Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Pire Mo Te Peeke O Niu Tireni

Pire Mo Te Peeke O Niu Tireni.

Ko Te Waari (Hon. Mr. Ward), te Minita mo nga Moni a te Koroni.—Nana i timata te korero i te hawkepaahi o te whitu karaka i te ahiahi. Kotahi haora ia e whai-korero ana. He whakamarama tana ki te Whare i nga tekiona me te aronga o te Pire. Ka mutu ka takoto tana motini kia panuitia tuaruatia te Pire.

I muri i tera ka tu ake ko Te Miterehana (Hon. Mr. Mitchelson), ko Te Tuhi (Mr. Duthie), ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie), ko Te Pukanana (Mr. Buchanan), ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout), Te Rahera (Mr. G. W. Russell), ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell), ko Te Makenehi (Mr. T. Mackenzie), ko Te Hatihana (Mr. G. Hutchison), ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon), me etahi atu mema tokomaha.

Ko Wi Pere.—Te take i tu ake ai ahau ki te korero, he kupu kotahitahi nei ino te nui o te taima o te Whare kua moumouria e nga korero rupahu noa iho a etahi o nga mema. Ki taku titiro hoki he korero noa iho ta etahi o nga mema honore o te Whare nei, kia maharatia ai pea he nui te matauranga i a ratou mo runga i nga mea e pa ana ki te peeke. Ko te tino putake o tenei Pire, me tona ritenga i whakaaetia nei e tenei Whare i mua ake nei, kua mahue noa iho i a ratou, a inaianei kua rere ke to ratou ahua; he mahi pea tenei na ratou kia kore ai tenei Pire e paahi. Kaore ano ahau i rongo i tetahi kupu tika a ratou e hangai ana ki tenei Pire. Kua whakaturia e tenei Whare tetahi Komiti mo tenei Pire, a kua tae mai te ripoata a taua Komiti ki a tatou, a e penei ana, me tautoko te peeke e te Whare nei. Mehemea he whakahe ta etahi o nga mema honore mo te peeke he aha tetahi o ratou i kore ai e whakatakoto i tetahi motini ki te aroaro o Whare nei? He aha te take i whakaroangia ai? Na reira ahau i ki ake ai i mua ra he moumou noa iho tenei korero. Ki taku, kaua tatou e penei te ahua me etahi kuri e pahupahu noa iho ana. Tena ia na, he aha koia te mahi kino i mahia e nga wahine me nga tamariki o tenei koroni i tahuri ai tatou ki te kohuru i a ratou, ara, ki te tutaki i nga tatau o te peeke. Kaua nga raruraru o te peeke e waiho hei take tautohetohe ma te Kawanatanga raua ko te Apitihana. Me ui au, he moni ranei ta te Kawanatanga kei roto i taua peeke e takoto ana? Ko nga moni a riga Minita e takoto nei i roto taua peeke, na nga iwi o te koroni era moni. Na reira ki te tahuri tatou ki te turaki i tenei Pire, ka rite tatou ki tetahi tangata e tahuri iho ana ano ki a ai, ka nanati i tona korokoro. A i te mea kua kite nei tatou kua eke he raruraru nui ki runga ki taua peeke, he aha tatou te whakaora ai i tona mate? E rite ana tatou ki tetahi takuta e rongoa ana i tetahi turoro; a ki te tono te turoro i tetahi rongoa mona e kore e kaiponuhia. Tena pea he nama a taua peeke kei etahi o nga mema honore kua whai-korero nei