Pire Kooti Whenua Maori.

No te iwa karaka i te po o tenei ra ka korerotia te Pire Kooti Whenua Maori. Ko taua Pire he mea tuku atu ki te Komiti mo nga Mea Maori, a he maha nga wiki i whakahaerea ai i whiriwhiria ai e taua Komiti, a i uru ano etahi menemana me etahi rarangi whakatikatika i te Komiti ki roto ki taua Pire. No te mutunga o te mahi a te Komiti ka whakahokia atu te Pire ki te whare.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon), te Minita mo te taha Maori, nana i timata te korero. He roa tana korero, i pau katoa i a ia te whakamarama haere o ta te Kawanatanga whakaaro mo taua Pire, me te ahua o nga Ture mo nga whenua Maori o mua atu. I korero ano ia mo tona haerenga i te Motu o Aotearoa nei, kia kite i nga iwi Maori, a ki te whakarongo i o ratou whakaaro mo nga Ture me era atu mea e pa ana ki te taha Maori. Kotahi haora ia e korero ana. Engari kaore ana korero i whakamaoritia ki konei. Ko nga whai-korero anake a nga mema Maori e perehitia ki konei. Ko nga korero a te Minita Maori, a Kapene Rata, a Ta Ropata Taute, a Te Miterehana, a Te Pere, a Patene, a Te Tiwini, a Te Kere, a te Ranga me etahi atu mema Pakeha mo tenei Pire, me titiro ki nga pukapuka reo Pakeha o nga Korero Paremete o tenei tau.

page 39

Ko Wi Pere.—E te Pika, e hiahia ana ahau kia whai kupu ake mo tenei Pire. Ko taku kupu tuatahi e penei ana, e whakaae ana ahau ki nga wahi tuatahi o tenei Pire, i paahitia nei e te Komiti mo nga Mea Maori, kia whakahaerea e tenei Whare. Ki toku nei whakaaro ko nga wahi o tenei Pire e whakahaere nei mo nga Whenua Maori me whakaneke atu, me nga wahi hoki e hiahiatia nei e nga mema Ma whakatikatikaina e ratou. E ki penei ana ahau notemea kaore ano te Kawanatanga me nga mema Maori kia ata korero i nga tikanga whakahaere i nga Whenua Maori. Ko tetahi hoki tenei o nga tino take i pootitia ai ahau kia tu hei mema. Kua tae mai ki mua i o koutou aroaro te Pire a te iwi Maori. Ki toku whakaaro he pai rawa atu te Pire a te iwi Maori i nga Pire katoa i tukua mai nei ki tenei Whare i nga wa i mua ake nei, notemea hoki ko nga Pire katoa e tukua mai ana e nga Pakeha ki tenei Whare kaore e taea e ratou te whakamarama nga tikanga o etahi wahi o aua Pire ano a ratou. Kei te pena ano hoki etahi o nga mema o tenei Whare, kaore etahi o ratou e mohio ana ki nga tikanga o etahi o nga rarangi o aua Pire. E kite ana hoki ahau ka kore ana etahi mema honore o tenei Whare e marama ki nga tikanga o etahi rarangi, ko ta ratou mahi tonu he haere ki tetahi roia patai ai i nga tikanga, a ahakoa ano aua roia e haere atu ra aua mema ki a ratou patai ai, kaore e mohio ki nga tikanga o etahi o aua ture. Ka puta ana nga raruraru penei ka kiia ko Te Patene pea, te roia o Akarana, te tangata e taea ai te whakamarama. Ko etahi mema tonoa ai kia haere ki a Te Taute patai ai, ki a Te Pere ranei. Na, kaore e penei ana te Pire a te iwi Maori. Ka korero ana te Maori i tana Pire ka mohio tonu iho ia ki nga tikanga o roto. Na, reira e whakaaro ana ahau kaua e korerotia te wahi o tenei Pire e pa ana ki nga whenua o te iwi Maori kia ata korero ra ano te Kawanatanga me nga Maori i nga tikanga. Kua roa rawa ahau inaianei e noho tatari ana i roto i tenei Whare, a kaore ano ahau kia kite noa i te Kawanatanga e whakahaere ana i tetahi tikanga e taea ai te whakatakoto o tenei mea ki te aroaro o te iwi Maori kia korerorero tahi ai ratou me te Kawanatanga me nga mema Maori mo tenei Pire. I tatari tonu ahau kia homai e te Kawanatanga tetahi taima mo taku Pire kia korerotia e tenei Whare, heoi kua araia taku Pire e nga Pire a te Kawanatanga. Katahi ano te Kawanatanga ko tenei, i tata ana Pire i tuku mai ki tenei Whare ki te kotahi rau te maha i te tuunga kotahi o te Paremete. Tena ko taku kotahi ano. Ki toku nei whakaaro ko nga Pire katoa e tukua mai ana e nga mema ki tenei Whare na te Kawanatanga katoa, notemea kotahi tonu te tikanga o aua Pire katoa, ara hei whakahaere i nga tikanga o te koroni. E rua tonu nga Pire kua tukua mai e te iwi Maori ki tenei Whare. Ko te tuatahi ko te Pire a te mema mo te Tai-Tokerau, ara te Pire e mau nei te ingoa o Hone Heke ki runga, a ko te tuarua ko taku. Ko taua Pire (a Hone Heke) he putanga no nga mamae o te iwi Maori i runga i nga mahi kino a nga pakeha. me nga mate e pa ana ki runga ki a ratou i nga tau katoa kua hori ake nei. Heoi kei te tono te iwi Maori inaianei kia whakakorea atu enei mate i runga i a ratou, kia ahei ai ta ratou titiro atu ki a te Kuini i roto i nga ra katoa e haere ake nei. Ki taku whakaaro kaore rawa he tikanga e whakahawea ai tenei Whare ki te tukunga a Hone Heke i taua Pire; na runga hoki i nga ture kino i mahia e tenei Whare i mua i tukua ai taua Pire. Ko tetahi o nga Pire i kiia ake nei e ahau ko tenei e mau nei taku ingoa ki runga. Ko te tino tikanga o taua Pire, e puritia nei e ahau i toku ringa, kia kaua rawa he raruraru e pa ki runga ki nga Maori ki nga Pakeha hoki. Ko nga tikanga o tenei Pire kaua rawa e mana te hoko kia rite katoa ra ano nga tikanga kia whakaae katoa hoki nga taha e rua ki nga tikanga o te hoko. Kei te pena ano hoki nga tikanga mo te riihi. Ko tetehi o nga tikanga kei roto i tenei Pire he mea kia ahei ai nga Maori ki te mahi paamu, notemea hoki kaore nga Maori inaianei e ahei ki te mahi paamu i runga i nga here kua whakataua e tenei Whare ki runga ki a ratou. No te otinga o nga whenua katoa o te iwi Maori te here katahi ka ki nga Pakeha inaianei he iwi tino mangere te Maori page 40ki te mahi i o ratou whenua. Heoi ko taku whakahoki mo enei kupu whakahawea mo te iwi Maori tukua ma nga Maori ake ano e whakahaere he tikanga mo ratou kia kite ai koutou he pono ranei a koutou kupu amuamu kaore ranei. Kaore ahau e ki ana ma nga Maori ake ano e mahi he ture mo ratou, engari me whakaae ma nga Maori e tuku mai etahi ture ki tenei Whare a ma tenei Whare e whiriwhiri aua ture e whakamana hoki, kia mohio ai nga Maori me nga Pakeha ki nga tikanga o nga ture. Engari ka tuku Pire mai te iwi Maori ki roto ki tenei Whare kaua nga mema e whakauru menemana ki roto hei whakakino i nga tikanga o aua Pire e kore ai e ahei te whakahaere ona tikanga. Ko te tikanga me mutu atu te mahi tuku ture kino i nga mema o mua, i nga ture kikino i mahia nei e ratou mo te iwi Maori. Kanui toku whakahe ki nga mema e korero penei ana i ia tau i ia tau. Ko te hiahia o te iwi Maori inaianei kia whakamutua rawatia atu nga mahi hoko whenua. Kei te whakatika ahau ki nga kupu a te Pirimia e ki nei kei te hiahia te iwi Maori inaianei ki te mahi paamu. Kei te whakatika ano hoki ahau ki tana kupu i ki nei ko te hiahia o te iwi Maori me whakatu he komiti hei whakahaere i o ratou whenua, a ko nga hoko whenua katoa ma nga komiti e whakahaere nga ritenga me nga riihi hoki. Ko te hiahia o te iwi Maori ko te Kawanatanga tonu he hoa mo ratou hei whakahaere i enei tikanga. Kei roto katoa enei i taku Pire. Kei te meingatia ano hoki kia whakaturia he komiti hei hoa whakahaere mo nga Maori. Ko etahi o nga mema o taua komiti ma nga Maori e whakatu. Tera pea kua korero koutou i nga rarangi i roto i taku Pire a kua mohio ki nga tikanga. Kei te whakaae ano ahau tera pea etahi rarangi kei roto i taku Pire kaore e pai ana ki nga Pakeha, notemea e whakakore ana pea i etahi tikanga e pai ana ki ta te Pakeha whakaaro. Maaku e whakaatu aua tikanga. Kei te hiahia te Kawanatanga kia riro atu i a ratou anake te mana hoko i nga whenua o te iwi Maori, a kei te wa e hiahia ai te Kawanatanga ki te hoko i etahi whenua kua ahei ki te whakahaere i a ratou nei tikanga e pai ai mo runga mo te hoko. Mo runga mo nga whenua kei raro i te mana o te Kai-tiaki mo te Katoa, ara, nga whenua i te Tai Hauauru, kaore te Kawanatanga i te hiahia kia taka mai aua whenua ki raro i tenei Pire; me te mana hoki e ahei ai te iwi Maori ki te whakahaere tikanga mo ratou ake ano. Ko te take pea e kore nei ratou e pai kia riro mai taua mana ki te iwi Maori kei ora rawa kei rangatira hoki te iwi Maori. Ko te tino hiahia o te iwi Maori inaianei kia tahuri atu tenei Kawanatanga hei hoa mahi i etahi ture hei whakahaere tikanga mo ratou. Ko to ratou hiahia koki kia nama moni te Kawanatanga kia ahei ai ta ratou mahi i o ratou whenua. Ko toku hiahia ano hoki tena notemea kei te mate rawa atu te iwi Maori i nga kamupene me nga peeke. I korerotia e ahau nga tikanga o aua kamupene i taku whai korero i nga po kua hori ake nei me oku mahara hoki mo runga mo aua kamupene, ara, mo runga mo nga tikanga mo nga Maori me nga pakeha. Kaore ahau e korero ana mo nga Pakeha rangatira whai taonga hoki. Mehemea ka tukua he mana whakahaere ture ki te iwi Maori tera pea katahi ka tika nga kupu a nga Pakeha i ki nei i mua ko to ratou hiahia kia puta he ora ki nga Maori a nga ra e haere ake nei. Maku e korero ki te Whare te tikanga e puta ai he ora ki te iwi Maori. Kaua e tukua nga tangata o etahi atu whenua, motu ranei, kia haere mai ki Niu Tireni. Me waiho a Niu Tireni mo tatou anake. Kei a tatou te hunga rawa kore inaianei me kimi oranga tatou mo ratou, notemea hoki ki te kore koutou e tuku oranga mo nga Pakeha me nga tangata rawa kore tera ratou ka whakatu huihuinga mo ratou a ka tahuri ratou ki te pupuhi i a koutou. Heoi, e te Pika, ki toku whakaaro ko te tikanga tika ko tenei kua korerotia ake nei e ahau. Ki toku whakaaro kei te pana mai nga tangata rawa kore o Ingarangi e te Kawanatanga o Ingarangi kia haere mai ki konei, a ki toku whakaaro hoki ko te hiahia nui o nga mema o tenei whare kia tere tonu te rangatira o Niu Tireni kia rite tonu ki Ingarangi i roto i te wa poto, a na kona te nui o te tangata he heke mai nei ki Niu Tireni inai-page 41anei. Ko te hiahia pea o nga pakeha kia tere te nui o nga tangata o Niu Tireni kia wawe ratou te whakatu kingi mo ratou. Kei te whai kingi tonu tatou, a ki toku whakaaro ko te kingi tera mo tatou, ara, ko te tamaiti a Tawhiao, a heoi i tera he kingi mo tatou. Mehemea ka whakaae te Kawanatanga kia awhina ratou i nga Maori ki te nama moni ma ratou ki te whakahaere hoki i etahi atu tikanga e ahei ai nga Maori ki te main whakapai i o ratou whenua ka kite koutou e kore e roa kua ora rawa te koroni, a ka kite hoki koutou ka nui atu nga moni e puta mai ki te koroni. Tera pea he roa te wa ka ahei nga Maori ki te utu reiti i runga i o ratou whenua. Heoi ki te kore e whakahaerea e te Kawanatanga enei tikanga tera ahau ka haere ki nga iwi Maori ki atu ai kia kaua ratou e utu i nga reiti e whakataua ana ki runga ki a ratou, notemea kaore ratou e ahei ki te utu i runga hoki i te mea kei te kapi katoa o ratou whenua i te ngaherehere. Kei te noho huihui tonu nga Maori inaianei, a kaore e ahei ta ratou noho wehewehe i runga i o ratou whenua i te kore moni hei utu i nga mahi whakapai i nga whenua, tetahi hoki he kino no nga whenua, na reira ka kore ratou e ahei ki te noho wehewehe. I etahi takiwa e tae ana ki te rima rau nga Maori e noho huihui ana i te kainga kotahi i runga i te kore whenua pai hei haerenga atu mo ratou ki runga noho ai. Na reira mehemea ka whakaturia he komiti e kore e roa ka whai whenua pai hei nohoanga mo ratou. Engari kaore he tikanga e whakaturia ai he komiti mehemea kaore he moni hei utu i nga mahi. Ka whakaturia he komiti me nama hoki he moni kia ahei ai nga komiti ki te whakahaere i nga mahi ma ratou. Mehemea ka ahei te Pirimia i roto i tenei Pire ki te whakatu i enei komiti ka whakakorea katoatia e ahau nga kupu kino katoa kua whakapuakina e ahau i roto i tenei Whare. Ka ki penei ake hoki ahau, he papai rawa ake nga mema o tenei Whare i nga mema o mua na ratou nei i mahi nga ture kikino o mua. E tono ana ahau inaianei kia tautoko mai nga mema o te Apitihana, me Te Taute, i enei tikanga e korerotia ake nei e ahau; i nui ano hoki te kaha o Te Taute i mua ake nei ki te tautoko i etahi tikanga whakahaere mo te iwi Maori. Na Te Taute hoki te tikanga tuatahi mo te whakatu komiti i te tukanga e ia o tana Ture i nga tau kua hori ake nei, otira ko taua Ture a Te Taute i kore noa iho ona tikanga. [Kihai i ata pau nga korero a Wi Pere, i te mea kua pau te wa i whakaritea hei korerotanga mona, ara, te hawhe haora kua whakaritea nei e nga ture hou o te Whare i whakataua ni i tenei tau.]

