Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taite, te 12 o Hepetema, 1895

Taite, te 12 o Hepetema, 1895.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi; ka oti era ka tae ki—

Te Pire Taake Whenua Taake Moni Puta-A Tau.

Ko Te Waari (Hon. Mr. Ward), te Minita mo nga moni o te Koroni.—Na taua Minita i whakatakoto te Pire, e mau iho nei te ingoa, ki te aroaro o te Whare. Ko tona ritenga he hoatu i etahi mana ki te Kawanatanga kia taea ai te whakaeke o etahi taake ki runga ki nga whenua o nga Pakeha me nga Maori, a kia taea ai hoki te kohikohi o etahi taake i runga i nga moni e puta-a-tau ana ki nga tangata o te koroni nei.

Ka mutu ta te Minita, ka tu atu ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell), ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout), ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon), ko Te Pere (Mr. Bell), ko Takuta Numana (Dr. Newman), me etahi atu. He tautoko ta etahi o enei i te Pire, a he turaki ta etabi.

Ko Hone Heke.—E Te Pika, ahakoa nga korero a te Minita mo nga Moni a te Koroni, e ki nei ia kaore nga whenua Maori e tonoa ana kia utu reiti ki nga Rori Poari me nga Kaute Kaunihera, me ki tonu atu ahau e he ana taua korero, kaore e kore ana te utua o aua reiti e nga whenua Maori, notemea kei te riihitanga kei te hokonga page 41ranei o etahi whenua Maori, hei reira ka tikina atu ka kohia, e te Kawanatanga me nga mana whakahaere takiwa, nga reiti kua whakaekengia i mua atu ki ruuga ki aua whenua. He nui nga moni reiti me nga taake e akina ana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga taake e kohia nei e nga Katimauta; kei te utu ano hoki nga Maori i era. Na reira ka mea ahau e he ana kia akina atu ano hoki enei taake hou ki runga ki nga whenua me nga rawa o nga Maori, i te mea kua hereherea e tenei Kawanatanga me ana ture nga whenua katoa o te Maori, kua tangohia atu e te Kawanatanga ki a ratou anake te mana o te hoko me te riihi i nga whenua Maori. Na, tenei ano etahi ata Pire, kei te hanga e tenei Kawanatanga inaianei, hei apiti atu ano i etahi atu taake ki runga ki nga whenua o te Maori, ara, ko te Pire Taiapa me te Pire Petamana. Na reira kaore rawa i te tika nga korero e whakapuakina nei e te Kawanatanga me etahi atu mema o te Whare nei, e ki nei ratou, kaore nga whenua Maori i te hoatu moni hei utu i te mahinga o nga rori, me nga piriti, me era atu mahi, o nga takiwa i takoto ai aua whenua. Peheatia ai koia te whakapau a te Kawanatanga i nga moni e utua nei e nga Maori, ara, nga moni tiute me nga moni taake kua whakahuatia ake nei e au? Ko enei moni kua whakapaua ki runga ki nga mahi a te koroni, a ki te ata huihuia aua moni tera e kitea he nui rawa atu, a e rite ana ano ki nga moni e utua ano e nga Pakeha i raro i nga ture taake o te koroni. Mehemea ka whakahokia atu e te Paremete ki nga Maori ano te mana whakahaere i o ratou whenua, i tangohia nei e te Kawanatanga i tera tau, kia ahei ai nga Maori ki te reti me te hoko i o ratou whenua i runga i nga huarahi e paingia ana e ratou, kia puta ai he rawa i aua whenua hei utu haere i nga taake me nga reiti e akina ana ki runga i a ratou, mehemea i penei te takoto o te ture, kua kore aku whakahe inaianei ki nga Pire taake i whakahuatia ake nei e au. He mea tika rawa tenei e tonoa nei e nga Maori, a me titiro te Whare ki te nui o tenei mate kua pa nei ki a ratou, a e meatia nei kia tapiritia atu ano taua mate e tenei Pire. Kei te mohiotia te aronga o nga korero a nga Minita, e ki nei ratou kaore ratou i te pai kia tukuna atu ki nga Maori te mana mo te hoko me te riihi i o ratou whenua, notemea ki te whakaaetia taua tikanga, kaore e roa kua pau katoa nga wheuua o nga Maori te tahae me te hoko e nga Pakeha. Kaore rawa he totikatikatanga o era tu korero, notemea kua mohio te iwi Maori inaianei he hanga noa iho aua tu korero. Ko te take i hiahia ai te Kawanatanga ki te paahi i enei tu ahua Pire kia watea ai ma ratou anake e hoko nga whenua Maori. Ma tenei e mohiotia ai e te Whare te horihori noa iho o nga korero a te Kawantanga e korero nei ki a tatou mo te nui o to ratou manawapa kei tahaetia nga whenua o nga Maori e nga Pakeha noa iho. Hei tautoko i enei whakaaro oku, ka panuitia atu e au i konei ki te Whare etahi o nga kupu o roto o te whai-korero i hoatu nei e nga Minita kia whakapuakina e te Kawaua i tana whakatuwheratanga i tenei huinga o te Paremete. ara:—

