Whai Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me ngaRangatira o te Runanga Nui,—

Ka nui toku koa mo tatou ka noho huihui nei ano ki roto ki te Paremete, kia hui ai koutou hei hoa whiriwhiri hei hoa whakahaere moku.

I muri iho i tera huihuinga o te Paremete he nui te raanawapa me te awangawanga i pa ki nga pononga a te Kuini, e noho nei i Niu Tireni me era atu whenua ona, mo nga raruraru nunui i puta nei i whano ai nei ka ara te pakanga ki nga whenua o te ao. Me tino koa tatou mo te korenga i puta te whawhai me ana tini mahi kino, a mo te mau tonu o te mana me te rangatiratanga o Ingarangi ahakoa kihai ia i hapai i te pu.

Kua whakawhiwhia nga Hoia katoa o te koroni ki nga tu pu hou nei—ara ki te Martini-Henry. Kua whakatokomahatia nga Hoia Tuturu, a kua whakatutukitia nga whakahaere katoa e tu ora ai e tu rite ai nga mea katoa o nga pa whawhai.

Hei oranga ngakau mo te koroni te hanga e auau nei te tae mai ki nga takutai o Niu Tireni o te Rangatira o nga manuao o Atareiria me ana kaipuke, i te mea ma tera e mohiotia ai kei te mata-ara tonu ratou ki te tiaki i a tatou, a ma tera hoki tatou e kore ai e wareware kei te hono tonu tatou ki nga whakahaere a Ingarangi.

I tae ahau i muri iho i tera huinga o te Paremete ki Pei Whairangi me era atu wahi whai-ingoa nunui o te takiwa o te koroni ki te pito whaka-raro o Akarana, a nui atu toku koa mo te ngakaunui me te ngakaupono o te powhiri a nga iwi o aua takiwa i au.

I haere koa ahau i runga i te karanga kia kite i nga rangatira o Tuhoe—ara, i nga rangatira me nga tangata o te iwi Maori e noho nei i te whenua o te Urewera—a muri iho haere ana ahau kia kite i a Ngatimaniapoto. Ko nga kupu i whakapuakina e aua iwi hei whakaatu i to ratou piri pono ki a Te Kuini, hui atu ki nga mihi me nga powhiri moku, e kore rawa e wareware i au; a kua tae mai te mohiotanga ki au kua tino u te houhou o te rongo ki aua iwi tutu i mua toa hoki ki te whawhai, a inaianei kua ata noho ratou i roto i te rangimarie me te piri pono ki a Te Kuini.

Ka whakamoemiti atu ahau ki a koutou mo te pad o te noho o nga iwi e rua, a mo nga painga kua puta i runga i nga page 2ture hou i mahia i mua tata ake nei mo nga whenua Maori me nga Kooti Whenua Maori. Kua whakaaturia mai e nga Maori puta noa i nga wahi katoa o te koroni nei o ratou hiahia kia whakatuwheratia o ratou whenua ki te rori kia noho tutata ai ratou ki nga wahi kua whiwhi i nga matauranga Pakeha. Kei te nui to ratou hiahia kia tu nga kura ki o ratou takiwa, a ma tera ka mohiotia kei te whakaaro nui ratou ki nga rnea e pumau hei tino taonga ma o ratou tamariki i nga tau e takoto ake nei. Ka nui toku koa moku ka ahei nei te korero atu ki a koutou kua oti pai te raruraru nui, i roa nei e kawe ana, mo nga Moana o Wairarapa, a nui atu te oranga ngakau i puta i runga i te otinga paitanga o taua raruraru. Kei te pai te haere o te mahi o nga rori o te whenua o te Urewera, a kua tata te oti o nga kura Maori ki Ruatoki, ki te Whaiti me Waikaremoana.