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). —Kei te whakapai ahau ki te mema honore kua korero ake nei, ara, mo Kapene Rata, mo runga i te ahua ngawari mahaki hoki o ana kupu i roto i tana whai korero mo tenei Pire. Kua kite au kua ahua tatata maua kia maua, a tera pea i runga i tenei ahua e puta mai he otinga pai mo tenei korero. Ia tatou e whiriwhiri nei i tenei Pire me titiro ano tatou ki te ahua o nga ture. Kooti Whenua Maori e mana nei, katahi ka titiro ki tenei Pire, mehemea kaore ranei tenei i te pai ake i era ture. Kei te mohio katou nga mema honore kaore i te ahua pai nga ture e mana nei i inaianei. Tera nga here me nga tikanga tauarai e pa nui ana ki nga mahi mo nga whenua Maori, engari hei aha i whakahuahua haeretia ai e ahau inaianei. Tera etahi raruraru kei runga i nga tangata nona te whenua mo te hoko i o ratou whenua, ahakoa, hoko ki te Kawanatanga, ki nga tangata noa ranei. He tino maha nga whakararuraru kei mua i nga Pakeha e hiahia ana ki te hoko ki te reti ranei i nga whenua Maori. Ko te tino whakaaro o te Kawanatanga he whakapai kia pai ake tenei ahua o naianei. Kua mahia e matou, e te Kawanatanga, te pai e taea ana e matou te mahi. Kua tirohia katoatia e matou te ahua o tenei mea, ahakoa mo te taha Maori mo te taha Pakeha ranei. Kua tirohia e matou nga aronga e rua o enei mea o te wehewehe i te whenua ki ia tangata ki ia tangata, me te hui topu i nga paanga; a kua mahia e matou ko ta matou i mahara ai e tika ana. Kei teki ahau kaore rawa he tangata e kaha ki te hanga i tetahi Pire e taea te ki koi ra te Pire o te mutunga mai o te pai. Engari ka kitea ano he wahi kino, he wahie page 42kore e pai ina whakahaerea taua Pire. Kia whakahaerea ra ano te Pire ka kitea nga wahi pai nga wahi kino ranei. Engari e ki ana ahau e whai ana matou i nga aronga pai tika hoki, e tae ai ki te otinga pai o nga raruraru o enei wa kua pahemo ake nei. Na e rua nga mea nui e tu nui mai ana i roto i te whaikorero a te mema honore, ara, a Kapene Rata. Te tuatahi, e mea ana ia me puare te hoko noa ake i nga whenua Maori, ara e whakahe ana ia ki te here a te Kawanatanga. Tuarua e ki ana ia ko te wehewehe i nga paanga ki ia tangata ki ia tangata te mea tika, ma tera e mutu ai nga raruraru nei. Na, he ahakoa e ahua whakatika ana ano ahau ki tetahi wahi o tana korero, otira tena nga wahi o tana korero e whakahe ana ahau. Tena ia na i te tuatahi, mo te hoko puare ki te katoa. Mehemea ruo apopo kua puare katoa te hoko ki te Maori puta noa nga takiwa o te koroni, he aha ia nei tona mutunga? Koia tenei, ko nga Pakeha e hiahia ana ki te hoko whenua, ka haere takitahi ki ia Maori ki te hoko i tona paanga, ahakoa kaore ano aua paanga o roto i taua poraka i wehewehea ki ia tangata, engari e topu tonu ana.

