Nga Moni Mo Nga Mahi Maori.

I runga i te motini kia puta mai te Pika kia haere te Whare i roto i te Komiti moni.

Hoani Taipua.—E motini ana ahau i tenei motini, "Ki te Whakaaro o tenei Whare e takahi ana nga ritenga o Te Ture Nui o Niu Tireni te whakapaunga ketanga o tetahi wahi o te £7,000 e pootitia ia tau mo nga Mahi Maori i raro i te Rarangi Hiwhiri. Ki taku mohio i waiho te Kawanatanga hei Kai Tiaki mo nga Maori, a ma ratou e tiaki page 46kia tika, kia pai rawa te whakapaunga o enei moni. I haere maua ko Te Makarini ki Hauraki i te tau 1875 a whakaatu mai ana a Te Makirini i reira me pau tika tenei moni hei painga ma nga Maori, hei utu hei whakaora i nga tangata maori rawakore hei utu rongoa. Takuta hoki. I runga i taku tono i homai e tera Kawanatanga e £50 i te tau hei utu rongoa mo nga Maori i te takiwa o Otaki.

Te Hetana kei te he pea te korero a te honore mema inahoki he motini kei runga i te Ota Pepa e pa ana ki tenei mea.

Te Tumuaki.—Ko te mea kei te Ota Pepa he motini kia homai tetahi Ritana, he mea rereke tena a e tika tonu ana te honore mema kia korero i tana korero.

H. Taipua.—I homai e tera Kawanatanga te £50 mo te tau a no te tunga o tenei Kawanatanga ka Whakakahoretia e ratou tenei moni, homai ana e £30 anake. Na ko taku whakahe tenei, kua timata te mahi o tenei Kawanatanga ki te muru i nga penihana me nga utu a nga Maori e utua ana i roto o tenei moni; Koia te take i homai e ahau tenei take ki te aroaro o te Whare I mua i pai te whakahaere o era Kawanatanga. E hiahia ana ahau kia whakaae te Kawanatanga ki taku motini kia whakapaua tikatia tenei moni a muri ake nei. Mehemea e kore e whakahengia tenei mahi meake nei ka tangohia katoatia tenei moni e kore e puta tetahi wahi ki nga Maori.

Ko T. Mekenehi.—E tautoko ana ahau i to motini o the honore mema a he nui toku aroha ki tona korero.

E. M. Kapa.—He korero taku mo tenei putake. E toru oku tau e noho ana i roto o tenei Whare a kei te mohio nga honore mema e toru aku tononga ki te Kawanatanga. kia tapiritia mai tetahi moni paku hei utu rongoa ma nga Maori o toku takiwa. Na heoi te utu mai a te Kawanatanga. he takuta kei Mangonui, ahakoa taku tohutohu atu e kore oku iwi e kaha te haere ki Mangonui i te pamamao rawa me te kino o nga huarahi. Na i te mea i ata wehea tenei moni mo nga mahi Maori, e tino tika ana taku tono kia homai tenei wahi iti nei o taua moni. Mehemea no nga pakete ake o nga Minita tenei moni, erangi tena, otiia kua rongo ahau ko tenei moni he mea ata whakarite. marire i runga i tetahi tikanga honore i waenga o te Kawanatanga o te Kuini me te Kawanatanga o tenei koroni kia whakapaua ponotia tenei moni hei painga ma nga Maori ia tau, ia tau. I rongo ahau na tera Kawana tanga i timata te kai titongitongi i tenei moni, a mau tonu taua mahi e tenei Kawanatanga a nuku noa atu ta ratou kai kino i taua moni. Na inaianei e whakapaua ana tenei moni hei painga mo te Tari Maori. Me whakaatu ahau i te mahi awhio kopikopiko hei mahinga ma tetahi Maori ana pa mai he mate hiakai, kiri kau, makariri ranei. Ka aitua penei tetahi tangata ka tuhi atu he reta ki te Minita Maori tono ai kia arohatia mai ia. Ka tukua e te Minita taua reta ui te Heketari me te kupu a te Minita ki aia, me ki atu koe ki tenei pohara kua aitua tia nei, e ngaua ana e te hiakai, e te hia inu, e te makariri, e tino pouri ana ahau e kore e taea te awhina, te whakaora iaia i te mea kahore rawa he moni e watea ana hei whakarite i tona hiahia. Ka rongo te Hekeretari i te kupu a te Minita ka parea e ia ki te karaka i raro i aia, a katahi ka tuhituhia e ia taua kupu whakahoki a te Minita ki roto ki tetahi pukapuka nui whakaharahara o te Kawanatanga. Katahi ka parea taua kupu a te Minita ki te kaiwhakamaori o te Tari, ka whakamaoritia e ia ka oti, ka hoatu e ia ki tetahi tamaiti paku o taua tari kia whaona taua reta ki tetahi kawa ka tukua atu ki roto ki te meera ki te tangata nana te tono. Akuanei kua roa rawa atu e tatari ana taua Maori mate ki tetahi utu mo tana tono a no tona kitenga i te pukapuka nui i haere mai i roto i te poohi, ka tino hari tona ngakau, ka whakaaro penei ia, akuanei te hiahia o toku ngakau te rite ai te makona ai. Akuanei no tona huakanga i tana pukapuka. Aue! Taukiri he kupu kau no to Minita kanui tona pouri i te mea e kore e taea te whakarite i tona hiahia, he kore moni hoki. A na tenei mahi awhiorangi, amiowhenua i kai haere i taua moni a nga Maori. E hara i te mea e penei ana taku kupu me homai tonu tenei moni page 47ma matou e whakahaere, engari me whakapau tenei moni katoa i runga i nga take tika a nga Maori ake. Kei te mohio pea nga honors mema i whakaritea tenei moni i raro i to rarangi 64 o Te Ture Nui o Niu Tireni 1852. Muri iho ka paahitia he Ture ano i te tau 1858 e whakarite ana kia apititia tetahi moni e £19,000 ia tau, ia tau mo nga mahi Maori. A i te tau 1873 ka paahitia tetahi Ture ano hei whakarite i tetahi moni hou he £7,000 i te tau hei painga ma nga Maori, apiti atu ki tetahi £800 i te tau hei utu mo nga tangata Maori tokurua kia tu raua hei Minita mo te taha ki to raua iwi Maori. Na mehemea kua tae mai he kupu ia Te Kuini kia whakamutua enei moni a nga Maori, erangi tena, ka marama tonu nga Maori. I mua tata ake nei, i mate rawa atu nga Maori o Waikato i te Waipuketanga o a ratou kainga, ngaro whare, ngaro taonga, ngaro kai, na reira ka tono atu ratou ki te Kawanatanga kia atawhaitia ratou i runga i to ratou mate. Ki mai ana te Kawanatanga e kore e whakaaetia ta ratou tono, erangi me tahuri ratou ki te riihi, ki te hoko ranei i a ratou whenua. Tena ia, me pewhea ta ratou whakahaere io ratou whenua e puta mai ai he oranga ma ratou i te mea kua herea ta ratou whenua mo nga tau maha noa atu? Ki taku whakaaro, tino tika kia whakaorangia enei tangata i roto i taua £7,000 ra, ta te mea ko taua mate i pa kia ratou, he whin na te Atua, e hara i te mea na to ratou mahi he, mahi kuare, aha ranei. Na reira he mea tika rawa atu kia atawhaitia enei tangata e auc nei. Kua rongo ahau inaianei kua tukua atu etahi tana paraoa e toru, e e wha ranei. Ka mehemea na te Kawanatanga tenei tohu aroha kanui toku hari.

