No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

page 17

Ka mutu te karakia.

Ka panuitia tuatahitia etahi Pire Pakeha, tokowha aua Pire; ka mutu era ka panuitia tuatahitia ko to Pire Mana Maori a Hone Heke.

Taake Kuri.

Ko TE Hutana (Mr. Houston, te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori).—Ka mea ia kia haria atu e ia te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo te pitihana a Ritete Poi me etahi atu e 609, e inoi ana kia pana ki waho o te Ture Rehita Kuri te takiwa o Kaikohe. Ko te kupu o te ripoata e mea ana me tuku atu taua pitihana ma te Kawanatanga e whiriwhiri. A motini ana ia kia takoto te ripoata ki runga ki te teepu o te Whare, a me tuku atu ki te Kawanatanga.

Ko Hone Heke.—Ko nga kaipitihana e inoi ana ki te Paremete kia pana tetahi takiwa ki waho o te Ture Rehita Kuri, a e mea ana ahau kaua e tahuri ke nga whakaaro o nga mema honore i te mea kua rongo ratou kei te pitihana etahi Maori ki te Paremete mo te taake kuri nei, engari me tino aro mai o ratou whakaaro ko tenei pitihana e inoi ana ko taua takiwa me riro ki waho kia kore ai taua taake kuri e tau ki reira. Kua kite ahau he tino tika nga take i inoitia ai tenei mea, a me whakaatu e ahau a tekiona 3 o "Te Ture Rehita Kuri, 1880," a e penei ana ona kupu.

"Ka ahei te Kawana, i runga i te Panui, ki te kape ki waho o te mana whakahaere o taua Ture, tetahi, etahi wahi ranei o te koroni, a ki te whakaeke i te mana o taua Ture ki runga ki nga wahi e rere ana ki waho i mua ai, a ka ahei hoki ia ki te whakaatu i te taima hei timatanga mo taua mana ki roto o te takiwa e panuitia a hei reira e whai mana ai taua Ture."

He tika kua tae te pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, engari kaore i rite ki ta toku whakaaro te whiriwhiri a te Komiti, notemea ko te mana e inoitia nei e nga kai-pitihana kia whakahaerea, kei roto ke i te ringaringa o te Kawana. I runga i tenei ahua i mea ahau me whai kupu tautoko atu te Komiti ki te Kawanatanga, a ma te Kawanatanga e whai kupu atu ki te Kawana kia whakaaetia taua pitihana. Kaore i panei te whakaatu mai a te ripoata, heoi ano ta taua mea he tuku kau atu i te pitihana ki te Kawanatanga mana e whiriwhiri; na konei ka awangawanga ahau kei kore e tae te pitihana ki te tangata kei a ia te mana mo te mea e inoitia nei e nga kai-pitihana. He titiro noku ki tenei aronga i whai kupu ai ahau ki te Whare. Ko nga korero a etahi o nga mema o te Komiti i penei ki taku whakarongo atu, kaore ratou e whai mana ki te tuku kupu atu ki te Kawana mehemea e mea ana taua kupu kia whakarereketia tetahi wahi o tetahi Ture. I tohe ahau kaore i te tonoa kia whakarereketia te Ture Rehita Kuri, heoi ano ta taua mea, he tono ki te Kawanatanga kia kapea tetahi takiwa ki waho o te mana whakahaere o te Ture Rehita Kuri, a e tino marama nei te whakaatu mai o nga tikanga mo taua mea e tekiona 3 o te Ture o te tau 1880; na konei ahau ka motini, ara hei menemana mo te ripoata. Ko te pitihana me whakahoki ano ki te Komiti mo nga Mea Maori kia whiriwhiria ano e ratou.