Ko Kapene Rahera (Captain Russell).—Me, wehewehe nga paanga i te tuatahi.

Eo Timi Kara (Hon. Mr. Garroll). —E kore rawa e taea te wehewehe o nga paanga i roto i nga poraka katoa, ko tetahi ki te peratia etahi poraka, ka tino mate nga taugata nona te whenua. Ko ahau nei me etahi atu kotahi mano e rima ran tangata, e uru tahi ana ki tetahi poraka whenua e whitu tekau mano eka. He whenua kaore ano i tuaina, he ngaherehere, he ahua kino, he maunga hoki. Titiro ia na tekau ma rima rau matou hei tuhanga mo taua whenua ki ia tangata ki ia tangata. Ka whiwhi ranei matou i tera mahi? Me pehea e matou o matou hea ina roherohea te whenua? Ki taku mahara ka rukea, na te mea ka pau katoa te hea o tena o tena i te ruri. Kei te tino marama ki nga mema e kore rawa nga whenua pera te ahua e taea te whakahaere i runga i te tikanga wehewehe i nga paanga. Na reira i mea ai au e tika ana tena wahi o tenei Pire e mea nei me whakatu he Komiti he kaporeihana ranei. Kei te rite tahi taku mahara mo tenei ki ta te mema honore mo te Tai Rawhiti raua ko taku hoa honore ko Te Pirimia. Heoi ra anake te whakahaere mo nga whenua pera te ahua. Tena ia ma, me penei atu e au kia marama ai, mehemea he pakeha aua tekau ma rima rau tangata, ka pehea koia ta ratou whakahaere i ta ratou whenua? Koia tenei, ka mohio ratou e kore ratou e whiwhi ki te tahuri ratou ki te roherohe i te whenua, ka mohio ratou kaore kau he huanga o te wawahi i te poraka ki ia tangata ki ia tangata. Na, i runga i tera ahua ka karangatia e ratou he huihui mo ratou mo nga tangata nona te whenua, ka whakatu ia ratou hei kaporeihana, a ka whakaturia e ratou he komiti hei whakahaere mo ratou, hei wawahi i te whenua hei hoko atu. hei reti atu ranei; a ko nga hua, ana puta mai, ka tuhaina ki ia tangata ki ia tangata o ratou i runga ano i te rahi i te iti ranei o te hea o te tangata i roto i te poraka. Koi ra te ara mama te ara e tere ai te puta o nga whakahaere mo te poraka. Engari mehemea he tino whenua te whenua, ara he tino pai he tino momona, he mania, he pai te rere o te wai i runga, a me ki e tae ana ki te tekau ma rua pauna ki te tekau ma rima pauna ranei te utu mo te eka, engari tena, katahi ka pai me wehewehe nga paanga, ka taea i kona te utu o nga raruraru Kooti me nga ruri e ia tangata e ia tangata o ratou, katahi ka taea te whakawhiwhi o tenei o tenei o ratou ki tana piihi whenua motuhake, i raro i tetahi tiwhikete, karauna, karaati ranei. Koi nei nga aronga e rua e hiahia ana ahau kia kitea mai e nga mema honore o te Whare nei te pai te pehea ranei. Engari kei te pehea ia nei te ahua o nga whenua o te Maori inaianei? Ko nga wahi pai katoa o nga whenua Maori kua taka atu ia ratou.

He Mema Honore.—Kaore.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).

