.gif)
Nga Korero Paramete: 1891-1895
Pire Mo Te Hoko O Te Motu O Hauturu
Pire Mo Te Hoko O Te Motu O Hauturu.
I runga i te motini me korero tuatoru tenei Pire.
Ko Hone Here.—E tu ana ahau ki te whakaputa i toku whakaaro, ara, ki taku mahara he Pire noa tenei, ara, ehara i te Pire e pa ana ki te iwi katoa. Na ka patai ahau ki te Pika kia whakatau mai ia i tana kupu mo runga i te ahua o te whakatapokoranga mai o tenei Pire ki roto ki tenei Whare.
Ko Te Pika.—Ki toku whakaaro ko te tikanga mo nga
Pire noa kaore e pa ana ki nga tikanga Maori ki nga tangata Maori
ranei. I te taunga iho o te mana o te Karauna ki runga o Niu Tireni
ka riro ma te Karauna e whakahaere nga tangata me nga whenua Maori.
E whakahaerea ana o ratou whenua i raro i etahi tikanga motuhake, ko
aua tikanga e tino takoto wehe ana i nga tikanga mo te Pakeha. Na
reira kaore e pa ana ki tenei Pire te tikanga whakahaere mo nga Pire
noa. Kua tukua atu e te Paremete tona mana kinga Kooti Whenua Maori
me etahi atu Kooti motuhake, hei uiuia i nga take ki te whenua, kia
kitea ai ko wai nga tangata nona. Otira i runga i tenei, kaore i
tukua e te Paremete kia taka rawa atu tona mana i runga i aua
tikanga ina hiahia ia ki te whakahaere i aua tikanga. Ko tenei Pire
e korerotia nei mo te iwi katoa o te koroni te painga ina riro tenei
moutere i te Karauna. E kore nga Minita o te Karauna e tuku kia pa
he mate ki nga Maori, ko nga Minita nei hoki te kia-tiaki mo nga
Maori. Ki taku e mohio ana e penei ana te ahua o taua moutere, ko te
nuinga o nga Maori nona kua whakaae ki te hoko ki te Karauna, a he
ruarua nei nga mea kaore i whakaae; na reira he tika kia riro tenei
mea ma te Paremete e mahi. E tika ana he take whaitikanga ano kei te
page 56
hunga tokoouou,
otira kaore e tika ma aua tokoouou e taami nga whaitaketanga me nga
whitikanga hoki o te hunga tokomaha. Ehara i te mea e tonoa ana kia
whakahaerea te mana o te Paremete mo te taha ki nga tangata noa,
engari mo te taha ki te iwi katoa o te koroni.
Ko Hone Heke.—Kua, rehitatia taua whenua i raro i "Te Ture Tuku Whenua, 1885."
Ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout).—Ehara i te mea kei te puritia tenei whenua i runga i nga ritenga Maori, engari kei raro i te Karauna Karaati.
Ko Te Pika.—No nga Maori te whenua, a ki toku whakaaro ehara tenei tikanga mo nga Pire noa. Kua puta i au taku whakatau mo tenei mea.
Ko Te Arena (Mr. Allen).—E hiahia ana ahau kia tuhia ki roto ki nga korero o te Paremete te whakaaetanga a te Minita mo nga Whenua, i roto i te Komiti, kia whakamana a Mr. Northcroft, te Kai-whakawa Tuturu o Akarana, hei uiui i te nui o nga moni a Tenetahi kua pau mo nga whakawakanga o Hauturu.
Ko Te Pere (Mr. Bell).—E hiahia ana ahau ki te whakahe mo te paahitanga o nga ture penei me tenei Pire te ahua. Kaore ahau e whakahe ana ki te whakatau a te Pika. Otira e mea ana au me whakatikatika nga Ture whakahaere o te Whare, kia taea ai te awhina tahi o nga Maori penei me nga Pakeha. Ko te whakatapoko mai o tenei tauira hou taku e whakahe ana. Tera kua whakaturia tetahi Komiti hei kawenga atu ma nga Pakeha i nga Pire katoa e pa ana ki o ratou tinana. Kaati me tuku atu hoki tetahi ture pera te ahua ki nga Maori, kia ahei ai hoki ratou ki te kawe atu i nga Pire e pa ana ki o ratou tinana ki o ratou rawa me a ratou moni, kia mahia e taua Komiti, ki a rite tahi ai te ritenga mo ratou ki te ritenga mo nga Pakeha me era atu pononga a te Kuini.
Ko Hone Heke.—E mea ana ahau kei te tino he te paahitanga o tenei Pire. I ohorere te riakanga o tenei mea ki runga ki nga tangata o te motu o Hauturu. Titiro, no muri rawa ka whakaurua mai tenei Pire ki roto ki te Whare. He nui nga moni a nga tangata o taua moutere kua pau i nga pakanga whakawa mo taua moutere. Na Tenetahi i utu nga moni; ana moni ake i pau e £700. E £3,000 te moni i whakaaria atu e te apiha a te Karauna ki a Tenetahi. He tika i whakaae a Tenetahi ki taua £3,000, a ki te haina hoki i tona ingoa. Engari koi nei te take i whakaae ai ia. Ka tonoa e Te Tooro ki a Tenetahi kia hokoa atu taua moutere ki te Kawanatanga, ka whakaae a Tenetahi mo te £7,000. Kaore a Te Tooro i whakaae, engari ka ki kia £3,000. Ka whakaae a Tenetahi i raro i tenei tikanga, ka panuitia atu nei e an tona kiriminatanga:—
"E whakaaetia ana i runga i tenei pukapuka, i te mea e hainatia ana te tiiti whakawhiti ia Hauturu ki a Te Kuini, kaore e puta te moni utu mo taua whenua kia haina katoa ra ano nga tangata." Na me ki atu ahau na enei kupu o nga tikanga o te whakaaetanga, ka whakaaro a Tenetahi ka tika katoa tera mea i te apiha a te Karauna, na koi ra ki taku mahara te take i haina ai a Tenetahi i tona ingoa ki taua pukapuka. Tenei ano etahi o nga kupu o taua pukapuka,—"A ki te whakaae te katoa o era o nga tangata o taua whenua me puta ki a Tenetahi te £3,000, e pai ana me puta ki a ia, a mana e tuha ki a ratou i runga i o ratou hea."
