Pire Taiapa

No tenei ra ka komititia ano te Pire Taiapa, ka mutu nga tekiona katoa o taua Pire te paahi e te Komiti, ka tu ake ko Te Hooro (Mr. Hall) ka motini me whakaae te Whare kia komititia ano a tekiona 18 o te Pire, e mea nei me tua nga rakau o nga taha e rua o te taiapa ina tupono he whenua ngaherehere.

He maha nga mema honore i korero mo tenei motini, no te mutunga o era kua tu,

Ko Wi Pere.—Ka mea, ki toku whakaaro he mea nui rawa tenei e pa ana ki te tangata Maori, na reira ko te mea tika me tuku tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, a kia tae ki reira a kia mutu te whiriwhiri e taua Komiti katahi page 32ka tuku mai ki tenei Whare. Ko tenei Pire e pa ana ki nga whenua Maori, a ki te whakaara to tangata i te taiapa ki runga ki tana whenua paku, tera ano e tonoa tona hoa noho tata kia utu i te hawhe o taua taiapa. Mehemea he whenua pai e mahia ana ki te paamu tera ano nga tangata Maori e whakaae ki te mahi i ta ratou hawhe o te taiapa. Engari mo nga whenua kino, kapi i te ngaherehere, takoto noa iho ranei, ki taku mahara e tino kohuru ana tenei Pire i nga Maori whai whenua pera. Na reira ka tono ahau ki te Minita kia whakaarohia e ia tetahi menemana hei whakaora i nga tangata whai whenua pera te ahua me nga mea kua huaina ake nei. Kaore ahau i roto i te Whare nei i te taima i paahitia ai te toru o nga tekiona o te Pire nei e te Komiti. Ko taua tekiona e ki ana me pa te Pire ki nga whenua Maori. Ki toku nei whakaaro me ata whiriwhiri nga taha e rua, ara, te Maori me te Pakeha, ina mahia nga ture penei te ahua. E tino mohio ana ahau ki etahi tangata Maori whai whenua, kaore rawa a ratou moni e taea ai e ratou te whakaara taiapa te tua ranei i nga ngaherehere. Mehemea ka whakaurua tetahi rarangi menemana hei whakaora i nga tangata Maori kore moni, katahi ka tika tenei Pire. Ehara taku i te whakahe ki nga rarangi katoa o tenei Pire, notemea hoki he pai etahi o ona tekiona a he kino etahi.

Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie).—Ka whakaae ahau kia komititia ano a tekiona 18, engari kaore ahau e whakaae kia komititia ano te katoa o te Pire. Kaore e tika kia ki etahi o nga mema honore he Pire tenei i puta ohorere mai, notemea kua maha nga ra e noho ana te Pire i roto i te Ota Pepa. Ki te hokia ano nga mahi a te Whare, penei me tenei e tonoa nei, e kore rawa e oti nga mahi me nga ture.

Ko Wi Pere.—Ka motini ahau kia komititia ano a tekiona 3, kia taea ai te whakatikatika ona tikanga i runga i nga aronga kua korerotia ake nei e ahau.

No te pootitanga hinga ana te motini a Wi Pere.

Katahi ka motinitia kia komititia ano a tekiona 18, a whakaaetia ana. Ka mutu nga menemana mo tenei tekiona, ka takoto te motini kia paahitia nga menemana katoa o te Pire. He maha nga mema honore i tu ake ki te whai korero. He whakapai ta etahi, he whakakino ta etahi, ka mutu era kua tu ki runga:—

Ko Wi Pere.—Kaore kau aku whakahe mo te aronga o tenei Pire; heoi taku e whakahe ana ko te wahi o te Pire e pa ana ki nga whenua takoto kau a nga Maori, ara, ki a ratou whenua kaore nei ano i mahia kaore nei ano i whai hua. He tika noatu kia pa te Pire ki nga whenua o nga Maori kua paamutia kua mahia ranei ki etahi atu mahi, a kua puta mai he taonga i aua whenua. Ko taku tino whakahe ki tenei Pire ko ona tekiona e meatia nei kia eke ki runga ki nga whenua kikino, ki nga whenua e kore rawa nei e taea te whakamahi. Ki te mana tenei Pire ka tino taamia kinotia nga Maori, a kei te mohio ahau ki tona mutunga iho. Koia tenei, ka hokona e nga Maori etahi o ratou whenua notemea e kore ratou e whiwhi moni hei whakaea i a ratou nama mo nga taiapa. Kaore e kore te mahara o etahi o nga Maori, ara, ki te kore e ea i a ia tana taha o te mahinga o te taiapa, tera ia e hamenetia a e wharehereheretia. He mea tika kia mahi taiapa nga tangata i whiwhi whenua i te Kawanatanga, engari kaua taua tikanga utu i te mahinga o te taiapa e pa ki nga whenua kaore ano i wawahia i whakaheaheangia ranei ki ia Maori, ara, ki nga whenua kei te noho topu tonu nga tangata nona i roto i nga tiwhikete. Te take i hamumu ake ai ahau i enei kupu whakahe na nga korero i whakapuakina nei e te mema honore mo Taranaki. Kei te ahua tonu o te whenua e kitea ai te pai te kino ranei o tenei Pire, mehemea he whenua pai ka pai hoki ta Pire, a mehemea he whenua kino katahi ka tino mate rawa atu i tenei Pire. I tukua mai ahau ki konei e te iwi hei titiro i nga mea e pa ana ki te Maori, a hei tiaki i te taha ki a ratou, a na reira me tino ata hurihuri e au tenei Pire. Kei te mohio ahau ka tino aue to nuinga o nga Maori mo tenei Pire. Na nga korero a te mema honore mo Taranaki ahau i tu ake ai ki te korero inaianei.