Ko Te Hutana (Mr. Houston).—I te mea ko ahau te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori, a i te mea hoki he tangata ahau no te takiwa nana nei tenei pitihana i tuku mai, na reira ahau ka mea me whai kupu ano ahau hei whakarnarama. Kei te tino mohio ahau ki taua takiwa, a i roto i nga tau maha kua pahure ake nei he nui te pouri me te mate i pa ki nga Pakeha i runga i te nui o a ratou hipi i pau i nga kuri a te Maori. Na reira, ka maha nga tau e ngana ana te Kaute Kaunihera o Pei Whairangi ki te whakahaere i te Ture, a otira hei aha ma nga Maori taua Ture, kaore ratou e whakaae ana ki te utu i te taake kuri, a te mutunga iho haria ai ratou ki te aroaro o te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu; a i runga i to ratou kore whakaae ki te utu i nga whaina e akina ana ki runga ia ratou, haria atu ana ratou ki te whareherehere. I mua ake nei, i te wa e tu ana ano a Te Karimana hei Minita mo nga Mea Maori, i tae taua Minita ki tetahi huihui a nga Maori i tu ki Waitangi, a whakatakotoria ana tenei mea ki tona aroaro; a i tino whakamara-page 18matia atu e Te Karimana ki nga Maori te ahua o ta te Kawanatanga titiro mo tenei mea. I ki atu te Minita kia ratou e kore te Kawanatanga e pokanoa ki te pehi i nga whakahaere a nga ropu takiwa o Pei Whairangi mo taua Ture. Na, ko toku hiahia inaianei kaua rawa tenei Kawanatanga e whakaae atu ki te menemana nei. Ko te ripoata a te Komiti e mea ana me tuku atu taua mea kia whiriwhiria e te Kawanatanga. A ki toku whakaaro ahakoa whakahokia atu ano te pitihana ki te Komiti, kaore e kitea e taua Komiti tetahi ripoata ke atu ma ratou.

Ko Tamihana (Mr. Thompson, ko tetahi tenei o nga mema Pakeha mo te pito ki Ngapuhi o te motu nei).—Kei te miharo ahau mo te mahi a te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Raki, e motini nei ia mo tenei pitihana. Tena, he pehea koia te ahua o nga Maori o te pito whakararo o Akarana mo runga mo te taake kuri? E penei ana, puta noa i te pito whakararo o Akarana kei te pai tonu te utu a nga Maori i te taake kuri, heoi ano te takiwa e kino ana, a e kore ana e utu i taua taake, ko te takiwa o Kaikohe, a me whakaatu ahau ki te Whare ko nga tangata o taua takiwa etahi Maori tino ora tino whiwhi i te taonga i roto o Niu Tireni. No ratou etahi whenua momona atu i roto i te koroni nei; na, ko ratou anake te iwi Maori puta noa i te Takiwa Porowini o Akarana e whakatete nei e whakahe nei, e mea ana kaua ratou e utu i te taake kuri. Ko nga Maori o te takiwa nana ahau i pooti mai ki tenei Whare, kei te pai noaiho ta ratou utu i tenei taake, penei ano te ahua me nga Pakeha. Kaore rawa ratou e whakatete ana ki taua mea. Kaore ratou e amuamu ana, e rite tahi ana to ratou whakaae ki te utu i taua taake ki to nga Pakeha o reira; na konei ahau ka mahara, tena e tino mahi pohehe te Kawanatanga, me tenei Whare hoki, ki te whakaaetia atu tenei tono a enei tangata tokoiti noaiho e noho mai nei i roto i nga tangata o Kaikohe, notemea ki toku whakaaro kaore he he o te nuinga o nga kai-pitihana nei. Ko tenei mea na etahi tangata torutoru nei, kei roto i aua kai-pitihana e noho ana, i whakakiki i whakatupu hei raruraru. Ko te nuinga o nga Maori o taua takiwa he iwi tino pai atu, a mehemea e waiho noaiho ana, kaore e whakakikitia ana, kaore kau he raruraru e tupu ake ia ratou mo te taake kuri mo tetahi atu mea ranei; a ki toku whakaaro he pai rawa mehemea kaore i penei rawa te kaha o te tohe a toku hoa honore a Hone Heke, me tana i tohe ake nei ki te aroaro o tenei Whare mo te pitihana nei. Kaore kau he mate i pa ki nga tangata o Kaikohe; na reira ko toku hiahia kaua e whakahokia te pitihana ki te Komiti, kei ngakau nui nga kaipitihana, a muri nei, ki te takahi i te Ture, ki te whakamatautau ranei i taua tu mahi.

Ka mutu nga korero, pooti ana te Whare mo te motini a Hone Heke. E 24 nga mema i tautoko ia Hone Heke, a, e 38 nga mema i turaki i taua motini ana, heoi hinga ana taua motini, a kore ana e whakahokia te Pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori.