"I muri iho i te Paremete o tera tau he nui rawa nga tikanga i whakahaerea hei whakakotahi i nga iwi Maori, kia tahuri ai ratou ki te puru i nga hoko whenua, kei te koa aku Minita i te mea e taea ana te whakaatu kua kore e kaha taua tikanga. Otira he nui rawa nga ingoa e hainatia ana ki nga tiiti hoko whenua, a kaore kau he wehi tera e katia te mahi whakawhiwhi i te Karauna ki nga whenua Maori."

E te Pika, he aha ra te tikanga o enei kupu kua panuitia ake nei e au? Koia tenei, ka mau tonu te mahi hoko a te Kawanatanga i nga whenua o nga Maori mo te moni iti noa iho, e kore rawa te Kawanatanga e whakama ki te iti o tana utu, a e kore rawa e makere i tona ringa nga whenua Maori; heoi tana he apo i aua whenua mana anake e hoko. Hei aha ma te Kawanatanga te kore whiwhi o nga Maori i te utu tika mo a ratou whenua i runga i te makete e tuwhera ana ki te katoa. Kei te tononga o nga Maori kia whakatuwheratia ki a ratou nga huarahi e taea ai e ratou te tuku i o ratou whenua ki te makete e whiwhi ai ratou i te utu tika, ka pa te karanga a te taha Kawanatanga "Kaore e pai, notemea, ki page 42te peratia, ka tahaetia nga whenua o nga Maori e nga Pakeha noa iho." He hanga noa iho, he tinihanga noa iho, enei tu korero, ma tenei e mohiotia ai te kore whakaaro o te Kawanatanga me etahi o nga mema honore o tenei Whare ki nga Maori. E ki ana te Pirimia, timata mai i te tau 1891 tae noa ki te tau 1895, kaore e utua ana e nga, Maori nga reiti i runga i o ratou whenua, otira tenei nga pukapuka maha noa atu a nga Maori, puta noa i te motu o Aotearoa nei, kua tae mai ki au, he whakaatu mai kua puritia atu aua reiti i roto i nga moni o nga reti o aua whenua. Mehemea e tino hiakia ana nga mema honore ki te mahi i te mahi tika ki nga Maori, me ruke atu tenei Pire. Kaore rawa ahau i te marama ki te take i kore ai e tahuri tatou ki te hanga kia rite tonu nga ture mo nga whenua Maori ki nga ture mo nga whenua Pakeha.

Tenei ano te roanga atu o nga korero mo tenei Pire a te mema honore mo te pito ki Ngapuhi, engari kaore i whakamaoritia katoatia ki konei, otira kei nga pukapuka reo Pakeha o nga korero o te Paremete e mau katoa ana aua korero.

Ka mutu a Hone Heke he maha nga mema Pakeha i korero mo tenei Pire, engari kaore etahi o ana hoa mema Maori i korero.

No te pootitanga riro ana i ta te Kawanatanga, heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

I te tatautanga o te pooti kitea ana e rima tekau ma rua nga mema i te Kawanatanga, a tekau ma whitu tonu i te taha ki a Hone Heke. Tokorua nga mema Maori i pooti ki te taha kia Hone Heke, ara ko Tame Parata me Ropata Te Ao, a kotahi to mema Maori i tautoko i te taha Kawanatanga, ara, ko Wi Pere.