Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Whai-Korero

Whai-Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Rununga Nui,—

Kanui toku koa mo tatou kua huihui nei ano ki roto ki te Paremete.

I taea e ahau i muri iho o te Paremete o tera tau te haere ki nga moutere o Snares, Auckland, Campbell, Antipodes, Bounty, me Wharekauri. I runga i toku haerenga ki enei moutere rereke, pai hoki, nui atu toku pouri i toku kitenga kua ahua tino kore nga kekeno o reira, he tino nui rawa nei aua mea ki reira i mua. E mea atu ana ahau ki a koutou kia ata tirohia e koutou te ngaronga o enei rawa nui mo te iwi.

E koa ana ahau moku e ahei nei ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te ahua o te koroni inaianei, e puta ai pea he ora i nga wa e haere ake nei. Ko te mate kore moni i pa nei ki nga takiwa katoa o te koroni i te wha me te raumati kua taha ake nei no te ngahuru nei i timata ai te pahemo haere, a inaianei kua ahua ora ake te ngakau o te iwi. Kua nuku ake te utu mo te witi, me te utu hoki o etahi atu o nga tino taonga e puta ana i te koroni. Ka puta he oranga ngakau mo tatou, otira mo nga tangata o te Porowini o Akarana i runga i te nekenga ake o te utu mo te kapia, a kua tae hoki he ora ki etahi atu takiwa i te mea kua nui haere te hiahia o te tangata ki te hoko rakau. No naia tata nei i timata ai te piki haere o te utu mo te hipi kua whakahukapapatia, a me apiti atu ki tenei te taeatanga o etahi whakahaere hou e whiti ai te kau ora me te hipi ora ki Ranana i runga i nga kaipuke. I roto I nga marama kua taha ake nei kua nui haere te mahi kari koura ki nga takiwa o Akarana, a tera pea e pera hoki te tupu haere o taua mahi ki te tai Hauauru o te Waipounamu. No reira e tika ana te whakaaro, i runga i te mahi kari koura tera e nui ake nga tangata e whiwhi i te mahi ma ratou, a tera hoki e nui ake nga koura e taea i tenei wa i nga koura i taea i nga tau kua pahemo ake nei. Ahakoa te pai o te mahi a te mihini cyanide i te koura, kaore e taea te huna kei te peehi kino nga moni e tangohia ana mo taua mihini e te Kamupene o Kahera i te mahi kari koura. Otira, i te mea kua hinga te mana o taua Kamupane i nga page 2Kooti o Ingarani, kua whakapuaretia taua tu mahi koura ki te katoa, a kua whakahaere hoki aku Minita i etahi tikanga e kore atu ai te mana o taua Kamupane ki tenei koroni.

I te mea kei te takoto pai nga moni a te iwi o Niu Tireni, e tika ana tenei hei oranga ngakau mo te iwi. Ka ahei ano ahau i tenei tau ki te ki atu ki a koutou ko nga moni i whakaritea i tera tuunga o te Paramete hei whakahaere i nga mahi a te iwi kaore i pau, a kei te toe ano etahi. Ma nga kaute e wkakaatu nga moni i kohikohia me nga moni i whakapaua, a me nga moni toenga—ko enei toenga he tino pouo, kaore e taea te whakahe e te tangata ata whakaaro.

I muri iho i te Paremete o tera tau he nui rawa nga tikanga i whakahaerea hei whakakotahi i nga iwi Maori, kia tahuri ai ratou ki te puru i nga hoko whenua, kei te koa aku Minita i te mea e taea ana te whakaatu kua kore e kaha taua tikanga. Otira, he nui rawa nga ingoa e hainatia ana ki nga tiiti hoko whenua, a kaore kau he wehi tera e katia te mahi whakawhiwhi i te Karauna ki nga whenua Maori. I runga i etahi take tera e whakaaturia ki a koutou, no nga marama kua taha ake nei ka katia ohoreretia te ruri o te takiwa ki te iwi o Tuhoe. Otira no te taenga atu ki reira o nga hoia, no te whakahaerenga koki o etahi tikanga e te Minita mo te taha Maori, tere toni te mutu o taua raruraru. Engari i runga i te whakaaro o aku Minita he mea tika me arai nga raruraru me nga tikanga puru, era e tupu ake ano i taua takiwa o te koroni, tau ana te whakaaro i a ratou me mahi he rori puta noa i nga wahi katoa o te whenua o te Urewera, kia takoto pai ai taua whenua i runga i te rongomau me te tuwhera ki te katoa.