E mea ana ahau ki te korero atu ki te Whare, he mea tino tinihanga a
Tenetahi na te apiha a te Kawanatanga kia haina i tona ingoa i te
tau 1891, notemea me i kore nga kupu o te pukapuka, kua korerotia
ake nei e au, kaore rawa a Tenetahi i haina i tona ingoa ki taua
tiiti, a kua kore a Hauturu e hokona ki te Karauna. Me whakaatu e
ahau ki te Whare, ko Te Rahui tetahi o nga tangata e taua whenua
kaore i whiwhi i nga moni o te hoko, ko te wahine tenei a Tenetahi;
a ko Ngapeka, tetahi o nga tangata nona te whenua, ho tamahine tenei
na Tenetahi, a kaore ano tenei i haina i te tiiti. Na te he o nga
whakahaere a te apiha a te Kawanatanga i mea ai a Tenetahi ki tana
whanau kia kaua e tango i te moni hoko. I rongo ahau i mea te Kooti
Whenua Maori me te Tari Rehita Tiiti, ko te tiiti i hainatia page 57
e Tenetahi me etahi
atu, i te tau, 1891, kaore ona mana. Otira ko tenei Pire kaore i te
rite ki nga tikanga i whakatakotoria e te Tiriti o Waitangi; na ka
whakaahia e au nga, tikanga katoa o te Tiriti o Waitangi, na te mea
he pai rawa kia mohiotia inaianei mehemea i mahia tikatia taua
Tiriti i waenga i nga rangatira Maori me te Kuini, a mehemea kei te
mana tonu ranei inaianei. He pai rawa mehemea ka kiia tonutia mai e
te Kawanatanga o Niu Tireni, o Ingarangi ranei, kei te mana tonu
taua Tiriti kaore ranei. Mehemea hoki kaore i te mana tonu, kaati he
wairua noa iho taua mea, he tinihanga noa iho na te Pakeha i te
Maori. I te tau 1840 ka whakatakotoria taua Tiriti ki te aroaro o
nga Maori, a i tino mea nga Maori me mana taua Tiriti ia te Kuini me
nga Maori, me nga tangata katoa o te Karauna e noho ana i Niu
Tireni. Engari i runga i taku titiro ki nga mahi a te Kawanatanga mo
tenei Pire, me era atu Pire e pa ana hi te taha Maori, kua whakamana
nei e tenei Whare, mehemea nei kei te penei he pukapuka rukenga te
titiro a te Kawanatanga ki taua Tiriti. Na reira ahau i ki ai i
tinihangatia nga Maori e nga tangata a te Kuini i i te tau 1840.
Otira kua hoatu he mana ki te Kawana i raro i etahi Kupu-tohutohu i
whakaputaina i te tau 1892, e ahei ai ia ki te pupuri i tana
whakaaetanga ki tetahi Pire, ara, ina kite ia kei te ahua rereke nga
tikanga o taua Pire ki nga tikanga o tetahi Tiriti. Na mo tenei Pire
ki taku titiro kei te tino rereke ona tikanga i runga i te aronga o
nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Kei te tino marama aua
Kuputohutohu ki te Kawana, a e penei ana, i mua o te whakaaetanga o
te Kawana ki tetahi Pire e rere ke ana te ahua i runga i te aronga o
nga tikanga o tetahi Tiriti, me matua tuku atu e ia taua Pire ki a
te Kuini kia riro ke ai ma te Kuini e whakamana. Heoi aku kupu,
engari ka, whakahe tonu ahau i runga i nga huarahi kua
whakaatuaturia ake nei e au.
Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKenzie).—Mo te kupu a te mema honore mo te Tai Hauraro mo runga i te Tiriti o Waitangi, kei au ano oku whakaaro mo taua Tiriti, a kei te mohio au kei etahi mema ano o ratou whakaaro hoki mo taua Tiriti. Ki toku ake whakaaro i pai rawa nga whakahaere i mahia mo nga Maori: a e mohiotia ai te tika o tenei korero, me titiro ki te Whare e ata whakarongo nei i nga korero a te mema honore mo te Tai Hauraro i korero ake nei. Mo te patai a te mema honore mo Bruce, koia tenei taku whakautu, ko taku i hamumu ai i roto i te Komiti ka hamumutia ano e ahau ki roto ki te Whare nei, ara, ka whakaturia e ahau a Mr. Northeroft te Kaiwhakawa Tuturu o Akarana hei patai mo nga moni a Tenetahi i pau i te whakawakanga mo Hauturu. Ka tae mai taua ripoata hei reira ka kitea nga moni e tika ana kia tuhaina ki runga ki nga hea o ia tangata i uru ki te whenua, hei utu ma ratou mo ta ratou nei taha o nga whakawakanga, engari kaore i whakaeangia e aua tangata, ara e nga tangata kua tango nei i te moni a te Karauna; kaati ma te Kawanatanga e utu nga moni pera.
Ka mutu i konei nga korero, a panuitia tuatorutia ana te Pire.