Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Niu Tireni. — Nga Korero PAremete. — Whare O Runga,1894. — Nga Whai Korero a nga Mema Maori

page 1

Niu Tireni.
Nga Korero PAremete.
Whare O Runga,
1894.
Nga Whai Korero a nga Mema Maori.

Taite, te 21 o Hune, 1894.

I whakatuwheratia te huihuinga tuawha o te Paremete tekau ma tahi o Niu Tireni i tenei ra e te Kawana, a pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu,—

Whai Korero A Te Kawana.

E nga Rangatira o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka nui toku koa i to tatou kitenga i a tatou me to tatou huihuinga ki roto ki te Paremete.

I tae ahau i tenei tau e haere nei ki Rarotonga, me etahi atu wahi o aua motu kua uru mai nei ki tenei koroni. I au i reira ngahau ana toku ngakau i te pai o te ahua o aua motu koa ana hoki au i te atamai me te pono o te piri on nga iwi o reira ki ahau. Ki taku titiro ka nui te pai o ta ratou noho i reira, a, kei te tino whakapai hoki ratou ki nga tikanga e awhinatia nei ratou i raro i te maru o nga ture a Te Kuini. I runga i aku tirotiro me aku whiriwhiri tau ana i oku whakaaro tera e tupu ake etahi mahi e puta ai he rawa i waenganui i aua motu me Niu Tireni.

I runga i te raruraru roa e whakakino nei i te noho o nga iwi o Hamoa kua puta te whakaaro o aku Kai-whaka-haere me tono ki te Kawanatanga o Ingarangi kia tukuna ma tenei koroni e whakahaere nga motu o Hamoa. Kua kitea ko ta te tiriti i mea ai, ara, kia toru nga iwi mana e whakahaere aua motu, kua kore e pai ki nga Mana nunui i uru nei ki taua mea, a, me te maha hoki o nga mate kua pa ki Hamoa I aua tikanga. I te mea e tino marama ana ko te mea tika ko Niu Tireni hei matamua mana e tohutohu nga whakahaere o nga motu e takoto mai nei ki te taha whakararo o tenei motu (ara, a Hamoa, a Rarotonga, me era atu motu whaka-te-taha ki Hawaiki) kua mahara aku Minita kaore koutou e kore te whakaae ki a ratou tohutohu mo tenei putake.

Ka whakatakotoria ki to koutou aroaro etahi pukapuka e pa ana ki nga mahi a te Huihuinga mo nga Poutapeta. Kei te mohio aku Minita ki te nui rawa o nga tikanga, e pa ana ki Ingarangi me ona koroni, era e puta mai i te Huihuinga ka tu nei ki Otawa, na reira kua tukuna atu e ratou tetahi tangata totika, mohio hoki ki nga mahi hokohoko taonga, hei mangai ki reira mo Niu Tireni.

Ahakoa kaore ahau e kaha ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te nui o te hua o te kai o tenei tau mo te nui ranei o te utu mo nga tino taonga e puta ana i te koroni, otira ki taku mahara kei te pai te ora o Niu Tireni, a, e tika ana tatou kia koa mo taua ahua. Na etahi take e puta noa ake ana, na te ahua uaua o nga makete o Ingarangi me te tupato hoki o nga whare whakahaere page 2moni i runga i te mate i pa nei ki Atareiria, koia enei nga mea, nana i ara, nga huarahi e tupu haere ai te rawa. Otira, na enei mea katahi ka whakaputaina te kaha, katahi ka kitea te manawanui o nga tangata o te koroni nei me te maha hoki o nga huarahi e puta ai he rawa i tenei whenua. Na enei mea, na te marama hoki me te tika o nga tikanga whakahaere o nga moni i whakamana nei e te Paremete kua taha ake nei, i nui haere tonu ai nga rawa e puta ana i to tatou iwi. Kei te tino mana te ingoa o tenei motu ki nga whare whakahaere moni o Ranana, kei te iti haere a tatou nama, a, kei te iti iho nga tangata kore whiwhi mahi i nga tangata pera te ahua o etahi atu whenua. Ko nga whika tatau e whakaemia ana i nga taone o tenei motu e uru mai nei ki reira nga kaipuke o nga whenua ke, e whakaatu ana i roto i nga marama e rima kua taha ake nei, kua ahua mutu te u mai i Atareiria o nga hunga rawa-kore o nga hunga kore whiwhi mahi ki konei kimi mahi ai ma ratou.