I muri iho i tera huihuinga o te Paremete tokorua nga Minita i whakamutu i to raua minitatanga, a whakakapia ana o raua turanga ki etahi atu tangata. Ko Te Pakere (Hon. Sir Patrick Buckley) tetahi i whakamutu i tana mahi Minita me tona nohoanga i te Runanga Kaunihera, a whakaturia ana ia hei Tiati mo te Hupirimi Kooti. Kei te mohio ahau kei te pouri tatou katoa mo te nui o te aitua i pa ki te koroni i runga i tona matenga i muri tata iho i tona tunga hei Kai-whakawa. I muri iho i tera ka whakamutu a Te Riiwhi (Hon. W. P. Reeves) i tana mahi Minita a whakaturia ana ia hei Agent-General. Kua karangatia a Te Hooro-Teone (Mr. Hall-Jones) hei Minita, heoi kua whakaturia ia hei Minita mo nga Mahi Nunui o te Koroni; a kua whakaturia a Te Waaka (Hon. W. C. Walker) me Te Tamihana (Mr. T. Thompson) hei mema mo te Kaunihera Whiriwhiri a te Kawana; a kia mama ai te whakahaere o nga mahi a te iwi katoa, kua whakaturia raua me Timi Kara (Hon. J. Carroll) hei Minita i runga i te tikanga kore utu-a-tau.

Kei te mau tonu te tupu haere o nga moni a te koroni, a he take tika tenei hei koanga mo te iwi katoa. Kei te tino tupato te whakahaere a nga tari katoa kia kore ai e moumouria nga moni, na reira ka ahei ahau te ki[gap — reason: damage]atu, pera ano me taku kupu i tera tau, ara, kaore i pau nga moni i whakaritea nei e te Paremete i tera tau hei whakahaere i nga mahi a te iwi. Ma nga kaute o nga moni a te iwi katoa e whakaatu he tino nui nga moni i toe, ara, kaore i whakapaua.

Ka nui toku koa moku ka ahei nei ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te nui haere o nga mahi me te ora puta noa i nga wahi katoa o te koroni.

Kua mahea haere nga kino nana nei i taami nga mahi e puta ai he ora ki nga iwi o te koroni. Kua piki ake te utu mo etahi o a tatou tino taonga, a kua whiwhi i te utu rahi ake nga tangata ahu whenua i tahuri ki te whakatupu i te witi me te oti. Hei oranga ngakau mo tatou te hanga e piki haere tonu nei te utu o te wuuru o te witi me te oti. I tera tau he nui rawa nga hipi i mate, i taamia e te huka ki nga whenua teitei o Whakatu o Katapere me Otakou, ko taua aitua he mea puta ohorere mai, a nui atu te mate i pa ki nga kai-mahi paamu hipi o aua takiwa, otira kua whakamamatia ake to ratou mate e etahi ritenga i whakahaerea e te Paremete i tera tau.

I te marama o Maehe kua taha ake nei ka pa tetahi aitua nui ki nga kaikari waro o Brunner—kei te tai-hauauru o te Waipounamu tenei wahi—a katahi ano tenei tu aitua, i penei rawa te nui, ka kitea ki te pito whaka-te-tonga o te ao nei, nana nei i whakangaro te ono tekau ma whitu tangata ki roto ki ta ratou rua karinga waro. I patua mai ki au e te Hekeretari mo nga Koroni o Ingarangi te kupu a Te Kuini hei whakaatu i tona aroha, a i runga i te whakahau a Te Kuini tukuna atu ana e au aua kupu ki nga whanaunga o nga tangata i mate i taua aitua. Puta noa i Niu Tireni, me era atu o nga koroni, nui atu te pouri me te aroha i puta, me te whaiwhakaaro ano hoki o nga iwi o aua takiwa ki te kohikohi moni hei oranga mo nga pouaru me nga pani a te hunga i mate. Ko te mahi a nga tangata toa i whakamomori nei ki te tomo i taua rua waro ki te tango ake i nga tangata i horongia kaore e taea te whai atu, a he tika rawa kia tino whakanuia o ratou ingoa a kia puta to ratou rongo ki nga whenua katoa e noho ana i raro i te mana o Ingarangi. Kua page 3whakaaro ahau he mea tika kia whakaputaina he Roera Komihana hei uiui i te take i pa ai taua aitua, a hei tona ra tera e wkakatakotoria ta ratou ripoata ki to koutou aroaro.

