Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 27 o Akuhata, 1895

page 30

Turei, te 27 o Akuhata, 1895.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka whakahaerea tetahi Pire, kua tae ki nga patai, ka maha nga patai kua utua ka tae ki—

Te Akau Poraka.

Ko Te Ao.—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, kua peheatia te pitihana No 324, a Remana Nutana me etahi atu, mo Te Akau Poraka No. 3, Putataka, Parihi o Tainui, Whaingaroa, i ripoatatia nei e te Komiti mo nga Mea Maori i te rima o Hepetema, 1893?

Ko TIMI KARA (Hon. Mr. Carroll).—Ko tenei Poraka kei te takiwa o Whaingaroa e takoto ana, ko tona nui page 31e 90,000 eka. Ko te patai nei e pa ana ki tetahi o nga wahanga o taua poraka, ara, ki Te Akau No. 3. No te tau 1876 ka whakaputaina e te Kooti Whenua Maori he ota riiwhi tupapaku ki a Kararaina Kahukoka mo te hea o Apihai, ko tetahi tenei o nga tangata i uru ki te Karauna karaati tuatahi o taua whenua. I ki nga kai-pitihana i puta taua tiwhikete i runga i te korero tinihanga me te mahi tinihanga ki te Kooti, a i te mea i te ngaro atu ratou i Whaingaroa i taua wa, kaore ratou i mohio ki taua mea. No te tau 1893 ka ripoatatia e te Komiti mo nga Mea Maori, a i penei te kupu a te Komiti, me tuku atu taua pitihana ki te Kawanatanga kia uiuia. I te mea kua tekau ma ono rawa nga tau e waiho ana tenei patake kia moe ana e nga kai-pitihana, a i te mea hoki ma tetahi ture rawa kia hanga a kia paahitia e te Whare nei e taea ai te whakatuwhera o taua putake, na reira kaore ano i whawhatia atu e te Kawanatanga.

Te Whakarewarewa Me Etahi Atu Poraka.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, mehemea ranei ka whakaae ia ki te whakahau kia nukuhia atu i Maketu ki Rotorua te keehi wawahi mo Te Whakarewarewa Poraka me Rotomahana Parekarangi Poraka, kia kore ai e mate te nuinga o nga tangata whaipaanga ki aua poraka, e noho nei i Rotorua, i te haerenga atu i reira ki Maketu?

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). ?Kua tae mai te whakaatu a te Tumuaki Kai-whakawa no naia tata nei i nukuhia atu ai ki Rotorua te Kooti e tu nei ki Maketu; otira kua oti noatu te whakarite, ara, ko nga keehi mo nga whenua o te takiwa o Rotorua ki Rotorua ano whakawa ai, a i uru ano he kupu whakaatu mo tenei ki roto ki te kahiti nana i panui taua Kooti. Na reira ko nga keehi i whakahuatia ake nei i roto i te patai nei ka whakawakia ano ki Rotorua.

Whenua Maori I Maungakahia.

Ko Te Tamihana (Mr. R. Thompson).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, mehemea kei te mohio ia no naia tata nei ka oti te hoko o tetahi poraka nui e te Kawanatanga i nga Maori nona; ko taua poraka kei Maungakahia, Kaute o Whaugarei, Takiwa o Ngapuhi; a mehemea kei to mohio ia, ka, whakaae ranei ia ki te whakahau kia ruritia taua whenua a kia roherohea a kia whakanohonohoia ki te tangata? Ko tenei poraka kua huaina ake nei katahi tonu ka riro i te Kawanatanga. Tena pea kaore ano taua whenua i ata tau ki te Karauna, engari ki taku rongo kua tino pera. Ko nga whenua katoa o te Karauna i taua takiwa kua pau noatu te hokohoko, a kua kore he whenua watea o reira hei whakanohonoho ki te tangata, na reira ko nga whenua hou e hokona ana e te Kawanatanga i taua takiwa me tere te tuku ki te makete. He nui te hiahia o te iwi inaianei ki te whakanohonoho i a ratou ki runga ki te whenua, a i te mea kua pau katoa nga whenua o te Karauna, he mea tika kia tere te taku o tenei poraka ki te makete.

Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie).—Kei te tere te whakahaere a te Kawanatanga i te hoko o tenei poraka i nga Maori, engari kaore ano i ata oti te hoko o nga hea katoa o roto, na reira kaore e taea e ahau te tuku inaianei o tenei whenua ki te makete, hei whakanohonoho ki te Pakeha: ina riro mai te poraka katoa i te Karauna, hei reira ka tere tonu te whakatuwhera o te makete mo taua whenua.

Pire Taiapa

No tenei ra ka komititia ano te Pire Taiapa, ka mutu nga tekiona katoa o taua Pire te paahi e te Komiti, ka tu ake ko Te Hooro (Mr. Hall) ka motini me whakaae te Whare kia komititia ano a tekiona 18 o te Pire, e mea nei me tua nga rakau o nga taha e rua o te taiapa ina tupono he whenua ngaherehere.

He maha nga mema honore i korero mo tenei motini, no te mutunga o era kua tu,

Ko Wi Pere.—Ka mea, ki toku whakaaro he mea nui rawa tenei e pa ana ki te tangata Maori, na reira ko te mea tika me tuku tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, a kia tae ki reira a kia mutu te whiriwhiri e taua Komiti katahi page 32ka tuku mai ki tenei Whare. Ko tenei Pire e pa ana ki nga whenua Maori, a ki te whakaara to tangata i te taiapa ki runga ki tana whenua paku, tera ano e tonoa tona hoa noho tata kia utu i te hawhe o taua taiapa. Mehemea he whenua pai e mahia ana ki te paamu tera ano nga tangata Maori e whakaae ki te mahi i ta ratou hawhe o te taiapa. Engari mo nga whenua kino, kapi i te ngaherehere, takoto noa iho ranei, ki taku mahara e tino kohuru ana tenei Pire i nga Maori whai whenua pera. Na reira ka tono ahau ki te Minita kia whakaarohia e ia tetahi menemana hei whakaora i nga tangata whai whenua pera te ahua me nga mea kua huaina ake nei. Kaore ahau i roto i te Whare nei i te taima i paahitia ai te toru o nga tekiona o te Pire nei e te Komiti. Ko taua tekiona e ki ana me pa te Pire ki nga whenua Maori. Ki toku nei whakaaro me ata whiriwhiri nga taha e rua, ara, te Maori me te Pakeha, ina mahia nga ture penei te ahua. E tino mohio ana ahau ki etahi tangata Maori whai whenua, kaore rawa a ratou moni e taea ai e ratou te whakaara taiapa te tua ranei i nga ngaherehere. Mehemea ka whakaurua tetahi rarangi menemana hei whakaora i nga tangata Maori kore moni, katahi ka tika tenei Pire. Ehara taku i te whakahe ki nga rarangi katoa o tenei Pire, notemea hoki he pai etahi o ona tekiona a he kino etahi.

Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie).—Ka whakaae ahau kia komititia ano a tekiona 18, engari kaore ahau e whakaae kia komititia ano te katoa o te Pire. Kaore e tika kia ki etahi o nga mema honore he Pire tenei i puta ohorere mai, notemea kua maha nga ra e noho ana te Pire i roto i te Ota Pepa. Ki te hokia ano nga mahi a te Whare, penei me tenei e tonoa nei, e kore rawa e oti nga mahi me nga ture.

Ko Wi Pere.—Ka motini ahau kia komititia ano a tekiona 3, kia taea ai te whakatikatika ona tikanga i runga i nga aronga kua korerotia ake nei e ahau.

No te pootitanga hinga ana te motini a Wi Pere.