Ka ahei ahau ki te whakaatu inaianei ko nga moni i whakaritea i tera tau hei whakahaere i nga mahi a te iwi kaore i pau, a, kei te toe ano etahi. Ma nga kaute e ata whakaatu atu ki a koutou nga moni i kohikohia me nga moni i whakapaua, a, tera koutou e kite he tino nui aua moni toenga, a, me te ora hoki o te ngakau i te peratanga o te ahua.

Ka whakatakotoria ki to koutou aroaro etahi tikanga e taea ai te whakahaere e te Kawanatanga te mahi whakanohonoho tangata ki runga ki te whenua, ara, tetahi tikanga e kore ai e uaua nga huarahi nama moni ma tenei koroni e kore ai hoki e kino rawa te peehi a nga takoha i te iwi.

Ki te titiro a oku Kai-whakahaere kua tupono te koroni inaianei ki te taima e kore ai e tika kia ngata noa iho tona hiahia mo te whakanohonoho tangata ki te whenua i runga ano i te ahua e taea ana e nga moni e watea ana mo taua mahi. Engari he mea tika kia whakamatau te Kawanatanga inaianei, i runga ano i tetahi huarahi tupato, tetahi tikanga e taea ai te awhina o nga mahi ake a te iwi kia ahei ai te iwi ki te whakawhiwhi i a ia, i runga i te itareti ngawari, ki nga moni o Ingarangi e tatari mai nei i tetahi taunga totika.

I runga i te whakahaere kuare i pakaru ai tetahi kamupane i tapa nei ki te ingoa o te koroni, kua mahara oku Kai-whakahaere me whakarite tetahi tikanga hei tiaki i te iwi kei raru ano ratou i aua mahi a aua tu kamupane. A, tera e mahia he pire mo aua tu mea.

Ka tonoa atu kia mahia e koutou tetahi mahi nui i timataria i tera Paramete engari kaore i ata oti. Ko taua mahi he whakamarama i nga ture whenua Maori, he whakatika i nga huarahi hoko whenua Maori kia mama ai kia tere ai hoki te mahinga. E mahara ana aku Minita kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakamutua te hoko whenua Maori a nga tangata noa iho, a kia waiho ma te Kawanatanga anake e whakaputa nga karaati whaitaketanga mo aua whenua i raro i nga tikanga o Te Ture Whakawhiti Whenua. E koa ana ahau i te mea e kitea ana e mana haere ana nga tikanga o te ture whakamana o tera tau e marama ana te whakahaere o nga tikanga o taua ture e puta ai he painga ki nga tangata e noho ana i te Tai Rawhiti, pera ano hoki me te Ture Whakatau o te Tai Hauauru i mahia ra mo tenei takutai o te motu nei. E mahara ana oku Kai-whakahaere me tahuri koutou i tenei huihuinga o te Paramete ki te mahi tikango mo nga putake e pa ana ki nga whenua Maori. I runga i nga patainga ki te iwi Maori e kitea ana e hiahia ana nga iwi Maori ki te tautoko i taua tikanga.