I te tau kua taha ake nei ka kitea kua aui haere rawa te mahi kari-koura, a ko te mutunga iho kitea ana e rua ran e rima tekau mano rawa pauna moni te hipanga ake o nga utu o nga koura-i kitea i te tau kua mutu ake nei i nga koura i kitea i tera atu tau. Na te haere o te rongo o te nui o te koura ki tenei koroni kua anga penei mei te titiro a nga tangata whai-moni o etahi wahi o te ao, a ki te mahia e tatou kia pumau nga riihi o nga kereeme koura, tera e whakahaerea nga moni a aua tu tangata hei tino kimi i te koura a hei whakatu whera i nga maina, na reira ka tika tatou kia mahara kaore e kore te nui haere o te tupu o te mahi kari koura ki Niu Tireni, a ka waiho tera hei oranga mo nga tangata kai-mahi, i te mea tera e tokomaha o ratou e kumea atu ki reira ki te wahi e whiwhi ai ratou i nga mahi e ora ai ratou. Ko nga whenua karinga-koura o te Takiwa Porowini o Akarana nga wahi e tino whaia ana inaianei, a ko nga whenua pera o te tai-hauauru o te Waipounamu kei te ata tirohia ano hoki; otira tenei kei te maharatia e kore e roa rawa kua nui hoki te haere o nga tangata mahi koura ki nga whenua karinga-koura o Otakou. Ko nga tautohetohe mo te cyanide patent kaore ano kia whakataua.

I roto i te tau kua taha ake nei ka nui te kaha o te tupu haere o te mahi whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua, a ka nui te whakapai o te iwi mo nga painga kua puta i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Whenua. E mohiotia ai te nui o te hiahia o nga tangata o te koroni ki te whenua me titiro ki te maha o nga tangata i tuku tono ma ratou mo nga tekihana whenua e maketetia ana. Mo te taha ki nga tikanga whakahaere mo nga tono whenua, tenei etahi uauatanga kaore i kitea i mua kua kitea inaianei, a kia kore ai e takimahamaha nga touo mo te wahi kotahi, a kia taea ai te whiriwhiri i nga tangata tika hei noho i te whenua, tera e mahia etahi tikanga hei whakatikatika i nga hapanga o te ture.

Kua tino kitea nga painga kua puta ki te iwi i runga i nga tikanga o te Ture Tuku moni Kawanatanga ki nga Tangata Noho Whenua, a i te mea kua iti iho, i to mua ahua, nga initareti e tonoa ana inaianei e nga tangata ra waho, ma tera e mohiotia ai te nui o nga painga kua puta i taua ture ki nga hunga mahi paamu. Kei te tino tupato te whakahaere a te tari a hei nga tino whenua anake ka tukuna he nama, me te ata mahi ano i runga i ta te ture. Na te nui rawa o te tupato o te tari i te tuatahi mo runga i nga whenua e homai ana hei punga i kore ai e maha nga moni i tukuna i mua ake nei, otira kua kitea inaianei na tera kua tupato hoki te tuku mai o nga tono moni; a i te mea kei te nui haere nga moni e tukuna ana i runga i te nama, me te nui haere hoki o nga tono moni e tae mai ana ki te tari i ia wiki, ma tenei ka tika kia maharatia tera e pai inaianei te whakahaere o te Tari Tuku Nama ki nga Tangata Noho Whenua.

Kua kitea te pai o nga tikanga e ata whakahaerea nei nga hua e puta mai ana i nga paamu mahi miraka, a e whaona nei aua tu mea ki roto ki nga ruma-matao. Kua tutuki nga ritenga o taua mahi, a kua neke ake nga utu e riro mai ana mo aua tu kai; a i te mea kua whakatokomahatia ake nga tohunga whakahaere i taua mahi, e mahara ana te Tari mo nga Mahi Paamu, kei tenei tau, tera e nuku atu te rahi o nga hua e puta mai i nga mahi whakatete kau. Ki te whakaaro a te nuinga e kore e roa kua eke ki runga rawa te utu mo nga pata me nga tiihi o Niu Tireni ana hokona aua mea i roto i nga makete o te ao.