Kua roa e mohiotia ana kaore e taea e te Kamupene Reriwe o te Waipounamu te whakaoti o ta ratou konotaraka. Ka toru nga tau o te whakaaturanga mai o tenei ahua e te kaiwhakahaere o te Kamupene i Niu Tireni nei. Na, he ahakoa he maha nga hoatutanga ki a ratou i etahi tikanga nunui hei whakangawari i te mahi, ka rua rawa taenga mai i muri nei o te Kamupene ki te Paremete tono ai kia whakangawaritia ano nga tikanga o te konotaraka kei pakaru ta ratou mahi. Ko ta ratou tono tuarua kaore rawa i whakaaetia. A he ahakoa no Hanuere o tenei tau i mutu ai te taima i whakaritea hei otinga mo taua konotaraka, he iti rawa nga moni, kaore i tae ki te tua-rima, kua whakapaua ki runga ki taua raina reriwe, a i roto i enei marama kua taha ake nei he kore noaiho nga mahi kua whakahaerea hei hanga i taua reriwe. Ko te whakawa i tonoa nei e te Kamupene kua nukuhia ki tera tau e nga kai whakawa. I runga i te he rawa o tenei mahi whakaroa haere a te Kamupene, i aukatitia ai te rima miriona eka o nga whenua o te Karauna murua ana e aku Minita nga wahi o te raina kua oti me nga wahi kaore ano i oti. Ko tenei tikanga i whakahaerea i runga i te ture a i runga hoki i te tohutohu a nga tino matauranga. Ko te wahi o te raina o taua Reriwe o te Waipounamu i oti te hanga kei te whakamahia e te Kawanatanga, a tera e tonoa he mana hei mahi tonu i te raina kia roa. Ko te utu o taua mahinga i te raina kia roa ka tonoa ma te Kamupene e utu.

He nui te painga kua tau ki te koroni i runga i te haerenga o te Minita mo nga Moni ki Ranana. I te tuunga o te Huihuinga mo nga Poutapeta ki Hobart, i whakahaerea etaai utu hou mo nga waea haere i raro i te moananui, a i runga i aua ritenga e £3,000 te moni a te koroni e kore e pau. I a ia i Ranana taea ana e te Minita mo nga Moni te whakariterite etahi tikanga ki te Peeke o Ingarangi e puta ai he ora ki te koroni e rite ana ki te £3,000 i te tau. Otira te mea nui rawa, kua riro ma Niu Tereni e whakaatu te huarahi i taea ai te nama rnoni ki te makete moni o Ingarangi i runga i te initareti e toru pauna mo te rau, ma tenei e whakakaha tenei koroni, e mau tonu ai te mana o tona ingoa i nga whare whakahaere moni o te ao, e mohiotia ai hoki te putanga o te tikanga nama moni i runga i te mana o te Ture Tuku Moni ki nga Tangata Noho Whenua. He maha nga tangata noho whenua kua whakapae ko a ratou tono nama moni kihai i ata whiriwhiria i runga i te aronga o aua tono. Otira ko te tikanga whakahaere mo taua ture kei te Poari, a ko nga mea e whakapaea nei kaore i aku Minita te tikanga. Otira e page 3mea ana ahau, tera ano e whiriwhiria e koutou tenei mea.

Kua whakaritea e aku Minita he tikanga kia taea ai te tukutuku atu a tatou nei taonga ki Canada me South Australia kia puare ai aua whenua hei whenua hokonga mo a tatou taonga. Ka whakaaturia atu ki a koutou aua tikanga kua whakaritea nei, a ka tonoa atu kia whakamana kia whakatuturutia e koutou. Ka tukuna atu hoki ki a koutou te ripoata a nga tangata i haere ra i tera tau hei mangai mo tenei koroni ki te hui i Ottawa— i tukuna e te Kawanatanga o Ingarani a Earl of Jersey hei mangai mo Ingarani i taua hui. I roto i taua ripoata e korerotia ana nga tikanga mo te meera e hiahiatia nei kia tika mai ma Vancouver, me te raina patu waea mai i raro i te moana mai i British North America ki Niu Tireni nei.

Kua tupu ake ano te raruraru mo te hunga kore whai mahi, e pa nei taua mate ki nga takiwa katoa o te ao. I muri mai o te mutunga o tera huihuinga o te Paremete, i tae tetahi o aku Minita ki New South Wales ki Victoria me South Australia kia kite i nga kainga me nga wahi e nohoia ana e nga hunga kaimahi o era koroni. No runga i ana tikanga i kite ai ia i reira kua timataria etahi kainga mo nga hunga kaimahi me te whakarite mahi ano hoki ma ratou. Kua tukuna hoki tetahi apiha tawhito ki Atereia kia ata whiriwhiria e ia nga tikanga o nga kainga whakanohonoho tangata o era koroni. Kia hoki mai ia tukuna atu tana ripoata ki a koutou.

I te pai haere te mahi whakanohonoho tangata ki nga whenua takoto kau a te Karauna i tenei tau kua pahure ake nei.

Kei te tupu haere tonu te mahi hanga pata a nga tangata mahi paamu, a na reira i mohiotio ai kei te pai kei te whaitikanga te mahi a te Tari mo nga Paamu i a ratou e whiriwhiri nei i nga ahua o tenei mea o te pata, me nga whare matao kua hanga hei takotoranga mo te pata.