Te Hutana.—Kei te ahua pouri nga korero a to honore mema Maori o te Hau Raro, otira e noho mate ana nga Maori o tona takiwa. E hoatu ana e te Kawanatanga e £50 ki te Takuta i Mangonui, engari kihai taua tangata i tino kaha ki te awhina i nga turoro Maori, ta te mea he kino rawa nga huarahi o taua takiwa, te taea te haere atu ki nga kainga Maori ina puta mai he awha. E £25 hoki e puta ana ki tetahi tangata tuku rongoa i Kaitaia, otira e pamamao rawa ki te kainga o te honore mema, e tae ana pea ki te whitu te kau maero. Na inaianei kua whakaae te Kawanatanga ki te homai kia £100 ki tetahi takuta i Hokianga kia taea ai e ia te tiaki i nga turoro Maori o taua takiwa. He tika rawa te amuamu a te honore mema ta te mea he iti rawa te manaaki a te Kawanatanga ki nga Maori o te pito ki raro o tenei motu, ahakoa ta ratou noho pai i raro o te Ture, kaore e haututu erangi he noho pai tonu ratou tahi ko a ratou hoa Pakeha. Kore rawa he painga e tukua ana mo taua takiwa. I mua e hoatu ana he rongoa ki nga mahita o nga kura, na inaianei kua whakamutua te tuku rongoa kia ratou. E hara nga Maori o te Hau Raro i te iwi pinono, i te iwi pakiki. Kahore. Kore rawa a ratou tono, na reira. e tino tika ana kia whai whakaaro te Kawanatanga kia ratou, tae noa hoki ki nga Maori e noho ana kei te kainga o te honore mema nei o Kapa.

Te Roretana.—E tino whai take ana nga mema Maori kia amuamu. Inahoki kahore i te pau tika te katoa o te £7,000 i hei painga ma nga Maori. Na reira tino tika ta ratou motini kia whakaaturia mai ki te Whare te huarahi i pau ai tenei moni. Kua kitea e £1,400 e pau ana mo te utunga o nga apiha i te Tari Maori i Werengitana. Na e kore rawa e e tika kia utua enei tangata i roto o te £7,000. Me whakaae te Kawanatanga ki te tono a nga mema Maori, a me whakapau tika taua moni katoa i runga i nga ritenga pu i homai ai taua moni i te tuatahi.