NgatirahiRi Hapu.

Ko Te Mete (Mr. E. M. Smith, ko te mema tenei mo Niu Paremata, Taranaki). —Ka patai ahau ki te Minita mo nga Moni o te Koroni, mehemea he aha te take i kore ai e whakaputaina te moni £700 i whakaaetia nei e te Paremete i tera tau me utu atu ki a Ngatirahiri, ara ko te toenga tenei o etahi moni i whakataua nei e te Komihana a Ta Wiremu Pokiha?

Ko Te Waari (Hon. Mr. Ward, Minita mo nga Moni o te Koroni).—I tera tau, i te patainga mai ano i tenei patai, i whakaatu ahau ki te mema honore nei, ka ata whiriwhiria taua mea, engari me tino tupato te whiriwhiri a te Kawanatanga i taua mea. Na, i te mutunga iho o te Paremete o tera tau i tino whakahaerea e matou taua putake, a, te otinga o taua whiriwhiri tau ana i toku whakaaro, ko te mea tika me whakamana te whakataunga a Ta Wiremu Pokiha. Ki taku titiro he tino tika me whakahaere taua moni kia puta ai he painga ki nga Maori, ara me whakamahi taua moni hei whakaara taiapa ma nga Maori, a ko nga toenga o aua moni me tiaki hei whakaora i nga taiapa a ona tau e pakaru ai aua taiapa, ma tenei e ea ai, i runga i tetahi huarahi, te patai a te mema honore nei. Heoi koia tenei page 19te tikanga e whakapaua ai aua moni kia puta ai he painga mo nga Maori, engari ko te moni e kore e hoatu ki a ratou ake, ara, ki o ratou ringaringa.

No te mutunga o ta te Minita ka tu ake ano a Te Mete, ka ki kaore rawa i te marama te utu mai a te Minita mo tana patai, na reira me tiana e ia te Whare, kia whakapaua atu ai e ia ana korero mo runga i taua putake. Katahi ka timataria e ia tana korero i te wa mai ano o te whawhai ki Waitara a tae noa ki te tuunga o te Kooti Komihana a Ta Wiremu Pokiha; a tae noa hoki ki nga whakahaerenga o muri nei. He roa noatu ana korero, a he marama hoki tana whakatakoto ki te aroaro o te Whare i nga ahua katoa o taua putake. Ka mutu ia:—

Ko Tame Parata.—He mema ahau no te Komiti mo nga Mea Maori i te wa i whakahaerea ai tenei mea i tera atu huinga o te Paramete. I tino whiriwhiria taua mea, a kitea ana e te Komiti e £700 te moni e tika ana kia puta ki enei Maori, a i pera ano te kupu whakaatu a te Komiti. Ko tetahi wahi o te moni, i whakataua nei i mua ma ratou, kua whakapaua hei mahi taiapa, engari kua ara noatu aua taiapa, a kaore ahau i te mohio he aha ra te take i puritia ai tenei moni toenga, ara, te whitu rau pauna. Kua whai ratou, a Ngatirahiri, i ta te Pakeha ritenga mo te mahi paamu, a i piri pono aua Maori ki a Te Kuini i te taima o te whawhai, a i tino kaha hoki ratou ki te hapai i te koroni, ki te peehi hoki i te pakanga kia mutu. Na inaianei kua korero mai te Minita mo nga Moni o te Koroni, ka puritia taua moni hei hanganga taiapa. I te mea kua whai enei Maori i ta te Pakeha ritenga mahi paamu, kaore rawa ahau i te kite i te take i puritia ai tenei moni. Akuanei ka titiro aua Maori, a ka whakaaro, he mahi taunu rawa tenei i a ratou, ana penatia me ta te Minita kua korero ake nei kia tatou te ritenga mo te whakapaunga o taua whitu rau pauna. Ko te mea pai, kia tika rawa ta tatou mahi ki nga Maori, kaua e kaiponuhia tetahi mea i a ratou. Mehemea ki te maumauria e nga Maori te moni, na ratou tera mahi. Kei te tino mohio ahau ki tenei mea. Naku te pitihana mo tenei mea i tuku ki te Whare. Kua ata titiro ahau ki tenei mea, a ko nga tangata Maori nana i hari mai ki te Whare tenei mea i tera atu tau, a na ratou nei i whakahaere te taha ki nga Maori, he tangata whai whakaaro rawa. Ko taku tenei ki te Kawanatanga, me utu atu tenei moni. Na, kua whakaaturia nei e te mema mo Niu Paremata ki te riro atu tenei moni i aua Maori, a muri iho ka whakaekea ratou ki te taake, heoi ka hoki mai ano te moni ki te Kawanatanga. Ki taku mahara heoi ano te mea tika me utu ki a ratou te moni. Ka kite ana tatou nga mema o te Whare nei, e whai ana nga Maori i nga ritenga Pakeha, me tautoko atu tatou, a kei te tumanako ahau kia whai etahi atu whakaminenga Maori i te mahi pai kua whakaaturia mai nei e nga Maori e pa nei ki a ratou tenei patai.

