H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e mahara ana ano au he take nui tenei e whakahaerea atu nei e au. He raruraru nui i puta mai ki a matou i runga i enei take i roto i nga tau maha kua huri ake nei ko nga take o te raruraru e whakahuatia ana i roto i te Pire nei kua roa ke e haere ana, kua tae pea inaianei ki te rinia tekau ma tahi tau e haere ana. E mahara ana ano au kaore e whaitikanga ana ki roa aku korero whakamarama atu i nga tikanga o te Pire, notemea kua mohio te nuinga o nga Mema ki nga take e pangia ana e te Pire. E marama ana i te ingoa o te Pire ona tikanga, ara kia whakawhanuitia atu nga tikanga o te Ture whakawa mo te Karauna. I kaha ai au ki te mahi mai i tenei Pire he roa o nga Maori e tatari ana kia whakaotia aua raruraru. E mea ana te Pire kia tukuna he mana ki te Hupirinui Kooti ki te whakawa i aua take. A e mea ana te rarangi 3 kia mana te Hupirinui Kooti me te Kooti Piira ki te whakawa i aua mea. E mea ana te rarangi 4 kia mana te Kooti ki te whakahaere tikanga me te whakatau i nga mea e tika ana. Ko te rarangi 5 e mea ana mo rite tonu te mana whakahaere o te Kooti ki ana mana e whakahaere mai nei i ana mahi. E pera. haere ana ona tikanga o te Pire. Me korero atu ano au i etahi take ki te Kaunihera notemea e mahara ana au tera etahi mema e tahuri ki te whakahe i taku Pire i runga i to ratou page 7mahara kua whakaputaina he oranga ki nga Maori mo aua take. E kore au e whakaae atu kua whakaritea nga kupu i whakaaetia mo te Otakou Poraka. Ki taku mahara e tika ana kia whakaaetia ma te Hupirinui Kooti e rapu he tikanga i te mea hoki kua maha nga tau e tatari atu ana nga Maori, a e tika ana kia whakataua inaianei. Kia marama ai enei take me panui atu e au ki te Kaunihera enei pukapuka poto nei. Ko tenei i tuhia mai i Kaiapoi, i te 13 Hanuere, 1893:—

"Wi Naihira te Ihoka me etahi atu ki a Te Karimana.

"Kaiapoi, 13 Hanuere, 1893.

"E hoa,—Tena koe. E tuhituhi atu ana matou e patai atu ana ki a koe me te Kawanatanga mo nga whenua i Wairau, Tautuku, Wanaka, me Stewart Island, e mau na i nga mapi i tukuna mai na e te Kawanatanga, mo nga Maori aua whenua, hei whakaea ranei mo nga kereme o Ngaitahu me Ngatimamoe, mo etahi atu tikanga ranei. Ka tatari atu matou kia whakamaramatia mai ki a matou. Kati.—Na o hoa,

"Wi Naihira Te Ihoka, "Paratene Te Tiki,
"Me etahi atu."

Koia nei te utu mai i tuhia i Poneke i te 16 Pepuere, 1893:—

"Tari whakahaere i nga Ture, Poneke, 16 Pepuere, 1893.

"E hoa ma,—Tena koutou. Kua tae mai ta koutou pukapuka o te 13 Hanuere kua pahure ake nei. Ko nga whenua e mau i nga mapi na ko nga whenua ena mo nga Maori kore whenua, me nga Maori kaore nei he whenua hei oranga mo ratou me o ratou tamariki.

Mehemea e mahara ana koutou e whai kereme ana koutou, ma te Paremete ena e whiriwhiri.—Na to koutou hoa aroha,

"Na C. J. A. Haselden, "Hekeretari.

"Kia Wi Naihira te Ihoka me etahi atu, Kaiapoi."

I hoatu aua whenua mo nga Moari kore whenua, me nga hawhe kaihe me nga koata kaihe, me nga Pakeha, a ko nga Maori whaitake i runga i nga tikanga kua whakahuatia ake nei e au kaore i whakawhiwhia ki te whenua. I te tau 1893 i tuku pitihana mai matou ko Topi ma ki te Paremete. I tukuna mai taua pitihana nama 339 ki tera Whare, a e penei ana ta ratou ripoata:—

No. 339.—Pitihana a H. K. Taiaroa me tetahi atu.