E mohio ana aku Minita he mea tika kia tautoko atu ratou i te mahi tuku rakau me te mahi tuku hipi ki Ingarani, kua whakaae hoki te Kawanatanga ma ratou e utu tetahi taha o te utu mo te utanga atu o nga rakau ma runga kaipuke, a e meinga ana hoki kia karangatia he hui ki Poneke kia ata whiriwhiria ai he huarahi pai hei hokonga mo nga hipi e tukuna matao atu nei ki Ingarani.

Kei te whakahaerea tonutia nga mahi i whakaritea ra e te hui mo nga pa me nga huarahi arai atu i te taua o te hoariri ina tupono. Ko nga mahi i tohutohua mai ra i tera tau i roto i te ripoata o taua hui kei te mahia haeretia, a i tenei tau ka whiwhi katoa nga hoia ki nga raiwhara Martini-Henry. Ko nga kariri mo aua pu kei te hanga katoatia i Niu Tireni nei.

Ki taku mahara kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakatokomahatia aku Minita. I runga i te nui haere me te tupu haere o te iwi, me te tupu haere o nga hunga e whakanohonoho nei i te whenua, me te nui haere o nga mahi ma te Kawanatanga kua pakeke rawa nga mahi a aku Minita, no reira kua whaitikanga inaianei kia pera, ma tera hoki e puta ai he painga ki te koroni.

E Nga Rangatira O Te Whare Runanga,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga rarang moni o nga moni i putamai me nga monii i pau i roto i tenei tau.

I ata whiriwhiria nga moni e whakapaua ana i runga i te tikanga ata tupato kia kaua ai e nui haere te pau o nga moni.

E Nga Rangatira Honore O Te Kaunihera, Me Nga Rangitira O Te Runanga Nui,—

Ko te toru enei o nga tau e tonoa ai kia mahia e koutou he Pire hei whakamana i nga hunga whakahaere o nga kawanatanga tikiwa, kia ahei ai ratou ki te kohi i nga utu reiti i runga i te utu tika o te whenua (haunga ia nga whakapainga o runga o te whenua). Ma tera e ahei ai aua hunga whakahaere kawanatanga takiwa ki te kohi reiti i runga ano i te huarahi i kohia ai nga takoha e te tino Kawanatanga i roto i enei tau kua pahure ake nei.

Ka tukuna ki te Paramete he Pire whakarite i te utu tika mo nga whenua e retia ana, me tetahi Pire hei whakatikatika i te Ture Whakanohonoho Whenua. Ka tonoa atu hoki kia mahi e koutou etahi tikanga kia kore haere ai te page 4whakarereketanga tonutanga o nga rohe o nga takiwa pooti mo ia mema mo ia mema.

I runga ano i te tono a te iwi e whaitikanga ana kia whiriwhiria nga raruraru e puta ake ana mo nga kawanatanga takiwa, me nga mahi awhina i te hunga rawa kore, kia horohoro ai te whakatau ina taea te pera. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakaiti iho i te tokomaha o nga Kaunihera Takiwa, me te whakatopu i a ratou mahi me te whakanui ake i a ratou moni.

E hiahia ana au kia tahuri hoki koutou i tenei huihuinga o te Paremete ki te whakatikatika i nga utu o te Katimauta. I whakaturia e au he Komihana hei whiriwhiri i aua take hei kohi putake mai ma te Paremete kia ahei ai te whiri-whiri he tikanga mo aua putake, ko nga tangata o taua Komihana he Rangatira katoa kua roa e mahi ana kua pukengatia ki aua mahi. Ka tukuna ki a koutou te ripoata a taua Komihana, kei roto i tera nga korero katoa mo aua putake i whiri-whiria ra e ratou.

Ka ata whakawatearia atu ki a koutou he wa hei whiriwhiringa i nga putake pakeke e meimgatia nei kia mahia, hei whakapai hei whakatikatika hoki i nga ture e pa nei ki nga tikanga whakahaere i te hokohoko waipiro.

Kua inahia hoki etahi Pire hei whakarite tikanga e kore ai e taea te tono kia nui rawa te hua itareti mo nga, moni e nama ana ki te tangata, hei tiaki hoki i nga kainga o nga hunga kaimahi e noho whenua, ana kia, tuturu ai ki a ratou tamariki nga kainga kua hanga nei e ratou.

Kua mahia hoki etahi Pire whakarite tikanga mo nga rangatira whakahaere mahi ine a ratou kaimahi e ako ana ki te mahi, me nga tikanga whakahere konotaraka, me etahi tikanga whakatupato kei nui rawa te haere mai o nga iwi ke me etahi atu tu tangata. Ka tonoa atu hoki kia whakamana e koutou etahi Pire whakarite tikanga mo nga kaiwhakaako o nga kura Kawanatanga, me etahi tikanga mo nga tino kura matauranga nui, me etahi Pire whakatikatika i te ture mo nga huri.

E tukuna atu ana e au enei putake kia whiriwhiria e koutou. E tino pumau ana taku hiahia ki te tautoko atu i a koutou mahi e whakahaerea ana hei painga mo te koroni. E inoi ana au kia tau te atawhai o te Atua ki a koutou, kia puta ai te ora me te pai ki nga iwi o Niu Tireni i runga i a koutou mahi.