—Ko nga wahi e taea te ki he tino whenua, e toe ana ki nga Maori inaianei, he korekore noaiho. Kei toku nei takiwa o te motu nei, he iti nei, i tetahi wahi i tetahi wahi, te whenua tino pai page 43i toe ki nga Maori. Ko te tino aronga ia, ko nga tino whenua momona kua panuku atu i nga Maori ki roto ki te ringa o nga Pakeha. No reira ko te nuinga o nga whenua kei nga Maori inaianei kei te karaihe tuarua, tuatoru, tuawha. Na me mahi e tatou he tikanga e puta mai ai he tino hua mo aua whenua. Kei te mea ahau he pai te whakakaporeihana i nga tangata nona te poraka. Ka korero poto ake ahau i to matou haerenga i te Motu o Aotearoa nei. Kua korerotia ano taua haere e te Primia, a kei te whakatika ahau ki ana korero. Kei te ahua rereke te noho a nga Maori o tetahi takiwa o te koroni nei i to tetahi takiwa. Kua korerotia ake nei e taku hoa ko Ngatimaniopoto tetahi iwi o te pito ki Waikato, he nui rawa te whenua ki a ia; na kaore ratou e pai ki te whakahaere topu, engari ki te whakahaere wehewehe i o ratou paanga. He tino kaha a ratou korero tautoko i ta ratou whakaaro, engari he ngawari a ratou korero, i mea, mehemea kaore te whakahaere wehewehe, te hoko puare ranei ki te katoa e whakaaetia atu kia ratou, kei te pai ratou kia mahia o ratou whenua i raro i te ture Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori i paahitia nei i tera tau. Ko te tikanga o taua ture e penei ana, me ata whakarite te utu o te whenua e tetahi taha e tetahi taha, ara, ana hokona e te Kawanatanga. Kei te whakaae te Pirimia ki taua tikanga mo nga wahi katoa o te motu nei, haunga ia nga wahi kua tau te ringa o te Kawanatanga ki runga. Ki au e tika ana tera. Mehemea tera he whenua kaore ano i whakaaria atu ki te Kawanatanga, he ahakoa mehemea kua iri te Panui ki runga, kei reira he tika kia whakahaerea taua Ture o te tau kua pahemo ake nei. Ki te hiahia nga Maori koia tera, kaore e taea te pupuri. Me whakatikatika e au i konei nga korero a te mema honore mo Haki Pei i korero ai mo nga korero a te Pirimia i tana haerenga ki Waikato. I whakaatu ano te Pirimia ki te Whare he ahua ano to te iwi o Waikato he ahua ano to te iwi e kiia nei he iwi no te Kingi. Ko taua iwi Kingi kaore kau o ratou whenua. I tono whenua ratou hei nohoanga mo ratou, i tono ki nga whenua kura i tukua nei e ratou i mua mo nga kura, kia whakahokia atu mo ratou. Engari tera etahi Maori, ehara i te iwi piri ki te Kingi, engari kua wehe i a ratou, he whenua ano o ratou, whenua pai ano; ko enei e ki ana kaore kau he pai o te mahi Kingi, engari te mahi i o ratou whenua. Na mo te taha ki te Hauraro o Akarana, he tika te korero a te Pirimia, i ki nei ia kei te tino kaha te whakaaro o enei i runga i te tikanga iwi, kei te hopohopo ratou ki te Tiriti o Waitangi, otira kaore e taea ana e ratou te hanga mai o tetahi tikanga whai hua i roto i taua Tiriti. E ki aua ratou "Tukua mai ma matou ano matou e whakahaere; kei te whakanui matou ki taua Tiriti. I mahia taua Tiriti ki runga ki to matou whenua. I puta he kupu ohaki ma o matou kaumatua, a i taka mai ki a ratou tenei taonga nui a Ingaringi" me era atu korero pera. E ki ana ratou "Kei te mau tonu matou ki taua Tiriti, a e tono ana matou kia homai e koutou he mana motuhake kia riro ai ma matou ano matou e whakahaere. Tukuna matou kia hanga ture, kia whakahaere i a matou nei tikanga." Kaore aku tino korero mo tera, kei te whakamiharo au ki ta ratou whakaaro-a-iwi. Otira e kore e taea te whakamana o era whakaaro. Heoi te mea hei mahara ko te pai e puta mai ki te Maori me te Pakeha hoki, me te koroni katoa. Ka korero ahau inaianei mo runga mo te hoko o te whenua Maori, e kiia nei me whakahoki atu ki te Kawanatanga anake te manatuatahi mo te hoko i te whenua Maori, ara, me arai te hoko ki te Pakeha noa. Kei te rereke taku mahara i ta te mema honore mo Haki Pei. Kei te ki ia, ehara te tino tikanga o taua manatuatahi i te mea e whakatuturutia ana ma te Kawanatanga anake e hoko te whenua Maori. He tika pea tera, he he ranei; engari ana korerotia taua Tiriti, ki taku, ka kitea ko te Kawanatanga anake te mea tika hei hoko. Otira kei te Maori ano te tikanga mo te mahi me te aha ranei i tona whenua; engari kaore kau he kupu i roto i taua Tiriti e ki ana ka ahei noa atu tana hoko ki tetahi atu ehara nei i te Kawanatanga. Engari i whakarereketia taua mea e tetahi ture i korerotia ake nei e te mema honore. He aha ia nei page 44te aronga o tera? I mea, ae ka taea te hoko noa ake, engari i raro i te tohutohu a te Kawanatanga, me te whakaae a te Karauna. Mehemea kei te pai taku hoa honore ki tera, kaati tirohia e ia mehemea e pehea ana ta matou Pire. E ki ana matou me hoatu ki te Kawanatanga te mana-tuatahi mo te hoko i te whenua Maori. Na, e ki ana ano hoki matou ko nga whakahaere i waenga i nga Maori me whakahaere i raro i te tirotiro a te Karauna. Me whakamarama katoa ki te Karauna nga whakahaere e pa ana ki te whenua Maori. Kei te noho mohio matou inaianei i runga i te whakatupatoranga a nga mahi o mua. Kei te mohio matou ko nga wahi katoa e puare ana re whakahaere hoko reti ranei a te Maori ki te Pakeha, kua riro kua pau o ratou whenua. Ka taea ranei te tohu e tetahi mema honore tetahi wahi whenua momona kei roto ano i te ringa o nga Maori? Kaore. Ko nga wahi pai o te whenua kua nohoia e te Pakeha. Kei whea nga tangata Maori no ratou nei aua wahi i hokona nei e ratou? Kei whea ratou i riro nei o ratou whenua i te tikanga hoko noa, a i riro mai nei i a ratou te utu o aua rangi? Kei whea aua moni? Ko aua Maori me aua moni kua kore atu, kua ngaro. Ko nga mea kei te ora kua rawakoretia. Na te hoko puare noa tenei. Kaore he painga i puta ki nga Maori i runga i te hoko puare noa. Na i runga i te hoko a te Kawanatanga, e wehea ana he whenua rahui mo nga Maori, a kei a ratou auo aua whenua inaianei. Kaore aua whenua rahui e puare ana ki te hoko noa ki te tangata. Kaore he mate e pa ki te tangata Maori i runga i ta Kawanatanga tikanga i raro i te here mo te hoko tuatahi. He nui rawa te pai e puta ki te Maori i runga i tenei tikanga. Ki te whakakotahi nga Maori me te Kawanatanga, ko tetahi hei whakanoho, ko tetahi hei noho, he pai e puta mai i roto. Pera me nga Whenua Rahui Maori o Te Tai Hauauru. Mehemea kaore taua Ture Whenua Rahui o te Tai Hauauru i mahia e te Paremete, kua pehea inaianei tera whenua pai i te Tai Hauauru o te motu o Aotearoa nei, e mau tonu nei ki te Maori i tenei ra? Kua riro katoa ra ki roto ki te ringa o nga Pakeha. Titiro koa, kei te pehea aua whenua inaianei? Na taua ture kua mau tonu aua whenua ki nga Maori. I whakaturia ko te Kai tiaki o te Katoa hei whakahaere i ana whenua rahui. Kua wawahia aua whenua kua rihitia ki te Pakeha: a he tangata tino noho pai aua Pakeha i te whenua: a inaianei, kua tino kiki te nohonoho o aua whenua. Kei te piki haere nga moni reti i roto i nga tau e rima kua pahemo ake nei, e whitu mano pauna nga moni reti o te tau kotahi i te timatanga, inaianei kua eke ki te tekau ma ono mano pauna nga moni reti o te tau kotahi, e puta nei i ia tau i ia tau ki nga Maori. Ko tena ahua i puta ai, na runga i te whakahaere i runga i nga tikanga marama i raro i te whakahaere a te Kawanatanga.

Ko Te Pere (Mr. Bell).—He aha te whawhao ai i tena ritenga ki roto ki te Pire nei, kia whakamatauria ai?

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). —He mea tika ano kia whakamana tena tikanga i roto i te Pire nei.

Ko Te Pere (Mr. Bell).—Engari kaore tena tikanga i whakaurua ki roto.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). —Engari he tikanga nui kei roto i tenei Pire e taea ai te whakatata atu ki tena. Waiho koa kia uru i a tatou ko te mata o te weti inaianei. Ko te mea e whakahengia ana o roto i tenei Pire, ko te mea ka hoatu ki te Karauna he mana e ahei ai ia ki te hoko i te whenua. Engari kei roto tera tikanga i nga ture katoa e mahia ana e tatou. Kua paahitia e tatou te Ture Whakanohonoho Whenua, a i roto i taua ture kua hoatu e tatou ki te Karauna te mana mo te hoko i nga whenua Pakeha; a ka mea ranei tatou kaua taua mana e pa ki nga wheuua Maori? Tona tikanga ko te Kawanatanga kei runga ake i te tangata, na reira me tuku ia kia whakahaere i tona mana i runga i nga aronga marama. Tena koa, kei whea te tika i tua atu i tenei? Me mahi tika tatou ki katoa te tangata. Me wehewehe e tatou te Pire nei kia toru nga wahanga, me ki tatou mehemea kei te taea e te Maori te tu o te turanga o te Pakeha, a he whenua tona i raro i tetahi Karauna karaati— haunga ia nga whenua kaore ano i wehewehea—me rite tonu ia ki te Pakeha; mehemea e noho ana i raro i te page 45tikanga iwi, me hoatu te mana ki a ratou hei whakakaporeihana ia ratou kia taea ai e ratou te whakahaere i nga tikanga marama mo o ratou whenua. Me tuku te Kawanatanga kia hoko i tana i hiahia ai, notemea e mahi ana ia i nga mahi e puta ai he painga mo te katoa. Na tenei tetahi mea me mahi e tatou, me mukumuku atu nga mahi he nga raruraru ranei o mua ake nei. Ko nga whakahaere ia ehara i te mea no nga tangata te he, engari no nga ture me nga whakatau a te Kooti, me tautoko ena. Engari ko nga mea tino he e kore e taea te mahi. Otira ko nga hoko whenua Maori i whakahaerea e nga taha e rua i runga i nga ritenga marama, engari na nga raruraru anake o nga ture i arai nga huarahi e oti pai ai, he mea tika me mahi e tatou he ture hei whakaoti i ena. Kaati, i te mea e whakamutu ake ano ahau i aku korero, e mea ana ahau, kia marama koutou, kua wehea e au kia toru nga pane o tenei korero. Mo te taha ki nga rarangi whakahaere a te Pire i nga Kooti i nga Tiati i nga Whakawa me era atu tu mea, e kore tatou e tautohetohe mo ena. I ata whiriwhiria i tino korerotia te Wahanga I. o te Pire nei i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, a ko nga whakatikatika i taea e nga mema o te Komiti te mahi, i mahia ki reira. Ki taku mahara kaore kau pea he uauatanga o te paahitanga i tera Wahanga o te Pire ana uru ki te Komiti nui o te Whare Katoa nei, ki taku mohio hoki tera pea e tautoko nga taha e rua o te Whare i taua Wahanga. Engari tena ano pea etahi rarangi kotahitahi nei kaore i tino pai, i tino marama rawa, te mahi e te Komiti mo nga Mea Maori; Otira ma te Komiti nui o te Whare Katoa, ana tae ki te taima e takoto ai te Pire nei ki to ratou aroaro e kimi e tino whakapai era wahi. Mo te taha ki te Wahanga II. o te Pire. Kei te koa ahau ki te kupa a te Pirimia i ki nei mo tetahi atu taima korero ai tera wahi. Na he ahakoa pehea te rere ke o o tatou whakaaro, ko te aronga nui o tenei Pire kei runga i te here mo te mana-hoko-tuatahi; kia pehea ranei te rahi o te whanuitanga atu o te whakahokinga iho ranei; me pehea e rite ai ki te aronga o nga Maori e noho ana i tetahi wahi i tetahi wahi o te koroni; a he pehea te paanga o aua tikanga ki nga Pakeha e hiahia ana kia whiwhi i runga i te hoko i nga Maori, i etahi whenua ririki i tena wahi i tena wahi o te koroni. Otiro waiho ko te whakaaro tika te mea tuatahi ma tatou, kia puta ai he otinga pai mo tenei mea. Kia tika ta tatou mahi ki nga tangata katoa. Kei te mahara ake ahau puta noa ake tenei Pire i te Paremete, kua ahua pipiri tatou i runga i te mea me whakangawari atu me whakangawari mai i runga i te whakaaro tika o nga taha katoa e oti ai ia tatou tenei Pire hei ture pai.