Ko Hone Heke.—Ka mea, e hiahia ana ahau kia ata tirohia te tika me te page 33he o tenei Pire e meatia nei kia pa ki nga whenua Maori. Ko taku e tino whakahe ana ko te hanga e auau tonu nei te homai Pire ki te Whare nei hei whakanui haere i nga moni hei utu ma nga Maori, a hei uta i aua moni ki runga ki o ratou whenua. Ki taku mahara he mahi he rawa tenei, kaore rawa i te tika. I raro i tenei Pire ka taea te whakaeke he raruraru ki runga ki te whenua o te tangata, a ka taea taua tangata te tono kia utu i tana taha o te mahinga o te taiapa. Ki te kore e utua taua moni ka taea taua tangata te hamene e te tangata nona te whenua e piri ana ki tana a nana nei i whakaara te taiapa. Na, tenei etahi ture kua paahitia e tenei Whare, e ki ana aua ture ki nga Maori kaore kau o ratou mana ki te hoko ki te riihi ranei i o ratou whenua. Na, he tika tonu kua araia te hoko noa atu me te riihi noa atu a te Maori i tona whenua ki tana i pai ai, a e mea ana ahau me tino hurihuri nga mema honore i tenei ahua o nga ture mo nga whenua Maori e mahia nei e tenei Whare. Na ki taku me rite tahi nga ture mo te Maori me te Pakeha, e tukuna nei te Pakeha kia hoko noa atu i ona whenua. Ki taku nei titiro heoi ano te taima e mohiotia ai e te Whare nei he tangata ano te Maori kei te taenga, ki te taima e akina ai tetahi mea hou hei utu atu ma te Maori ki te Kawanatanga i raro i te mana o tetahi ture. I runga i nga ritenga Maori o mua, i te Maori ake ano te tikanga mo tona whenua, tena ko tenei, i raro i nga ture Pakeha, kua kiia kaore kau o te Maori mana e ahei ai ia ki te mahi i tana i pai ai mo tona whenua. Ko nga korero a te mema honore mo Taranaki e tino he ana. Mehemea e rite tahi ana nga ture mo te Maori raua ko Pakeha kua tika, a kua kore he take e hamumu ake ai ahau mo tenei Pire. E tino whakahe ana ahau ki te aronga o tenei Pire. Mehemea ka utaina nga whenua Maori ki nga reiti, ki nga taake, me era atu moni, kaati me whakahoki atu te mana o tona whenua ki te Maori, kia taea ai e ia te whakahaere o ana ritenga i pai ai mo ona whenua. Mehemea e tuwhera ana ki te Maori te riihi atu i o ratou whenua ki te Pakeha, kua ai tera hei huarahi e ea ai nga raruraru o te whenua. Ko tetahi kupu e whakahe ana ahau ko te korero e korerotia nei, ara, ki te whakatuwheratia te hoko me te riihi ki te Maori, kaore e roa kua pau o ratou whenua. Ko taku kupu tenei, kaua koutou e awangawanga mo tena. Kua mohio te Maori inaianei, kua mahue atu nga ra o te kuaretanga, he wa hou tenei. Ko aua tu korero a te Kawanatanga, i hamumutia ai, hei whakapohehe noa iho i nga mema honore, kia ngaro ai tona tino tikanga. Ko te hiahia o te Kawanatanga kia man tonu tona ringa ki runga ki nga whenua o nga Maori, kia kore rawa ai e taea te hoko atu e te Maori ki tetahi atu tangata rawaho.

No te mutunga o Hone Heke ka tu ko te Minita mo nga Whenua o te Karauna, ka mutu tana whai-korero, paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.