Katahi ka motinitia kia komititia ano a tekiona 18, a whakaaetia ana. Ka mutu nga menemana mo tenei tekiona, ka takoto te motini kia paahitia nga menemana katoa o te Pire. He maha nga mema honore i tu ake ki te whai korero. He whakapai ta etahi, he whakakino ta etahi, ka mutu era kua tu ki runga:—

Ko Wi Pere.—Kaore kau aku whakahe mo te aronga o tenei Pire; heoi taku e whakahe ana ko te wahi o te Pire e pa ana ki nga whenua takoto kau a nga Maori, ara, ki a ratou whenua kaore nei ano i mahia kaore nei ano i whai hua. He tika noatu kia pa te Pire ki nga whenua o nga Maori kua paamutia kua mahia ranei ki etahi atu mahi, a kua puta mai he taonga i aua whenua. Ko taku tino whakahe ki tenei Pire ko ona tekiona e meatia nei kia eke ki runga ki nga whenua kikino, ki nga whenua e kore rawa nei e taea te whakamahi. Ki te mana tenei Pire ka tino taamia kinotia nga Maori, a kei te mohio ahau ki tona mutunga iho. Koia tenei, ka hokona e nga Maori etahi o ratou whenua notemea e kore ratou e whiwhi moni hei whakaea i a ratou nama mo nga taiapa. Kaore e kore te mahara o etahi o nga Maori, ara, ki te kore e ea i a ia tana taha o te mahinga o te taiapa, tera ia e hamenetia a e wharehereheretia. He mea tika kia mahi taiapa nga tangata i whiwhi whenua i te Kawanatanga, engari kaua taua tikanga utu i te mahinga o te taiapa e pa ki nga whenua kaore ano i wawahia i whakaheaheangia ranei ki ia Maori, ara, ki nga whenua kei te noho topu tonu nga tangata nona i roto i nga tiwhikete. Te take i hamumu ake ai ahau i enei kupu whakahe na nga korero i whakapuakina nei e te mema honore mo Taranaki. Kei te ahua tonu o te whenua e kitea ai te pai te kino ranei o tenei Pire, mehemea he whenua pai ka pai hoki ta Pire, a mehemea he whenua kino katahi ka tino mate rawa atu i tenei Pire. I tukua mai ahau ki konei e te iwi hei titiro i nga mea e pa ana ki te Maori, a hei tiaki i te taha ki a ratou, a na reira me tino ata hurihuri e au tenei Pire. Kei te mohio ahau ka tino aue to nuinga o nga Maori mo tenei Pire. Na nga korero a te mema honore mo Taranaki ahau i tu ake ai ki te korero inaianei.

Ko Hone Heke.—Ka mea, e hiahia ana ahau kia ata tirohia te tika me te page 33he o tenei Pire e meatia nei kia pa ki nga whenua Maori. Ko taku e tino whakahe ana ko te hanga e auau tonu nei te homai Pire ki te Whare nei hei whakanui haere i nga moni hei utu ma nga Maori, a hei uta i aua moni ki runga ki o ratou whenua. Ki taku mahara he mahi he rawa tenei, kaore rawa i te tika. I raro i tenei Pire ka taea te whakaeke he raruraru ki runga ki te whenua o te tangata, a ka taea taua tangata te tono kia utu i tana taha o te mahinga o te taiapa. Ki te kore e utua taua moni ka taea taua tangata te hamene e te tangata nona te whenua e piri ana ki tana a nana nei i whakaara te taiapa. Na, tenei etahi ture kua paahitia e tenei Whare, e ki ana aua ture ki nga Maori kaore kau o ratou mana ki te hoko ki te riihi ranei i o ratou whenua. Na, he tika tonu kua araia te hoko noa atu me te riihi noa atu a te Maori i tona whenua ki tana i pai ai, a e mea ana ahau me tino hurihuri nga mema honore i tenei ahua o nga ture mo nga whenua Maori e mahia nei e tenei Whare. Na ki taku me rite tahi nga ture mo te Maori me te Pakeha, e tukuna nei te Pakeha kia hoko noa atu i ona whenua. Ki taku nei titiro heoi ano te taima e mohiotia ai e te Whare nei he tangata ano te Maori kei te taenga, ki te taima e akina ai tetahi mea hou hei utu atu ma te Maori ki te Kawanatanga i raro i te mana o tetahi ture. I runga i nga ritenga Maori o mua, i te Maori ake ano te tikanga mo tona whenua, tena ko tenei, i raro i nga ture Pakeha, kua kiia kaore kau o te Maori mana e ahei ai ia ki te mahi i tana i pai ai mo tona whenua. Ko nga korero a te mema honore mo Taranaki e tino he ana. Mehemea e rite tahi ana nga ture mo te Maori raua ko Pakeha kua tika, a kua kore he take e hamumu ake ai ahau mo tenei Pire. E tino whakahe ana ahau ki te aronga o tenei Pire. Mehemea ka utaina nga whenua Maori ki nga reiti, ki nga taake, me era atu moni, kaati me whakahoki atu te mana o tona whenua ki te Maori, kia taea ai e ia te whakahaere o ana ritenga i pai ai mo ona whenua. Mehemea e tuwhera ana ki te Maori te riihi atu i o ratou whenua ki te Pakeha, kua ai tera hei huarahi e ea ai nga raruraru o te whenua. Ko tetahi kupu e whakahe ana ahau ko te korero e korerotia nei, ara, ki te whakatuwheratia te hoko me te riihi ki te Maori, kaore e roa kua pau o ratou whenua. Ko taku kupu tenei, kaua koutou e awangawanga mo tena. Kua mohio te Maori inaianei, kua mahue atu nga ra o te kuaretanga, he wa hou tenei. Ko aua tu korero a te Kawanatanga, i hamumutia ai, hei whakapohehe noa iho i nga mema honore, kia ngaro ai tona tino tikanga. Ko te hiahia o te Kawanatanga kia man tonu tona ringa ki runga ki nga whenua o nga Maori, kia kore rawa ai e taea te hoko atu e te Maori ki tetahi atu tangata rawaho.