Ko Hone Heke.—E mea ana ahau kia whai kupu ahau mo nga korero a te Pirimia me Timi Kara, i mua o te huringa o aku korero ki runga ki te Pire. E pa ana nga korero a te mema honore mo Waiapu ki runga ki te here mo te hoko a te Kawanatanga, me te korero mai he nui nga pai e tau ki runga ki te Maori mehemea ka hokia taua tikanga e te Karauna. I tino korero mai hoki ia i nga mate e pa ki te Maori mehemea ka whakaaetia te hoko kia puare ki te katoa. I roto i nga tau maha kua pahure ake nei—me hopu ko te tau 1887, i te mea e whakataetae ana ia, ara e whakatete ana i tetahi atu tangata mo te turanga mema o Tai Rawhiti— ko te tino aronga o ana korero i reira, a i nga tau o muri iho, e tahuri katoa ana ki te turaki i te tikanga e tango nei te Kawanatanga mana anake e hoko te whenua Maori, e arai nei i nga hoko whenua Maori a nga Pakeha noa, a i tino kaha ana korero i taua wa. Tenei ka panuitia atu e ahau etahi kupu o roto i tetahi ripoata a te mema honore i te wa i whakaturia ai nga Komihana e tenei Whare hei rapu i nga tikanga tino pai e marama ai nga whakahaere mo nga mea katoa e pa ana ki te taha Maori. Koia tenei ka panuitia atu nei.

"Ko nga korero kua takoto ki te aroaro o nga Komihana e tino whakaatu tuturu ana ko nga wahi i pangia e te here a te Kawanatanga, pera me te Takiwa-Kingi (ara, Rohepotae), kaore rawa i tika te utu e whakaaria atu ana ki nga Maori mo o ratou whenua. Ko ta te Kawanatanga utu e hoatu ana e toru hereni mo te eka: na i taua wa e page 46tuhi tonu atu ana nga Pakeha noa ki nga tangata nona te whenua, e whakaae ana ki te hoatu i to kotahi pauna moni mo te eka. Na reira kei te takoto kotero noaiho etahi whenua nunui, a kei te whakaroaina te whakanohonoho o te motu nei ki te tangata; a kowai e miharo ki tenei ahua, i te mea hoki e kore ano nga tangata Maori e tango i te toru hereni mo te eka e whakaaria atu nei ki a ratou e te Kawanatanga; a i te mea ka hoatu e nga tangata noa kia kotahi pauna mo te eka; a me te tika ano ua a ratou. I roto i nga tau maha i puritia ai e te Kawanatanga ki a ia anake te mana-tuatahi mo te hoko i nga whenua Maori, he wa tera i tino maha ai nga mate i pa ki nga Maori."