I tu he hui o nga tangata whakatupu hua rakau i Poneke i mua tata ake nei, i tae mai ki taua hui nga tangata matau o era atu koroni me nga wahi katoa o Niu Tireni. I pai rawa te mahi a tau hui, a e maharatia ana tera e puta mai he painga tuturu mo taua mahi whakatupu hua rakau. I ki taua hui ki ta ratou mahara ka nui haere taua mahi i Niu Tireni nei, i te mea hoki e pai ana te oneone me te ahua ano o tenei whenua. I whaikupu whakanui page 4ano taua hui mo tenei koroni mo te mea nana te hui tutahi i tuhia katoatia ai nga korero, e puta he painga mo tenei koroni me era atu koroni katoa i te mea kua taia katoa nga korero o taua hui.

Kua tupu haere te mahi keri kapia no te mea hoki kua piki haere te utu mo te kapia, a e noho ngakau ora ana te hunga mahi i aua taonga mo ta ratou mahi o roto o tenei tau. Engari e whakahe ana nga kai keri kapia mo to ratou kore mohio wawe ki te utu tika mo a ratou kapia.

E pouri ana au mo te kore haere o te mahi muka i tenei tau, i te iti haere o te utu inaianei, i nui haere hoki taua mahi i era atu tau. I whakaae te Kawanatanga kia whakaputaina he utu ina kitea he mihini pai hei mahi muka, engari kaore ano kia kitea. He mahi nui ano tera e tika ana kia ata whakaarohia, a ka ata rapua ano he tikanga mo taua mahi, a ki te ata whiriwhiria nga ahua o te muka kia takoto ke ai tetahi ahua me tetahi ahua o te muka, kia rapua hoki he mihini pai, me te nui o te moni e watea ana i runga i te utu iti, e maharatia ana tera e tupu haere ano taua mahi e puta ano te moni, e tuturu ai hoki taua mahi.

Ko te hui o nga takuta i tu ki Tanitini i pai rawa tona ahua, a he tokomaha nga takuta o Atereria me Niu Tireni i tae atu ki taua hui. I koa au mo taku taenga atu ki te whakatuwhera i taua hui Tera e puta he oranga i nga mahi a taua hui mo nga hunga matemate. I tuhia katoatia nga korero o taua hui, me a ratou mahi i rapurapu ai i taua hui, hei pukapuka ata korero ma te iwi. Ko nga korero mo te oranga o nga hunga katoa e tino reka ana hei korero ma te tangata, a tera e puta hoki he pai i aua korero, a ki te whakamana aua korero, tera e puta he painga mo te katoa.

He putake nui ki tenei koroni te whakaaro o te Kawanatanga o Ingarani kia tukuna atu ki te Kawanatanga o New South Wales (Poihakena) mana e whakahaere a Norfolk Island notemea hoki tera e waiho ko taua moutere hei wahi unga mo te waea mai i Amereka, a na reira i whakahe atu ai taku Kawanatanga—Kua waiho e te Kawanatanga o Ingarani aua take taihoa e whakatau. Tenei ano ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka katoa mo taua korero.

I runga i te tatau o nga iwi e kitea ana kua nui haere nga tangata o te koroni, ko nga tangata i Aotearoa i tino piki rawa. Na te tare o te mahi whakanoho kainga me te tupu o te mahi keri koura me era atu mahi i nui haere ai te tangata. I te Waipounamu i te ata piki ano te iwi, a i te Tai Hauauru kaore i piki te iwi engari hoki i te mea e nui haere ana te mahi keri waro me te keri koura me te mahi rakau e maharatia ana ka tupu haeri hoki te iwi i era wahi i roto i enei tau e haere ake nei.