I te mea e whakahaerea ana te mahi hoko whenua Maori, me haere tahi hoki te mahi hokohoko i nga whenua a nga Pakeha, kia taea ai te whakanoho i nga tangata tokomaha ki runga ki te whenua. I te tau 1891 i whai kupu atu ano oku Kai-whakahaere ki te Paremete mo aua take. No muri nei ka hokona te whenua i Cheviot me etahi atu whenua, a kua kitea he nui te pai me to ora i puta i runga i taua mahi, no reira ka tono atu ano oku Kai-whakahere kia tukuna atu ano he mana ki a ratou kia ahei ai ki te whakahaere kaha i taua tu mahi. No reira ka mahia ano i tenei tau te Pire Whakanoho Whenua kaore page 3ra i whakamana i te tau kua mahue ake nei, a kua apitiria atu hoki etahi atu tikanga hei whakapai hei whakakaha atu hoki i nga tikanga o taua Pire.

Tera koutou e koa i te mea i kaha rawa te haere o nga hunga ki te whakanohonoho i nga whenua takoto noa o te Karauna i roto i tenei tau, me te tino pai o a ratou mahi.

Ka tonoa atu hoki kia whakamana e koutou etahi ture e ahei ai te Tari Whakahaere mahi Paamu ki te tautoko i nga mahi hanga pata, ara kia whakaritea he tikanga e taea ai te whiriwhiri nga mea pai e taea ai hoki te hanga he whare matao hei takotoranga mo aua taonga. Tera atu hoki nga Pire hei tautoko i nga mahi paamu ka tukuna atu ki a koutou.

Kaore i te nui haere nga koura i keria i tenei tau; engari na te pai o nga huarahi e mahia ana i enei tau i taea ai te whakahaere o nga mahi i etahi takiwa kaore ra i taea i mua.

Ka tukuna atu ki a koutou tetahi Pire e maharatia ana ma ona tikanga pea e noho tuturu ai nga kai-kerikoura ki te whenua. Mehemea hoki ka whakahaerea he tikanga marama ai to ratou take ki te whenua tera pea e puta he painga mo ratou ake me nga takiwa keri koura me te koroni katoa.

Tera koutou e watea ki te ata whiriwhiri i nga take e pa ana ki nga tikanga whakahaere i te hoko waipiro. Ka mahia ano hoki he Pire hei whakatika hei whakatopu i nga ture e pa ana ki nga raihana hoko waipiro, hei whakangawari hoki i nga tikanga whakahaere pooti mo nga pootitanga raihana hoko waipiro. E hiahia ana hoki oku Kai-whakahaere kia marama mai nga mema e mahara ana oku Kai-whakahaere me whiriwhiri aua take i runga ano i te whakaaro o ia mema me nga tikanga i whakaaetia e ia mema ki te hunga nana ia i pooti.

No muri mai i te mutunga o tera tuunga o te Paremete ka mutu te tuunga o nga Komihana Whakahaere i nga Reriwe. A i runga i te ahua o "Te Ture Reriwe o te Kawanatanga, 1887," me te hiahia o te iwi i whakaputaina nei i te pootitanga o nga mema i tenei tau, kua whakaturia etahi tangata hou hei Komihana. Engari i ata waiho ma koutou ma nga mema e whakarite he tikanga whakahaere i nga reriwe o te koroni i runga i ta koutou i mahara ai he mea tika.

E nga Rangatira o te Whare Runanga,—

E whai tikanga ana kia whai kupu atu an mo tenei tu ahua o te Paremete. Ko koutou nga mema tuatahi o te Paremete kua pootitia i raro i te mana o te ture nana i whiwhi ai nga wahine ki te pooti. Ka mihi atu au ki te koroni mo te ahua pai o te whakahaerenga o te pootitanga mema i runga i taua tikanga hou.

Ma to koutou marama me to koutou kaha ki te mahi e kitea ai kaore koutou i hoki iho i te ahua o nga mema o era atu Paremete o mua.