Na kanui taku pukukata i au e whakarongo atu ana ki te mema honore. Kua tu ke ia inaianei he turanga ke. I ki ia i a ia i korero ake nei, he mea tika kia mau ki te Karauna taua tikanga. Mehemea ka whakaaetia e te Whare tera korero, heoi taku, kaore rawa e tika ana kia korero ia i aua korero hei tautoko ma te Whare, notemea kua tino takoto kua tino korero ia i era o ana korero ki nga Maori o nga takiwa katoa. Kaore au e mohio mehemea kua huri ke ana mahara kaore ranei. Na i tetahi atu wa i korero ia ki nga Maori ko te mana o ratou whenua me tau ano ki a ratou ki nga Maori. Ko nga Maori kaore e tiakina ana e te ture, engari e tutea ana ratou e nga hiahia o te Kawanatanga o aua wa. Ki te tukuna atu e nga Maori ki tetahi atu iwi te whakahaere o o ratou whenua, heoi ko te pakukutanga atu tena ake tonu atu. A ki toku ake whakaaro ka pera te ahua mo nga Maori, mehemea ka tangohia o ratou whaitikanga e nga Ture e paahitia ana e tenei Paremete. Na he maha ana tohenga mo tenei korero, i roto i etahi huihuinga nunui o nga Maori, kia mau tonu ratou ki o ratou whenua. Na ka whakarongo atu nei au ki nga korero a te Minita i tenei po, kua tino rereke rawa i nga korero i korerotia nei e ia ki nga Maori o te Tai Rawhiti me etahi atu wahi. E hiahia ana ahau ki te whaikorero mo etahi o nga korero a te Pirimia. I te tuatahi, mo tana haerenga nei i roto i nga takiwa Maori. Tenei etahi reta maha atu, no nga takiwa katoa o te motu nei, kua tae mai ki au, na nga tino rangatira; e mea ana kaore rawa ratou i pai ki nga korero a te Pirimia i taua haerenga ona. Na ka tae ahau ki te whakatikatika haere i te aronga o era korero, ara mo te taha ki te Hauraro o Akarana. I pouri nga Maori o reira ki nga korero a te Minita. Na maua tahi ko te Pirimia te karanga i te tino hui nui o nga rangatira me nga Maori o Ngapuhi, o te Rarawa, i huihui ai ratou ki Waima, i te takiwa o Hokianga, kia rongo ai ratou i nga korero a te Pirimia me te mema honore mo Waiapu. I korero te Pirimia ki nga Maori mehemea he korero a ratou mo o ratou mamaetanga i nga ture me korero atu ki a ia. Ka rongo nga Maori i aua korero a te Pirimia ka koa. Ka tu te Pirimia ka whai korero ki a ratou, a ka tohutohu i a ratou mo nga tikanga maha; a ka tae ki te taima i mahara ai ratou kua mutu ana korero, ara kua tata te Pirimia te haaere, ka patairia e nga Maori mehemea ka whai taima ranei ia ki te whakarongo ki a ratou korero—kua tae tera ki te ono karaka i te ahiahi—Na, kaore i marama te utu mai a te Pirimia. I ki mai ia kaore he taima, e whai ana ia i te haora o te pere poti; he tika ano pea tera. Otira tona tikanga me korero e ia tera i te tuatahi, kaua ratou e waiho pohehe, i runga i te mahara ka ata whakarangona ano a ratou putake e te Pirimia. Na mo nga whenua o te takiwa ki Waikato. He tika, penei ano me ta te Pirimia i korero ake nei, kaore nga Maori o reira e pai ana ki te here a te Kawanatanga kia tau ki runga ki o ratou whenua. Na, ko te tino take whakahe a nga Maori o Waikato me era atu wahi o te motu nei, koi nei: ko te iti rawa o te moni e whakaaria, atu ana, a e hoatu ana, e nga apiha hoko whenua a te Kawanatanga, kaore e rite ana te nui ki te moni a nga Pakeha noa. E hiahia ana ahau kia tino titiro te Whare ki tenei: heoi ta nga Maori e tono ana kia mahia he ture hei arai i nga whakahaere he, i nga mahi tahae i nga mahi kino: heoi ano to ratou hiahia. Mahia he ture pai: a kaati i tena, Kei te whakatika ahau ki nga korero a te mema honore mo page 47Haki Pei. E tika ana kia whakaritea te nui o te wahi e taea te hoko e te Maori ki te Pakeha noa. Kia kore ai e riro i te Pakeha kotahi nga whenua nunui, pera me nga hoko o mua. I raro i te Ture o te tau 1886 e 650 eka te mutunga mai. He tika tenei kupu a te Pirimia me whakahaere i runga i nga huarahi marama kia whakapono ai nga Maori ki nga mahi a te Whare. He tika tonu tera. Na mehemea e mea ana tatou kia whakapouo mai nga Maori ki a tatou mahi, he aha tatou te mahi ai i te Pire a te mema honore mo te Tai Rawhiti, e takoto nei taua Pire i to tatou aroaro, kei roto i taua Pire nga whakahaere katoa e tika ana mo nga whenua Maori. Mehemea e hiahia ana tenei Whare ki te mahi i etahi ture e pai ai te whakahaere o nga wheuua Maori, me whakauru ra etahi o nga kupu a nga Maori. Na, tenei tetahi mea e tere ai te tae ki te pai, ara, whakaaetia ki nga Maori nga tikanga o roto i te Pire Whakahaere i nga Whenua Maori, kua whakaurua nei ki roto ki tenei Whare e te mema honore mo te Tai Rawhiti. Engari tera etahi waihi kei roto o taua Pire kei roto tahi hoki i te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1886. Na, kei te whakatika te mema honore mo Waiapu ki nga tikanga o taua Ture o te tau 1886. Na, ka korero ake ahau ki te Whare; i te tau 1887, ara, kotahi te tau i muri iho o te paahitanga o taua Ture, ka korero ia ki nga Maori e whakahe ana ia ki nga tikanga o taua, Ture. Na i tenei po ka rongo atu nei tatou e whakatika ana ia i nga tikanga o taua Ture o te tau 1886. He mea miharo rawa tenei. Na, kei te mohio ano pea ia ko te mea tika me whakahaere nga Maori i raro i nga Komiti Maori; na koi nei taku e tino mahara ana he mea tika kia whakaaetia e tenei Whare. Ka whakaatu ahau ki te Whare, tenei etahi rarangi kei roto i te Pire Kooti Whenua Maori e takoto nei i te aroaro o te Whare, he mea tango atu i roto i te Pire i whakaurua nei e te mema honore mo te Tai Rawhiti. Tera ia ra, ko te whakakaporeihana me te whakata Komiti, he mea tango atu ena i roto i te Pire a te mema honore, me te rarangi hoki e mana ai te tikanga whakawhitiwhiti whenua. E ki ana ahau he pai rawa me i hopungia katoatia taua Pire e te Pirimia. Kaore he wahi o roto i taua Pire e takahi ana i nga ture o naianei. Engari e whai an a kia whakamahia nga wheuua Maori. E hoatu ana i te mana ki nga Maori mo te whakahaere atu ki nga Pakeha me te Kawanatanga ranei. I korero nga Maori i tae ki te hui i Turanganui, kaore a ratou moni hei whakanohonoho i o ratou whenua ki te kararehe, no reira ka whakaurua he rarangi ki roto ki te Pire a te mema honore mo te Tai Rawhiti, kia ahei ai ratou ki te mea kia puta mai he moni ki a ratou hei whakapai hei whakanohonoho i o ratou whenua ki te kararehe, kia puta ai he hua ki a ratou, kia nohonohoia ai hoki te koroni. Na ko taku kupu mo tenei Pire e korerotia nei e tatou, ara, mo te Pire Kooti Whenua Maori, kei te whakatika ano ahau ki etahi rarangi, kei te whakaae tahi matou ko te Pirimia me te mema honore mo Waiapu ki aua rarangi. Otira tera etahi wahi o te Pire kei te whakahe ahau, notemea ka waiho aua wahi hei pataritari i nga Maori, a tena e tae ki te whawhai. He tika tenei korero. Ko nga tekiona 60 me te 61 aku e mea nei. Ko enei tekiona kaore e tika kia whakaurua ki roto ki nga Ture e whakahaerea ana i runga i nga whenua Maori. E tango ana i nga whaitaketanga o nga Maori, e huri ana ki nga tangata kaore nei he take, ehara nei i te toiwhenua no Niu Tireni. He whenua pea o ratou i te takiwa e nohoia ana e ratou, engari ehara ratou i te toi o te whenua. Kei te kino enei tekiona mo nga tangata o te whenua. Ko tekiona 60 e hoatu ana ki nga Tiati i tetahi mana e ahei ai ratou ki te whakahau i te kai-ruri kia haere ki runga ki te whenua Maori ruri ai, ahakoa kaore nga tangata nona te whenua i te whakaae. E tango ana tera i nga tika o nga Maori. E tino he ana tera ki taku titiro. Engari kei te komititanga o te Pire ka motini ahau kia whakatikatikaina tenei mea, a ka tono ahua ki te Pirimia kia ata whakaarohia e e ia tenei, a kia whakaurua atu ki roto ki taua Pire etahi rarangi kia riro ai ano ma nga Maori ano e matua whakaae page 48nga ruri i te tuatahi. Na ko tekiona 61 e huri katoa ana i nga whai-taketanga o nga Maori ki te Tumuaki Kairuri. He tino he rawa tenei. Kaore rawa he tika o tenei. E tango ana i nga whai-taketanga o nga Maori ki te whenua, e hoatu ana ki te tangata kaore nei ona take ki te whenua. Ehara i te mea, pera me ta te mema honore mo Haki Pei i mea nei, kei runga anake i te Tiriti o Waitangi te take o nga Maori ki te whenua, engari notemea ko ratou nga toi o te whenua hui atu ki taua Tiriti. E he ana te hanga ture i roto i te Paremete hei tango i nga whenua o nga Maori. Kaati ake tera. Ka korero ahau mo nga ruri mo nga moni utu i nga ruri. He mea nui rawa tenei. I raro i tenei Pire, ka kite nga mema honore, ka taea noatia ake te whakahaere o nga ruri ki runga ki nga whenua Maori, ahakoa e pai ana nga Maori kaore ranei. Na he he rawa ki taku mahara kia riakina nga ruri ki runga ki nga whenua Maori, kaore nei ratou i te pai, muri iho i tera ka whakatau i nga moni o taua ruri ki runga ki nga whenua, me te aki iho i te rima pauna i roto i te rau pauna o te moni nui o te ruri, a ka haere tonu taua moni initareti i ia tau, hei utu ma nga tangata nona te whenua, Engari ka whakamatau ahau ki to whakauru i tetahi rarangi hei whakapai ake i tera ahua, a e mea atu ana ahau ki te Pirimia me ona hoa Minita kia pai koa te whakatutanga iho i tenei mea. Tera tetahi mea kei roto i te Pire, ko nga tangata tokoouou kei te kaha te mana ki runga ki te tokomaha; e he ana tenei. Mehemea i takoto i tenei Paremete i tetahi atu Paramete ranei ma te hunga tokoiti te hunga tokomaha e whakahaere, katahi ka tika. Engari i roto i tenei Whare kei ta te tokomaha te mana me te ritenga mo nga mea katoa; na i te mea e penei ana te tikanga o tenei whare, kaati me penei hoki te tikanga mo nga whenua Maori. Me riro ma te nuinga o nga tangata nona te whenua e whakaae te tuku o taua whenua, kaua e riro i te hunga tokoiti to tikanga mo te tuku mo te hoko mo te aha ranei i taua whenua. Kua kite tatou i era tau i nga raruraru i tupu i te mahi a te tangata kotahi. Ka ki ake ahau, mehemea ka paahitia tenei Pire i runga i tona ahua o naianei, ka tino tupu ake he raruraru i waenga i nga Maori. He kupu tuturu tenei. E mea ana ahau me arai tera ahua e tenei Paremete. Na, i runga i te mea kua whakaae te Pirimia mo tetahi atu takiwa ka korero te wahi mo te here a te Kawana ki runga ki nga whenua Maori, heoi ka ata waiho a au mo reira aku kupu mo tera wahi.