"E inoi ana nga kai-pitihana kia ata whiriwhiria o ratou mate mo runga i nga rahui whakatekau o nga eke i Otakou, Ngaitahu, me Murihiku Poraka i te Waipounamu.

"Kua whakahaua ahau kia ki penei: E whakaaro aua tenei Komiti me tuku tenei Pitihana ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria nga tikanga.

"18 Akuhata, 1893."

Tera pea nga Mema e mahara kaore nga tikanga o tenei Pire e pa ki te Otakou Poraka anake, a tera e pa atu ki etahi atu o nga hoko. Me ki atu au inainei e pa ana anake ki te Otakou Poraka. Kaua nga mema e whakaaro kei te hiahia nga Maori kia whakataua o ratou kereme ki nga wahi taone hei rahui mo ratou, ki nga wahi pai anake ranei, tera ratou e pai kia whakataua ki etahi atu wahi ahua pai ano. Me whakaatu hoki au ki to Kaunihera i te tau 1876 i mania te Pire e huaina ana ko te Pire tono oranga i te Karauna. Me panui atu e au te whakatau a te Komiti mo runga mo taua Pire:—

"I tukuna mai e te Matara te ripoata a te Komiti mo runga mo te Pire tono oranga i te Karauna, panuitia ana te ripoata, penei ana, ara: E ripoata ana te Komiti nana nei i whiriwhiri te Pire tono oranga i te Karauna. Ki te mahara o te Koniti e kore e taea e te Pire nga take e hiahiatia ana e nga kai-kokiri i taua Pire, a i te mea kua tata te mutu o te Paremete e kore e taea te whakatikatika kia taea ai nga tikanga e hiahiatia ana kia mahia. Ko nga kereme a nga Maori o te Waipounamu, e kore e tika kia waiho tonu me te kore whakarite i nga whakaaetanga i whakaaetia mo te taha ki te Kawanatanga, a kaore i te tika kia waiho e te Paremete kia tarewa tonu. A ki te kore e taea te whakarite he tikanga i mua mai o tera huinga o te Paremete, me hohoro te tuku mai i tera huinga o te Paremete i tetahi ture e taea ai te whiriwhiri me te whakatau i ana kereme."

page 8

No muri mai o tena i tukuna mai ano e au tetahi Pire pera ki tera Whare a paahitia mai ana i reira, no te taenga mai ki konei turakina atu ana e te Kaunihera. Ki taku mohio ko te take i turakina atu ai e te Kaunihera he mea kua whakaae te Kawanatanga kia whakaturia he Komihana hei whiriwhiri i aua take. I whakaturia ano he Komihana, a ko te Mete raua ko Neana nga Komihana, a kaore ano kia mutu noa ta raua mahi ka whakamutua raua e te Paraihe, ko te Hooro te Pirimia i taua wa. No muri mai nei ka whakaturia a te Make hei whiriwhiri i aua take, a whakatika ana ai i aua kereme. I motuhake tana ripoata mo runga mo te Otakou Poraka, ki ana ia e tika ana ano kia whakataua ki nga Maori nga rahui i whakaaetia ki a ratou. No muri mai hoki i tena ka tu te Komiti huihui o nga whare e rua ki te whiriwhiri i aua take, a ki ana ratou e kore e taea e ratou te whakatau mo tera notemea e ngaro ana etahi o nga pukapuka. He nui ke aku korero mo aua putake, he maha ke nga pukapuka e taea e au te panui atu, me nga ripoata hoki mo runga mo aua take, hei tautoko atu mo taku Pire, engari kaore au i te hiahia kia whakaroa au i te Kaunihera. Ka tono atu an ki te Kaunihera kia paahitia te korero tuaruatanga o te Pire ka tuku atu ai ki te Komiti mo nga mea Moari, kei reira au te kaha ai ki te whakapono i nga take e korerotia atu nei e au, kei reira te kitea ai te tika. E tono atu ana au ki te Kaunihera kia whakaaetia te korerotanga tuarua o te Pire.

Nukuhia ana te korero mo te Pire.