Nga Whenua Maori.

Ko Te Ranga (Mr. Lang).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, mehemea ranei ka whakahaerea e te Kawanatanga etahi ritenga e ahei ai nga Maori ki te whakawhitiwhiti i o ratou hea i roto i nga poraka e whakataua ana nei e te Kooti, kia tuwhera ai tetahi huarahi e taea ai te whakatokoiti iho o nga Maori o roto i nga poraka, a kia mama haere ai nga mahi a te Kooti? Kanui te hiahia o nga Maori o toku takiwa kia whakamana tetahi huarahi e taea ai e ratou te whakawhitiwhiti i o ratou hea i roto i nga poraka. Ko te ahua inaianei he maha nga Maori he hea ririki o ratou kei roto i nga poraka maha noatu, a ki te taea te whakatuwhera tetahi huarahi mo ratou, kia pera te ahua me taku i whakapuaki ake nei, he nui te painga me te oranga e puta mo nga tangata nona aua tu whenua a ma tera hoki e whakaiti haere, e whakamana haere, nga mahi a te Kooti, a na reira, ana whakamana taku patai, tera e puta he painga ki nga taha katoa.

Ko Te Makenehi (Hon. J. McKenzie, Minita mo nga Whenua).—Kua whakaaturia mai ki ahau e te tari kei a ia te mana whakahaere mo enei tu mea, kaore kau he uauatanga o te mea e patairia nei e te mema honore nei, a ko taua mea ka taea noatu te mahi e nga Maori page 20inaianei ana hiahia ratou ki te pera. Kaore ano ahau i ata mohio me whakahaere ranei, kauaka ranei, etahi tikanga e te Paremete kia taea ai taua tu mahi. Otira ki te whakaaturia mai e te mema honore nei tetahi huarahi ki au e marama ai te whakahaere mo tenei mea, ka tino koa ahau ki te tautoko atu i a ia kia taea ai te mea e hiahiatia nei.

Pire Whakauru I Te Wahine Hei Mema Mo Te Paremete.

Ko nga korero enei a Hone Heke mo te Pire e mau iho nei tona ingoa, it te motinitanga kia komititia.

Ko Hone Heke.—Kua tuku waea ahau ki nga wahine katoa o toku takiwa pooti, kia mohio ai ahau ki nga whakaaro o nga wahine Maori mo tenei Pire, a kua tae mai etahi whakaatu e pai ana ratou kia paahitia tenei Pire, kia mohio ai ratou kua hoatu he mana kia ratou e taea ai ratou te whakauru hei mema mo tenei Whare, ahakoa kore ratou e waimarie ana pootitia. Na ko etahi o nga whakaatu mai e penei ana kaua e paahitia tenei Pire i tenei wa. Kua whakaatu ano ahau i mua ake ra e whai take ana nga wahine Maori kia whiwhi nohoanga ratou ki roto ki tenei Whare. E mohio ana nga mema honore e rite tahi ana te tika o nga wahine Maori ki nga tane. A mo runga i to ratou matauranga, e mohio ana ahau ki etahi wahine Maori kua mohio ki te whakahaere keehi ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori, a he mahi tino pakeke taua mahi; na, he maha o aua tu wahine he tino mohio atu. Kei te ahua uaua ano ki au tenei Pire, ara te whakatuturu i toku whakaaro mo tenei mea. Otira me ki penei ahau, ka pooti ahau ki te taha ki te mema nana tenei Pire.