Ko Te Miterehana (Mr. Mitehelson). —Tena pea kaore he puaretanga mo tena ki a koe a muri ake nei.

Ko Hone Heke.—A kaati, motenei. I runga i nga tauira maha mo runga i tenei mea, ara, i te here o te hoko ki te Karauna anake, kua kite nga mema honore e tika ana me kore taua here a te Karauna ki runga ki nga whenua Maori. E rongo ake ana tatou ki nga mema o te taha ki te Kawanatanga e mea ana, he maha he nui nga mate i pa ki nga Maori i runga i te hoko puare ki te katoa, engari mehemea me hoko ki te Kawanatanga kaore e pera te nui o te pa o te mate ki nga tangata Maori. Ka taea e ahau te whakaatu ki tenei Whare he rite tonu te mate o te hoko ki te Kawanatanga ki te mate o te hoko ki te katoa. Tenei tetahi pitihana kei te aroaro o te Whare e whakaatu ana he nui te mate i pa ki nga Maori i runga i tetahi hoko a te Kawanatanga. Heoi taku e tino aki ana ki te Whare nei, me hanga he ture hei arai i nga mahi nanakia, kia kore ai e pa he mate ki nga Maori i runga i nga whakahaerenga hoko whenua i waenganui i nga Maori me nga Pakeha. Na, ki toku whakaaro, ko nga mahi katoa e whakahaerea ana ki nga tangata nona te whenua, ahakoa na te tangata noa iho na to Karauna ranei, me tuku katoa ma nga Komiti poraka e mahi. E mea ana ahau me whakaae tera. Me tuku ki te nuinga o nga tangata o te poraka te tikanga, ko te whakaaetanga o te nuinga e hopu i te tuatahi, katahi ka whai mana te Komiti ki te whakahaere i te whenua, i nga tikanga ranei, i hoatu ai e nga tangata nona te whenua kia mahia e te Komiti. Na, mo ta te Kawanatanga e mea nei me whakahoki atu ki te Karauna te mana tuatahi o te hoko i nga whenua Maori, ara, page 49me here aua whenua kia kore ai e taea te hoko e nga Pakeha noa. Ka korero ake ahau, kua rongo au ki nga Pakeha me nga Maori hoki, ko te moni e whakaaria ana e te Kawanatanga, hei utu ki nga Maori mo o ratou whenua, he iti rawa atu, kaore e tatata ana te nui ki ta nga Pakeha noa. Na mo nga ture katoa e mahia ana i roto i tenei Whare, e tangohia atu ai ma te Kawanatanga nga painga e whakawhiwhia ana ki nga whenua e nga mahi me nga whakahaere ehara nei i te tangata nona te whenua i whakahaere ki reira, engari na te Kawanatanga na te iwi nui tonu ranei i tupu ake ai aua tu painga ki runga ki te whenua; e mea ana ahau, notemea he iti rawa te moni a te Kawanatanga e whakaari mai ana hei hoko mana i nga whenua Maori, na reira kaua aua tu ture e pa ki nga whenua Maori. E riro katoa ana hoki i te Karaanga, mo runga i te rua hereni noa iho mo te eka, nga tikanga katoa o te whenua; tena ko ta te Pakeha noa nei e tae ana ki te pauna mo te eka. E mea ana ahau ko nga Pire penei kaua e tau ki runga ki nga whenua Maori. Me nga reiti hoki, me nga ture pane kuini mo nga hoko whenua Maori, me kore e tau ki runga ki nga whenua Maori. Ki au e tika ana tenei korero mo runga i te mana o te Karauna ki runga ki nga whenua Maori.

Ropata Te Ao.—E te Pika, i pootitia mai nga Mema ki tenei Whare hei main i te mea tika. Koi nei te take i pootitia ai nga Mema ki tenei Whare. I te po o te Paraire kua taha ake nei ka rongo ahau i etahi whai-korero pai a etahi Mema, ara, a Hon. Kapene Rahera me Ta Ropata Taute, a, i tenei po ka rongo ano ahau i etahi whai korero pai a Hon. Te Miterehana me Te Pere mo tenei Pire; a koi nei taku kupu, kia pai hoki te whiriwhiri a tenei Whare i tenei Pire kia tino mahia ai hei Ture pai. Ki ta te Maori whakaaro ko nga ture katoa, e pa ana ki nga Maori, kua paahitia nei e tenei Whare i nga tau kua pahure ake nei, e patu ana te ahua o etahi i te iwi Maori. Kua mahia kinotia te iwi Maori e te Kawanatanga, a kaore nei ano he ture pai mo nga Maori i hanga e ratou. Koi na te take i mea atu ai ahau ki tenei Whare me mahi he ture pai mo te iwi Maori. Ko tenei iwi ko te Maori, otira kei te mohio nga mema honore, kei te rereke kei te tauhou hoki tona ahau, a kaore e tika kia rite tahi te whakahaere mo te Maori ma te Pakeha. Ko te Pakeha ehara ia i te iwi tuturu ake o Niu Tireni, ko te Maori kua tae tuatahi mai ki tenei motu. I te taenga mai o te iwi Pakeha ki konei ka hanga he ture mo te iwi Maori, te mutunga iho o era mahi tu ana ko te Ture Kooti Whenua Maori hei whakahaere mo te iwi Maori, a kua mate te iwi Maori i te Kooti Whenua Maori, a, i tenei Whare hoki, a he patu tonu te mahi a te Paremete i te iwi Maori i te timatanga mai rano o tenei mea o te Paremete tae noa mai ki tenei Paremete e tu nei. Na reira ahau ka ki he maha nga mate kua pa ki te iwi Maori i te Paremete. Ko te Kooti Whenua Maori tetahi mate. Ko nga Ture Reiti Whenua Maori tetahi mate. Ko enei me etahi atu nga mea e mate nei te iwi Maori, na reira ahau ka ki atu ano, kia pai te hanga a tend Whare i tetahi ture mo te iwi Maori. No tenei tau ka hanga e te iwi Maori tetahi Pire mo ratou; otira e rua a ratou Pire i hanga ai, a kua kokiritia atu aua Pire ki tenei Whare i tenei huihuinga o te Paremete, ara, ko te Pire Mana Maori tetahi ko te Pire Whakahaere Whenua Maori tetahi; otira kaore i paingia aua Pire e te Kawanatanga. Na, i muri iho ka tukuna mai nga pitihana tautoko a te iwi Maori i aua Pire, a kua ripoatatia e te Komiti mo nga Mea Maori aua pitihana. Ko nga Maori nana i haina aua pitihana i nuku atu i te tekau mano te maha. A, he pai rawa ki au mehemea i paahitia e tenei Whare aua Pire hei Ture, kia mutu ai nga raruraru mo nga whenua Maori. Ko enei Pire i whakaaetia e te iwi Maori, na reira ka mea ahau me whakanuku tenei Pire e korerotia nei i tenei po mo tetahi atu tau. Ki toku mohio ko te hiahia ano tenei o te nuinga o nga Mema o tenei Whare, ara, me nuku tenei Pire mo tetahi atu tau. Kei te whakaae ano te nuinga o te iwi Maori kia paahitia tenei Pire, mehemea ka whakaaetia etahi menemana kia uru ki roto; na reira ka tono atu ahau ki tenei Whare inaianei kia nukuhia tenei Pire mo tera page 50tau, kia ai ai he taima hei mahinga i nga menemana. Ko tenei tono aku e ahu atu ana ki te Minita Maori kei a ia nei tenei Pire e whakahaere ana. Kua tono te iwi Maori ki tenei Whare kia whakaaetia ma te iwi Maori ano e hanga he Pire mo ratou, a ka tuku mai ai ki tenei Whare kia whakamana. Na koi nei tonu ta ratou e tono atu nei. Ki toku nei whakaaro ka kaha noatu te iwi Maori ki te whakahaere i ona whenua, a mehemea ka whakaaetia kia riro ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua kua kore he raruraru. Koi nei te take i tautoko ai ahau i nga Pire i kokiritia nei e nga Mema Maori ki tenei Whare. He mea nui rawa enei mea e rua ki ta te Maori titiro. A ka whakaatu ano ahau i nuku atu i te tekau mano nga tangata nana i haina nga pitihana tautoko i nga Pire Maori, na reira ka tona atu ano ahau kia nukuhia tenei Pire mo tera tau, Ka korero ahau inaianei mo te mana hoko i te whenua Maori e tonoa nei e te Kawanatanga inaianei kia tukuna atu ki te Karauna anake te mana hoko i nga whenua Maori. I mua, i te wa i te Karauna anake te mana hoko i nga whenua Maori, he nui te mate i pa ki te Maori i runga i tana tikanga. Ko tetahi whenua ko Wharepuhunga te ingoa i whakawakia e te Kooti Whenua Maori, a no te wawahanga hokona atu e te Kawanatanga mo te rua hereni me te hikipene mo te eka, a riro atu ana te whenua. Mehemea kaore i wawahia taua whenua e kore e hokona peratia e nga Maori nona, a kua kore i riro to ratou whenua. Tera ano tetahi poraka kei te taha o tera, a, i pera ano te huarahi i hokona atu ai. Koi nei te take i ki atu ai ahau me mutu te whakawa a te Kooti i nga Whenua Maori; engari me tuku ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua i runga i ta ratou huarahi e hiahia ai. E te Pika, i pootitia ahau ki tenei Whare hei hapai i nga tikanga kua korerotia ake nei e ahau i tenei po. Mo runga mo te Kai-tiaki mo te Katoa, ki ta te Maori whakaaro me mutu tana whakahaere i o ratou whenua; e korero ake ana ahau mo nga whenua o te Tai-Hauauru, a i ahau e hamumu ake nei me whakaatu ano ahau he maha nga pitihana a nga Maori kua tae mai hei tautoko i au mo runga mo tenei putake. Ko tetahi kua rongo ahau i nga korero a nga Maori mo te Kai-tiaki mo te Katoa, a nui atu to ratou kino ki a ia. Koia tenei nga mate o to iwi Maori kua korerotia atu nei e ahau ki tenei Whare i tenei po. He pai rawa ki au kia kaua e hoatu ki te Kawanatanga anake te mana hoko i nga whenua Maori, engari me waiho ano ki te Maori te tikanga o te hoko i ona whenua ki tana i mohio ai kei reira he painga mona. He aha te take i kiia ai me ture ano mo te Maori me ture ano mo te Pakeha mo runga mo tenei mea mo te hoko whenua. Kua takoto noatu te ture i te Tiriti o Waitangi kei nga tangata Maori ano te ritenga mo o ratou whenua me o ratou taonga, a he aha te take i mea ai te Kawanatanga inaianei ki te tango i tenei mana i homai nei e te Kuini ki te iwi Maori. Mehemea ka mate te Maori i runa i tana hokonga i ona whenua nona ano te he, kaore e pa atu tenei mate ki te Kawanatanga, ka mate ano ko te tangata nana te hoko i te whenua. Ko taku kupu whakamutunga he tono atu ano ki te Kawanatanga kia whakanukuhia tenei Pire, kia whai taima ai tenei Whare me nga Maori hoki ki te ata whiriwhiri i ona tikanga.