No te mutunga o Hone Heke ka tu ko te Minita mo nga Whenua o te Karauna, ka mutu tana whai-korero, paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.

Pire Petamana.

Ko Te Karimana (Hon. Mr. Cadman), te Minita tenei me nga, Reriwe.—No te mutunga o te korero mo te Pire Taiapa ka tu ake taua Minita ki te motini kia panuitia tuaruatia tenei Pire, a ki te whakamarama i ona tikanga ki te Whare. Koia tenei te aronga o tenei Pire. He hoatu i tetahi mana ki te Karauna e ehei ai te Kawanatanga ki te taake i nga whenua katoa kua haerea nei a runga e nga Reriwe kua mahia nei e nga moni a te Kawanatanga, ahakoa he whenua Pakeha he whenua Maori ranei. Ko tetahi, he whakatakoto i etahi ritenga e taea ai hoki te taake o nga whenua kaore nei ano i haerea e te Reriwe, ara, kia utu ai aua whenua i te taake petamana ina hanga he raina Reriwe ma runga, ahakoa no te Pakeha no te Maori ranei te whenua. Ko taua taake petamana, ina akina ki runga ki tetahi whenua, me utu a moni, a ki te kore e taea e te tangata nona te whenua te utu i nga moni e rite ana, me hoatu he mana e te Pire ki te Kawana kia ahei ai ia ki te tango i tetahi taha o te whenua hei whakaea i taua taake. A ko taua whenua, ina riro i te Kawanatanga, me hoko atu i runga i nga tikanga kua whakaritea nei e nga ture whakahaere i nga whenua o te Karauna. Ko te take i mahara ai te Kawanatanga he mea tika kia paahitia page 34tenei Pire e te Whare, kia ai ai nga moni e puta mai ana i aua taake petamana hei whakaea i tetahi taha o nga moni a nga iwi e rua o te koroni nei i whakapau ai hei hanga i nga Reriwe, i te mea hoki na re hanganga o nga Reriwe ma runga i aua whenua, i piki rawa ake ai te utu o aua whenua, a he tika kia whiwhi te iwi, ara, te Kawanatanga i tetahi taha o nga utu o aua whenua.

Ka mutu te korero a taua Minita nukuhia ana te Whare, a kore tonu iho e ara ake ano taua Pire i tenei tuunga o te Paremete.

No te rima meneti ki te tekau ma tahi o nga haora i te po ka hiki te Whare.