mo tenei Pire, a tena pea hoki, i nga, wa o mua ake nei, i tautoko taua peeke i aua mema, a he aha ra te take i whakahe ai ratou i taua peeke inaianei. Ko nga roia e whai-korero nei i roto i tenei Whare kua whakawhiwhia e taua peeke ki te rawa, a ki te ora tonu taua peeke tera ano aua tangata e whiwhi a muri ake nei. Tena ko etahi o tatou, ara, ko nga mema noa iho, kaore kau he painga e puta ki a tatou i tenei Pire. Ki au nei he pai noa atu kia pakaru atu taua peeke, notemea kua mutu taua mea te homai nama ki au. Tena pea kua rongo ano koutou katoa whano tonu ahau ka peekeraputia i runga i nga mahi a taua peeke, otira kaore oku maua-page 36hara mo taua mahi ana, na reira, kaua hoki koutou e whakamau ki te Kawanatanga moratou e mahi nei i tetahi ture hei tautoko i taua peeke. Ki te katia e tatou taua peeke he nui nga wahine me nga tamariki e pangia e te raruraru nui; a e kore e mutn i era anake te mate, engari ka toro haere taua mate ki etahi atu o nga peeke. Me kimi tatou katoa i tetahi huarahi e ora ai taua peeke, notemea ko ia te whakamaurutanga o te koroni katoa nei. Ki toku nei whakaaro me mahi e tatou inaianei he ture kia ahei ai taua peeke ki te whakahaere tikanga e ea ai i a ia ana nama katoa. E rite ana taua peeke ki tetahi tangata kua mokete i ona whenua me ona taonga katoa, a kua kore e kaha ki te utu haere i nga itareti mo aua nama; kaati, me mahi e tatou he ture kia ahei ai te peeke ki te nama i etahi mom hou hei whakaea i ana mokete tawhito. Na reira i mea ai ahau me mutu nga korero hanga noa iho a etahi o nga mema honore mo runga i tenei Pire. He mea nui rawa tenei mo te koroni, heoi me tautoko e tatou tenei Pire. Ki au, ina tupono te whakatakoto a te Kawanatanga i tetahi Pire e puta ai he painga ki nga takiwa katoa puta noa i te koroni nei, me kore atu i roto i nga whakaaro o ia tangata o tatou nga mauahara, a me tahuri tatou katoa ki te tautoko i taua Pire a ratou; a ki te kore hoki tenei Kawanatanga e awhina i au, e tautoko i au, kia mama ake ai nga taumahatanga o te iwi Maori, e kore hoki ahau e tautoko i a ratou, engari ka rukea, a ka kanga ratou e au. Na reira, ka mea ano ahau, kaati ra ta tatou moumou i te taima o te Whare nei. Tukuna atu te Pire nei ki te Komiti, kia uru ki reira, hei rtira whakatikatika ai tatou i tona ahua. Kei te marama o Noema e haere ake nei ka riro katoa nga mema o te Whare nei ki te katikati i a rotou hipi, a he tika ratou kia haere ki taua mahi. Ko toku hiahia kia tere te mutu nga mahi o konei i a tatou, kia we ai tatou te tae ki era mahi a tatou i mua mai o te marama o Noema. Kaore e pai kia waiho kore otì tenei Pire e tatou, ko wai ka hua, ko wai ka tohu, ki nga raruraru tera e puta a muri ake nei. Ki toku nei whakaaro ko etahi o nga mema e whakatete nei i tenei Pire e tinihanga noa iho ana, ko to ratou tino hiahia me paahi te Pire, kia kore ai taua peeke e pakaru. Ko taku, kei te tino tautoko au i tenei Pire kia ora ai taua peeke.