Kua mahia houtia etahi o nga ture whakahaere i nga whai korero i roto i te Whare, kia marama ai nga mahinga a to koutou Whare, a ka tukuna atu aua tikanga hou ki a koutou kia ata whriwhiria e koutou. Ka tonoa atu kia koutou kia mahia aua tikanga i mua atu i ta koutou mahinga i etahi atu mahi. E ahua pouri ana ano oku Kai-whakahaere mo tenei whakarereketanga i nga tikanga me nga mana o mua, engari e mahara ana oku Kai-whakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia mahia houtia he tikanga. Kua kite hoki ratou e pa ana te mate me te raruraru ki te nuinga o nga mema i raro i aua tikanga e ingoa nuitia ana ko nga mana o te Paremete. E kitea ana na te puku korero roa a etahi o nga mema i kore ai etahi e watea ki te whaki atu i nga take whai tikanga e mohiotia ana e ratou, me ta ratou whakamarama atu I nga putake i nga kupu ruarua nei. E mahara ana oku Kaiwhakahaere ma te watea o nga mema ki te whakahaere tere i nga mahi e marama ai nga mahinga a te Whare.

Ka tukuna atu ki a koutou nga rarangi o nga moni whakahaere o te koroni. Ko nga rarangi o nga moni whakahaere ka ata mahia mariretia i runga i te ngakau tupato kei pau nui nga moni.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui.

Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi page 4pire hei whakamarama i nga huarahi e taea ai te whakahaere nga ture, e taea ai hoki te whakatopu i nga ture e pa ana ki etahi putake. E maharatia ana koia nei te wa tika hei perehitanga houtanga i nga ture e whai-mana ana inaianei, a e mahara ana oku Kai-whakahaere me whakatu e Komihana hei whiriwhiri i aua take.

Ka tonoa atu auo kia whakaaetia e koutou te tikanga whakahaere takoha kia whakataua ki te utu tika o te whenua anake haunga nga whakapainga o te whenua; a ka tukuna atu hoki he pire mo nga namanga moni kia kaua e tino pakeke rawa nga hua itareti, ma koutou tera e ata whiriwhiri.

I tera tuunga o te Paremete i mahia etahi pire e te Whare Runanga hei whakarite tikanga e pai ake ai te noho o nga hunga kai-mahi, a kotahi ano o aua pire i whai-mana i tuturu hei ture. I pera ano hoki i te huihuinga whakamutunga o te Paremete i te tau 1890. I taua wa me tenei wa hoki kua tino puta te kupu o te iwi nui kia mahia aua Pire i whakarerea ra, kia mahia hoki etahi atu Pire pera. No reira ka mahia e oku Kai-whakahaere nga Pire e pa ana ki aga kai-mahi i whakarerea ra i tera tau, a ka mahia, atu hoki etahi tikanga mo nga whare mahi taonga, mo nga tamariki hoki e mahi ana i aua whale, mo nga tangata hoki e tere noa mai nei ki enei moutere. Ko taua take e pa nei ki nga iwi e ahu mai nei ki enei moutere, he putake nui rawa, a ka hohoro te tuku atu ki a koutou i nga ra timatanga o te Paremete.

E hiahia ana au kia ata whiriwhiria e koutou aua putake katoa. A e mea ana au kia mohio mai koutou e tino hiahia ana au ki te tautoko atu i a koutou mahi ki a puta ai he painga ki tenei koroni. Ka inoi au kia tau te atawhai o te Atua ki runga ki a koutou kia manaakitia a koutou mahi kia tau ai te ora me te rangimarie ki nga iwi katoa o Niu Tireni.

Turei, te 18 o Hepetema, 1894.
Taumutu Poraka.

H. K. Taiaroa.—He patai tene naku ki a te Pakere, Hekeretari mo te Koroni. He aha te take i roa ai te whakamananga o te wetekanga here i runga i te tono a Rewi Koruarua me etahi atu, mo runga mo te Wahanga 5b, o te Tekiona 901, Taumutu, i whakaaetia ra e te Kooti Wheuua Maori i te 23 o nga ra o Aperira, 1894? Ko te take i patai atu ai au i tenei patai, kua maha nga marama e tatari atu ana nga Maori mo aua take.