I tera whaikorero aku i ki atu au kua kore e taea e te Kamupane mahi i te Reriwe o Uta o te Waipounamu te whakaoti i ta ratou kataraka, a tera e puta he mate ki te koroni i te mea kua tutakina e ratou nga eka e rima miriona eka, a i nekehia hoki te mahi a nga kaiwhakarite i runga i te tikanga apitereihana. No muri nei i mahia ai taua tikanga apitereihana. I tono te Kamupane kia utu atu kia ratou nga moni £1,800,000—pauna, a he maha nga wiki e whiriwhiri ana te Kaiwhakawa a (Honore Eruera Pereki) kitea ana e ia kaore he kereme a te Kamupane kia utua e te Karauna, kaore hoki he take e utua atu ai he moni mo aua kereme. I ki hoki te Kai-whakawa na te whakaroa noaiho a te Kamupane i ta ratou mahi hanga reriwe, me ta ratou takahi i nga tikanga o te kataraka i waenganui i a ratou me te Kuini, i tika ai kia tangohia e au maku ano e mahi e whakahaere taua reriwe, a i tika taku mahi pera. I runga i taua mahi a te Kamupane i ingoa kinotia tenei koroni me nga tangata whakahaere i tenei koroni, no reira i tino koa ai ki te whakatau a te Kai-whakawa.

E nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka takuna atu ki a koutou nga pukapuka rarangi moni ara nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana. Ko nga rarangi moni mo tenei tau kua ata whakaritea i runga i te ngakau tupato kia iti ai te pau haere o nga moni. Kei te maharatia hoki te nui haere o te moni e hiahiatia ana mo nga mahi whaka-page 5haere kura me nga whare kura, me nga kura ako mahi, me nga mahi Poutapeta me nga mahi patu waea, me nga rori whakatuwhera i nga whenua kia nohonohoia ai, me nga mahi arai taua a te hoariri, a ka tukuna atu ki a koutou nga rarangi moni mo aua mahi.

E nga Rangatira Honore o te Kau nihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

He tino putake nui hei painga mo te iwi kia mau ai hoki te momo rangatira kia araia atu nga tangata ahua rereke, me nga Tainamana nei, e whakararuraru nei i a tatou mahi me o tatou oranga. Notemea kua whakahaere tikanga era atu Koroni o Atereiria hei tiaki pera i a ratou, me etahi atu take hoki kua nui haere mai nga Tainamana me era atu tu iwi pera ki Niu Tireni nei, no reira i mahara ai aku Minita me tuku atu ki a koutou etahi tikanga hei mahi tikanga pakeke raarama hoki hei whakamutu i te haere mai o aua tu iwi. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakarite tikanga mo aua putake.

Kei te mohio ano koutou i whakamana i tera tunga o te Paremete tetahi ture whakamana i tenei Kawanatanga kia ahei ai ki te whakarite tikanga whakangawari i nga utu katimauta i waenganui i tenei koroni me South Australia. Engari kihai taua koroni i whakamana ture pera mo te taha ki a ratou. E whakaaro ana aku Minita he mea pai kia whakapuaretia he wahi hei tukunga atu mo a tatao nei taonga, me whakamatau ano kia whakaritea he tikanga pera i waenganui i a tatou me era atu koroni o Atereiria, me Ingarani me ona wahi katoa i raro i te mana o to tatou Kuini.

E koa ana au ki te whakaatu atu i piki haere nga moni i puta mai i enei marama o te tau kua huri ake nei, kua tupu haere nga mahi, kua piki ake nga moni i kohia i te Katimauta i runga i nga taonga kaore nei i pangia e te ture o te Paremete kua mahue ake nei, e kitea ana kua tupu haere te kaha o nga hunga whakahaere mahi, i runga hoki i te tupu haere o te iwi me te piki ake o nga utu mo a tatou taonga, e maharatia ana tera e pai haere e tupu haere nga mahi me nga oranga mo te iwi.

Ka tukuna atu ki a koutou nga rarangi moni e kitea ai e koutou ahakoa i whakaitia iho nga utu mo te utanga o etahi tu taonga kia mama ai nga mahi a te iwi, kei te nui haere tonu nga moni e puta mai ana i nga reriwe, no reira i kitea ai kei te tupu haere nga taonga e ngakia mai nei e nga iwi o tenei koroni.