Ka mutu ta te mema Maori mo te Tai Rawhiti, ka tu ake ko tetahi mema Pakeha, no Te Waipounama, ka mutu ta tera,

Ko Hone Heke.—E te Pika, i au ka tu atu nei ki te korero mo tenei mea, ki toku whakaaro me tino whanui te titiro a te tangata ki runga ki nga mea katoa kua homai nei kia hurihuria e tatou. Ko tetahi o nga mea hei whiriwhiri ma tatou, he pehea te aronga o a tatou ture i mahi ai i roto i nga tau e rua e toru kua hori ake nei. Me titiro ano ratou ki te ahua o etahi o nga ture kua mahia i mua ake nei, a katahi ka tahuri ki te kimi tikanga hei whakaora i te peeke nei. Ko te ripoata a te Komiti mo te Peeke e penei ana, he mea pai kia tautokona e te koroni te Peeke o Niu Tireni. Ki taku mahara ko te mea hei hurihuri ma tatou, ara, i runga i te aronga o te ture ka mahia nei e tatou, koia tenei, tera ranei e hoki mai i tenei ture te ora ki taua peeke, tera ranei e hoatu e te iwi a ratou moni ki taua peeke takoto ai. Ki taku ki te kore tatou e whakarereke, ara, e whakatikatika i te ahua me te aronga o nga ture kua mania nei, a tera ranei e mahia a ko ake nei, e kore ano hoki e hoki mai te ora ki nga iwi o nga motu nei. Ma taku e tohutohu atu nei e hoki mai ai te ora ki te koroni, e nui ake ai nga moni e whakahaerea ki runga ki nga mahi, a e whiwhi ai nga tangata rawakore i te mahi ma ratou. E tino ki ana ahau, kaore i te pai te aronga o nga ture e mahia nei; kei te whakararuraru aua ture i nga iwi o te koroni nei, a he mea kino rawa tenei. Kua korero etahi mema honore, i mua atu i au, mo nga ture whakahaere whenua kua paahitia nei e tenei Kawanatanga. Na, i raro i te mana o te Ture Whakanohonoho tangata ki runga ki te Whenua, ka whai-mana te Kawanatanga ki te hoko whenua, engari me matua kimi te utu tika, me ata whakatu e tetahi taha e tetahi taha nga tangata totika kia tokorua, a me whakatu hoki tetahi tangata ke atu hei takawaenga mo raua; kia oti marire enei tangata te page 37whakariterite, katahi ka whakahaerea te mahi i runga i nga ritenga marama e oti pai ai nga hoko o nga whenua e hiahiatia ana. Tena ko nga ritenga e meatia nei e tenei Pire hei whakahaere i nga. whenua a te peeke, e rere ke rawa atu ana. E mea ana tenei Pire me hoko aua whenua i runga i nga utu e whakaaturia ana e nga pukapuka a te peeke. He tikanga he rawa tenei ki taku titoro. Me ata hurihuri tenei ahua e tatou, notemea he tikanga hou tenei, na reira me tino tupato nga mema katoa o tenei whare. E te Pika, ki toku whakaaro na nga ture a tenei Kawanatanga tetahi take i pakaru ai tenei peeke me etahi atu kamupane whakahaere moni. Na te whakaitinga i te itareti tetahi take. Na nga ture i mahia nei mo nga powhara me nga rawakore tetahi take. Ko te nui o nga whenua o te Karauna e tukuna ana e te Kawanatanga ki te makete tetahi take. Na nga whakahaere a tenei Kawanatanga i penei ai te ahua o te peeke, a inaianei kua haere mai ratou ki te Whare nei tono ai kia hanga e tatou he ture hei whakaora i te Peeke o Niu Tireni. Ki taku titiro kaore kau he take e tika ai kia paahitia e tatou he ture hei tautoko i tenei peeke. Me waiho atu ki nga tangata kei a ratou nga hea o te peeke, ma ratou e kimi he oranga mo ratou. Kaore e tika kia utaina tenei mea taumaha ki runga ki nga pakihiwi o te koroni waha haere ai. Ki taku me hokohoko atu nga whenua a te peeke hei whakaea i etahi o ona raruraru. Kei te he te aronga o tenei Pire, kaore tatou i te mohio pehea te mutunga iho o tenei mahi, ina paahitia tenei Pire e tatou, i roto i nga ra e takoto ake nei. Kua ki te Minita mo nga Moni a te Koroni, i roto i ana whaikorero ki tenei Whare, kaore kau he wehi mo tatou, notemea kei te pai noa iho, a tera ano e taea e te peeke te whakaora i a ia, a e kore e riro ma te koroni e utu haere nga raruraru o taua peeke. Otira, ka ui atu ahau, ko te hea te korero hei whakapono ma tatou? Ki taku mahara he pai rawa mehemea ka rukea atu e te koroni tenei peeke, kei waiho tonu hei raruraru mo te iwi i ia tau i ia tau. Ka tae aku korero inaianei ki nga ture mo nga Maori i hanga nei e te Parernete o tera tau. I tera tau i paahitia e tenei Whare to Ture Kooti Whenua Maori, ko taua ture kei te herehere inaianei i te hoko me te riihi a te Maori i tona whenua ki tana i pai ai. A he aha te mutuuga iho? Ko te mutunga iho tenei, kua rite tonu ki ta te mema honore mo te Tai Rawhiti i korero ai ki te Whare nei i tera tau, ara, kua akina ia e taua Ture ki roto ki te Kooti Peekerapu. Tena, i tahuri ranei tenei Whare ki te awhina i taua mema, i etahi atu Maori ranei, kua atetetia nei ki roto ki te Kooti Peekerapu e nga ture kua mahia nei e tenei Kawanatanga? Kaore. A kaore ahau i te mohio tena ranei ka whakaorangia nga mate o aua tangata e tenei Whare, kaore ranei. E karanga ana mai te Minita mo nga Moni a te Koroni, ''Kaore." He ahakoa, he pera tonu te ahua o tera tangata: he rangirua tonu te ahua o a raua mahi ko tona Kawanatanga.

Ka mutu a Hone Heke, tokowha nga mema i tu ake ki te korero, ka mutu era ka tu ko Te Waari, te Minita mo nga Moni a te Koroni, ki te whakautu i nga whai-korero a nga mema i korero ai mo tenei Pire, Kotahi haora ia e korero ana ka mutu.

Katahi ka tukuna te Pire ki te pooti. Haere ake e wha tekau ma toru nga mema i tautoko i te Kawanatanga, a e rua tekau ma waru i te taha Apitihana. Heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

Ko Wi Pere, ko Tame Parata, nga mema Maori i pooti ki te taha Kawanatanga; ko Hone Heke me Te Ao nga mema Maori i piri ki te taha Apitihana.

No te tekau meneti te paahitanga o te ono karaka i te ata o te paraire katahi ano ka hiki te Whare.