Ko Tame Parata.—E te Pika, i te mea ko ahau tetahi o nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori, e tika ana ahau kia hamumu i etahi kupu torutoru nei mo tenei Pire. E whakapai ana ahau ki te wahanga tuatahi o tenei Pire, notemea kei reira etahi tikanga pai. Kei taua wahanga tuatahi nga tikanga e ahei ai te Kooti ki te whakahaere i nga tu ahua katoa o te whenua. Engari kei te whakahe ahau mo te wahanga tuarua e hoatu nei ki te Kawanatanga anake te mana ki te hoko i nga whenua Maori. Ka tautoko ahau i te wahanga tuatahi o te Pire, a ki taku mohio, oti rawa ake i nga mema mohio ake i au te whakauruuru atu etahi menemana, katahi ka pai rawa tenei Pire. He mea pai ki au te Kooti Whenua Maori, mehemea ka tika tana whakahaere i ana mahi, engari me kowhiti ko nga tangata tino mohio hei Tiati hei Ateha, a. hei nga tangata tino mohio hoki nga kai-page 51whakamaori. Otira kaua e kiia no te Kooti anake nga he, notemea tenei ano etahi raruraru maha i puta i runga i te kuare o nga kai-whakahaere o nga keehi i te aroaro o nga Kooti. A ko etahi raruraru i puta pea i runga i te ahua ngakaukore o nga Tiati. E kiia ana hoki ko etahi o nga whakatau a nga Tiati kaore i haere i runga i te aronga o nga korero pono i puta ki te aroaro o te Kooti. Tenei tetahi rarangi kei roto i te Pire nei, tera e paingia e nga Maori o te Waipounainu, ara, ko te rarangi e whakatu-whera nei i te huarahi e ahei ai nga Maori ki te whakawhitiwhiti i o ratou whenua ki a ratou Maori ano. He pai rawa kia mana tenei rarangi ki nga wahi katoa o te koroni. Eugari tenei ano tetahi rarangi kaore i tino tutuki ki tona mutunga e tika ai, ara, ko te rarangi mo nga wira Maori. E whakaae ana ahau ki te kupu a te mema honore mo Poneke e ki nei, kaore i tino tutuki tenei rarangi. Tenei ano etahi rarangi pai kei roto i te wahanga tuatahi o te Pire nei, ara, he rarangi hou rawa, kaore e uru ana ki roto ki nga Pire o mua atu o tenei. Otira me ki atu ahau, ahakoa ko te hea Kawanatanga, kowai Minita ranei, mana e whakatakoto he Pire ki te aroaro o tenei Whare hei whakaoti i nga raruraru, hei whakatatu ranei i nga tikanga katoa e pa ana ki nga mea Maori, e kore e taea. He mea nui he mea uaua rawa tenei putake. I mahara ahau i te paahitanga o te Ture Whakahaere Whenua Maori i te tau 1886, he ture pai rawa tera, a i tautoko ahau i taua mea, a i pouri ahau i taku kitenga kua whakakorea. Ko nga ture pera me taua ture te ahua kaua e tere te whakakore me roa ano e whakamatautau ana. Ana haria mai he Pire ki roto ki tenei Whare kaore tatou e mohio ka pehea te ahua o taua Pire ana paahitia, a ana whakahaerea ki runga ki te iwi, ahakoa na nga tangata tino mohio i mahi taua Pire, kia whakamatauria ra ano ki runga ki te iwi e mohiotia ai ona he, ona wahi ranei e tika ana kia menemanatia. I whakaturia e te ture kua whakahuatia ake nei e au, ara, e te ture i paahitia nei i te tau 1886, etahi Poari me etahi Komiti Maori, a kanui toku pouri mo te whakakorenga o taua ture. He aha te take i hereherea ai te ahua o te tangata Maori, i te mea kei te mohio noatu ia ki te whakahaere i ona whenua, ki te hoko atu ranei ki te Pakeha noaiho, a, heoi ano te mea e whaia ana ko te utu nui mo te whenua kia riro mai. He pono tena ano etahi Maori kei to kuare tonu, otira ko te nuinga kua mohio. Kei te mau tono taku ki aku korero i whakaputa ai ki te Komiti mo Nga Mea Maori, ara, mo te wahanga tuatahi o tenei Pire. I au i Wairarapa i te rahoroi kua taha ake nei, ka tae mai tetahi whakaminenga tangata ki toku araaro, he whakaatu mai ta ratou kei te whakahe ratou mo te wahanga tuarua o tenei Pire. Ka tautoko ahau i te wahanga tuatahi o tenei Pire, tena ko te wahanga tuarua, ka pooti ahau kia hinga atu tera, notemea kaore ahau e pai kia kite ahau i tetahi mahi he e mahia ana mo nga Maori, ahakoa no tenei motu aua Maori no te motu ranei o te Waipounamu.

Ka mutu i konei nga whai-korero. Kaore te Whare i pooti. Heoi paahitia ana te Pire. Katahi ka tukuna atu ki te Komiti o te Whare Katoa. Engari kaore nga korero me nga mahi a te Komiti e perehitia ki konei.

"E hoa ma—Tena koutou. Ko ta koutou pitihana ki te Whare, e tono nei kia whakaaetia he whakawa tuarua mo Whakarewa me Kawerau No. 2 Poraka, kua tukuna atu ki te Kawanatanga, me te whai kupu atu ano kia uiuia taua mea. A he whakaatu tenei ki a koutou, kua mutu te ata uiui o ta koutou tono, a ki te whakaaro o te Minita mo nga Mea Maori, kaore e taea te whakaae o taua tono.

"Te Ruihi (T. W. Lewis).

"Ki a Paora Patu Whitiki, Te Umuhika, Matata, Pei o Pereti."