Kaore i tino pai te haere o nga mahi i whakamataua nei hei tikanga e puta atu ai a tatou rakau ki Ranana hoko ai. Engari e kitea ana inaianei mehemea ka tupato te whakahaere ki te rapua hoki ko nga rakau tika tera e puare mai nga wahi keri koura o te Cape of Good Hope me Transvaal i Awherika hei wahi hokonga mo a tatou rakau. I runga i te pai o nga mahi i oti i nga hui a nga tangata whakatupu hua rakau me nga tangata mahi pata me era atu mahi, e hiahia ana aku Minita kia tu he hui pera o nga tangata e uru ana ki nga mahi kani rakau, ma tera pea e puta ai he painga, a ka hohoro te whakarite he wa hei tunga mo tetahi hui pera.

I runga i ta ratou mahara hei painga mo te iwi, kua whakakorea nga waea utu iti kaua e tere rawa te tuku, a kua whakaitia iho te utu mo nga wae e patua ana ma te tari waea. E maharatia ana hoki ka tino maha atu nga waea a ka puta mai he moni nui atu i runga i taua tikanga, ahakoa nui atu te mahi, a ka waiho hei painga mo te katoa, e taea ai hoki te tiaka pai nga mahi whakahaere oranga mo te iwi, me te kore piki ake o nga taake hei utu ma te katoa.

Mo runga mo nga ture i whakahaerea i tera Paremete mo te Peeke o Niu Tireni kua kitea etahi putake e maharatia ai e aku Minita he mea tika kia whakahaerea etahi tikanga hei whakarite pai i nga mea e hapa ana, kia tino tiakina paitia ai nga take o te koroni.

Ko te wha enei o nga tono atu ki a koutou kia whakamamatia nga utu e utua ana e te hunga utu taake, ara ka tonoa atu kia whakamana e koutou he ture kia aheiai nga Kawanatanga whakahaere takiwa ki te kohi reiti i runga i te utu tika o te whenua haunga atu ia te utu o nga whakapainga o runga o te whenua. Kei te mohio ano koutou e peratia ana te tikanga mo nga taake whenua e kohia nei e te Kawanatauga.

page 6

Kua mahia etahi Pire hei arai kia kaua ai e taea te tono i te itarati taimaba rawa mo nga moni e nama ana e te tangata, hei whakamana hoki i nga hunga whakahaere takiwa kia ahei ai ratou ki te whakahaere i a ratou mahi i runga i nga tikanga kaporeihana, ara huihuinga o nga tangata kaimahi.

Ka tukuna atu ki a koutou he Pire whakarite tikanga mo nga mahi kimi koura, me te tuku whenua a nga Maori mo nga mahi keri koura.

Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou nga Pire mo te whakanohonoho i te whenua, kainga kaimahi, paamu a te Kawanatanga, tiaki i nga utu mo nga kaimahi, huihumga o nga tangata noa whakaora i a ratou, whakarite i nga haora mahi, penihana koroheke, te tuku patai ki te iwi katoa mo ia putake, Kawanatanga takiwa, inihua a te Kawanatanga, huri, rangatira me ana kaimahi e ako ana ki te mahi, utu tika mo te reti whenua, whakarite a te Kawanatanga i te utu tika mo te whenua, tuku moni nama ki nga tangata noho whenua, whakahaere hoko waipiro. Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou he tikanga whakarereke i nga tore pooti mema, kia kore atu ai te tikanga rehita kaipooti mo tana whiwhinga ki te whenua, e rite ai e mau ai hoki ki te pooti o te nuinga, me te wkakarereketanga o nga takiwa pooti mema.

E tono atu ana au kia ata whiriwhiria e koutou enei me a katoa, a e kaha ana taku hiahia ki te tautoko i a koutou mahi hei painga mo tenei koroni, a ka inoi au kia tau te atawhai a te Atua ki a koutou e mahi mai na, kia puta ai te ora me te pat ki nga iwi o Niu Tireui.