Te Pakere.—He maha noatu nga putake pera me te mea e korerotia mai na kei te whiriwhiria e te Kawanatanga, a kia oti te mahinga o aua take ka tukuna atu te kupu whakaatu atu ki a Taiaroa.

Taite, te 11 o Oketopa, 1894.

Tuku Moni Kawanatanga Ki Nga Tangata Noho Whenua.

H. K. Taiaroa.—Inanahi i motini au kia patua te wahanga (7) o te tekiona 25, tono mai ana a te Pakere kia taihoa au e motini engari me tatari atu au kia perehitia houtia mai taua Pire. E whakahe ana ano hoki au i te wahanga (8) ki taua tekiona e te Pakere inanahi mo te rahui Maori i te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu. Kaore aua whenua ra i whakahuatia i roto i te Pire, no te motinitanga ra ano katahi ka rongona atu. Ki taku mahara e hara i te mea tika te whakauru kupu pera atu ki roto ki te Pire, i te mea hoki kaore i whakaurua i tera whare. E whakahe ana au ki te whakaurunga o aua rahui ki raro ki nga tikanga o te Pire nei. Ko nga whenua i Arahura he whenua taone a kaore i te tika kia pangia e tenei Pire. Kaore i tukuna he kupu whakaatu atu ki nga tangata o reira, whakaatu atu ka whakaurua he kupu pera ki roto ki te Pire. No reira au ka motini atu, kia komititia ano taua tekiona 25 kia whakatikatikaia ai te wahanga (7) me te wahanga (8) o taua tekiona.

TE MAKARINL.—E tono atu ana au ki a Taiaroa kia unuhia e ia tana motini, notemea hoki ko te nuinga o aua whenua he whenua kei roto i te taone, e tutata ana ranei ki te taone, a kaore e pangia aua aua tu whenua e nga tikanga o tenei Pire, a kaore he tikanga kia whakatikaia te Pire. Mehemea he page 5whenua kei waho ke i te taone katahi ka pangia e nga tikanga o tenei Pire, a e kore o pangia, nga whenua o Arahura.

H. K. Taiaroa.—I runga i te kupu a te mema kua korero mai na, me ki atu au, he nui ke nga eka o nga rahui Maori o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, he maha nga poraka a maha nga mano eka o aua rahui, e hara i te whenua taone, timata atu i te Wairau me era atu wahi o te Porowini o Whakatu me te Tai Hauauru o te Waipounamu.

Korerotia ana te korerotanga tuatoru o taua Pire.

Ture Kooti WhenuA Maori.

H. K. Taiaroa.—He tono atu tenei naku ki a te Pakere kia nukuhia atu te korerotanga o tenei Pire mo apopo. I whakarongo ano au ki nga korero o roto o tera Whare mo tenei Pire, engari kaore ano au kia whai takiwa noa ki te whiriwhiri i ona tikanga, katahi ano hoki au ka kite i tenei ahau o te Pire kua tukuna mai nei i tera Whare.

Te Pakere.—Ki taku mahara, e kore e puta mai he painga ina nukuhia atu te korerotanga o tenei Pire mo apopo, i te mea hoki ko nga mema e matau ana ki nga tikanga o taua Pire, a ki au ko te mea pai me hohoro te tuku atu tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. A ko taku hoa e korero mai na he mema ano ia no taua Komiti, a tera e watea he wa hei korerotanga mo nga tikanga o taua Pire i roto i taua Komiti, a i te hokinga mai ano o taua Pire ki te Kaunihera, ka ahei ano ia ki te whaikupu mo nga tikanga o te Pire. Ki taku whakaaro me korero te korero tuaruatanga o tenei Pire, e kore hoki e puta mai he painga ina nukuhia atu te korerotanga. No reira ka motini au kia paahitia te korero tuarua o tenei Pire, a kia tukuna atu ki te Komiti mo nga Mea Maori.

Paahitia ana te korerotanga tuarua.

page 6 page 7