekiona 117 o te ture o te tau 1894. Ko te tekiona whakamama kei te tekiona 3 o te ture o te tau 1895. Ko nga whenua, kei roto i nga rohe o tetahi takiwa taone i tetahi paro ranei, he nui ake nei nga eka i te 500, kaore e taka mai ki roto i tenei tekiona 3. Ko te tekiona 3 o taua ture o te tau 1895, kes te penei; "Kaua nga tikanga o roto o te Ture e waiho hei arai i te tuku (ara, page 41i to hoko i te riihi i te mokete) mo tetahi whenua"—

Ko Te Pika (Mr. Speaker).—Kei te tino mahara ahau kaore te mema honore e whakaatu korero ana ki te Whare mo te Pire e korerotia nei.

Ko Hone Heke.—Ko taku hiahia he whakaatu ko te Pire mo nga Taru Kikino e korerotia nei e tatou kei te whai kia akina mai ano ki runga ki nga Maori tetahi huarahi taake i o ratou whenua; no konei ahau i taku atu ai ki te Whare i nga take kua whakaatu ake nei ahau, hei take e tika ai tenei Whare kia whakahe ki tenei Pire, ara, kia marama ai te Whare ki te kino o etahi atu o nga ture e mana nei i naianei a e pa ana ki nga Maori me o ratou whenua.

Ko Te Pika.—Ka tono atu ahau ki te mema honore kia tuku kupu mai ki te Whare mo runga i te Pire e korerotia nei, a me whakarongo te mema honore ki au, ki te Tumuaki, ki te kore, ka whakamutua e ahau tana whai-korero.

Ko Hone Heke.—Kei te tuohu atu ahau ki te whakatau mai a te Tumuaki, engari ki taku titiro, ko te huarahi whakamarama i aku take whakahe i te Pire nei, ko te whakaatu atu haere me te whakamarama haere ki te Whare i te aronga o nga tekiona o nga ture whenua Maori o nga tau 1894-95.

Ko Te Pika (Mr. Speaker). —Me noho te mema honore ki raro. Ka rua ka toru rawa aku whakatupatotanga i a ia. Ki te kore te mema honore e whakaatu i ana korero mo runga i te Pire nei, tera ia e kiia atu e au kia whakamutu i tana whai-korero.

Ko Hone Heke.—Kaore ahau e hiahia ana kia whakakake ahau ki te Tumuaki me ana whakatau, kei te hiahia tonu ahau kia haere i roto tonu o nga rohe o nga huarahi o te Whare. Mehemea kei te taka ke ki waho aku take e kukume mai nei hei tohu, ka nui toku pouri, otira kei aua take nga kaiwhakakaha i taku whakahe ki te Pire nei, a kei reira nga whakamarama e mohio ai nga mema honore o te Whare nei i te ahua o te tu o te Maori me o ratou whenua. Kei te whai ahau kia mohio te Whare kua tangohia katoatia nga tika o te tangata Maori e nga ture e mana nei i naianei.

Ko Te Pika (Mr. Speaker).—Kaore te mema honore e korero ana i runga i te Pire i te aroaro o te Whare.

Ko Hone Heke—Kei te pouri ahau moku kaore e whakaaetia ana kia tohu haere i etahi atu o nga ture, notemea e hiahia ana ahau ki te tohu haere i nga ture katoa e pa ana ki te Maori me o ratou whenua, kia marama ai te Whare ki te kino o te Pire e korerotia nei. Kia hoki mai ki te Pire nei. Ko te tekiona 3 o tenei Pire kei te hanga tikanga taake hou mo nga Maori. No konei ahau ka ki kei te he rawa tenei. Ko te rarangi 16 he rarangi taake i nga whenua e puritia huihuitia ana e te Maori. I raro i tenei rarangi ka whai-mana te Minita ki te tono tangata kia mahia nga taru kino. Ko te utu mo taua mahinga ka whakataua mai ki runga i taua whenua a ka tuhia ki roto i nga pukapuka o te Kooti. Hei mutunga ka nui toku pouri mo toku arainga e nga huarahi whakahaere o te Whare. Na reira te taea te tino whakaatu ki te Whare nga kino o te Pire nei, me nga kino o etahi atu o nga ture.

Ko Ropata Te Ao.—E Te Pika, kaore e maha rawa aku korero mo te putake e takoto nei i te aroaro o te Whare. I korero ano ahau ki tenei Whare i mua ake nei mo nga Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori, a e mahia ana ki roto ki tenei Whare. Ki taku me tuku aua Pire i te tuatahi kia kite nga rangitira Maori me te iwi kaioa, kia marama ai ratou ki nga ritenga o roto o aua mea, a kia ahei ai ratou ki te whakaputa i o ratou whakaaro mo aua Pire. He mohio noatu te iwi Maori ki te titiro i nga mea tika e pai ai ratou. Ko tenei Pire kua whakaurua mai ki tenei Whare hei hurihuri ma nga mema honore, a ki taku mahara kaua tenei e pa ki nga whenua papatupu a te Maori, engari me pa anake ki nga whenua kua oti te Karauna karaati. Ka whai kupu ahau mo tetahi taru e whakahuatia ana i roto i te Pire nei, ara, mo te runa. Ko taua taru he taru pai, he kai na te kau na te hoiho me te hipi. Ki taku me whakakore rawa atu te rarangi mo te runa i roto i tenei Pire. He taru kaha tenei ki te whakamomona i te hipi me te kau. Mo runga i te taru nei i te kotimana, he tapahi tonu ta nga tangata page 42o toku takiwa i taua taru i nga tau katoa.

Ka mutu ta Ropata te Ao ka tu ake etahi mema ki te korero mo te Pire. Ka mutu era tukuna ana te Pire kia panuitia tuaruatia. Heoi whakaaetia ana te Pire.

Ka mutu tera ka tahuri te Whare ki te mahi i nga raruraru i pa nei ki te Peeke o Niu Tireni. Mahi tonu te Whare i taua po a takiri noa te awatea.

No te rua tekau meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.