Ko Hiara.—I tupu ake tenei raruraru i runga i te whakahaweatanga ki nga ritenga o Te Ture Niu o Niu Tireni e whakaritea ana kia homai ki te aroaro o te Paremete i roto i te toru tekau ra i muri mai o te whakatuwheratanga te kaute o taua moni katoa. I rongo ahau na te Kawanatanga o Te Akitini i timata te kai he i tenei moui erangi me whakamutu e tenei Kawanatanga taua mahi he. Kua kite ahau inaianei, ka tangohia tetahi wahi nui o te £7,000 hei utu mo nga apiha o te Tari o nga Ture. He mahi he rawa atu tenei. Me whakapau tenei moni katoa ma nga Maori anake. Kua kite ahau i tetahi riitana, ara tetahi page 48pukapuka whakaatu i homai ki te Whore, kua tangohia e Kawanatanga nga moni a nga tangata Maori whai penihana, e £5, e £10. Katahi te mahi kino rawa atu. Ka tautoko ahau i te motini a Taipua.

Ta Rapata Taute.—Tino whai take te mema Maori o Te Tai Hauauru ki te tuku mai i tana motini me te whakahe ki te kino o te whakahaere mo enei moni. I ata whakaritea tenei moni i roto o Te Ture Niu, me tetahi Ture i muri mai, hei painga hei oranga ma nga Maori. Na kua kitea inaianei kei te kainga enei moni i roto o enei tau e toru e nga apiha o te Tari Maori. He mahi hou rawa tenei, kore rawa i peneitia i mua. He mahi tahae tenei i te moni i ata wehea e te Kawanatanga o Ingarangi hei painga ma nga Maori. Te tikanga i homai ai tenei moni hei tiki rongoa, takutu, hohipera, aha ranei, koina te ritenga o tana moni. I kitea ano i roto i te kante o te tau 1886 e puta ana tetahi wahi o tenei koha ki nga kaumatua, ki nga kuia, ki nga tangata hoki i hapai i te Kawanatanga i te takiwa o nga pakanga. Ma nga Ateha Maori tetahi wahi, hei hoko rongoa, utu takuta, hoko kai kakahu, aha ranei. I penei nga mahi i pau ai tenei moni i mua. Na i tenei tau kua hori ake nei £1,404 i pau i te utunga i nga apiha i Werengitana. Na ko tetahi wahi nui o tenei moni whakaora i nga mate o nga Maori e kainga ketia ana e te Hekeretari me nga karaka o Te Tari o nga Ture. Kua tau te ingoa kino, te ingoa whakama ki te Paremete mo tenei raweketanga o nga moni tiaki. Ko nga tangata rawaho e mauria ana ki te whareherehere ina tahae ratou i nga moni tiaki penei. Otiia kei te whakamana tenei Paremete te mahi tahae i enei moni tiaki i ata wehea i mua atu i te whatekau tau hei oranga hei painga ma nga Maori. Me tahuri te Whare ki te awhina i te honore mema mo te Tai Hauauru, ara a Taipua a me whakamaro he ritenga e whakamuturia e te Kawanatanga tenei mahi raweke i taua £7,000 ara te mahi utu i te Hekeretari me ana Karaka i roto i te moni a nga Maori. He mahi he rawa ata tenei. E kore e taea te whakatika. Kaua te Whare e titiro ki tenei mea i runga i te mahara ki te Kawanatanga, erangi me pooti i runga i te tika me te pono. Ka tautoko ahau i te motini a Taipua. Me titiro nga honore mema ki Te Ture Nui o te tau 1852, me era atu mea e pa ana ki tenei putake; kei reira katoa nga korero mo tenei moni; a tera e kitea katoatia te pono o aku korero.

Ko Puruiha.—E tino hari ana toku ngakau mo nga whai korero o te honore mema mo Inangahua ara a Ta Rapata Taute tika rawa ana kupu. I penei taku rongo ki enei moni. No te whakakoronitanga o tenei koroni i homai te Kawanatanga o Ingarangi ki te Kawanatanga o Niu Tireni nga whenua me nga whare me nga taonga e rite ana te utu ki te toru miriona pauna, he homai noa, erangi kotahi te koha i ata whakatakototia, kotahi te Kawenata, ara koinei. Me whakarite e te Kawanatanga o Niu Tireni, ia tau, ia tau, tetahi moni e £7,000 hei oranga, hei painga ma nga Maori: hei tiaki i nga tangata mate, i nga rawa kore, i nga mea kore whenua, pewhea ranei. I roto ano i tenei Paremete ka kokiri pitihana te honore mema o Te Waipounamu e whakaatu mai ana i nga mate o nga Maori whenua kore, me nga turoro, me te inoi kia whakaorangia ratou, me te takoto toi tu mai o tenei £7,000 hei whakarite i nga hiahia me nga mati a nga Maori. Na ahakoa tenei kawenata tapu i whakaaetia i waenga o te Kawanatanga o Ingarangi me te Kawanatanga o tenei koroni, kei te tangohia inaianei te hawhe o tenei moni hei utu i te Tari o nga Ture. Ka tautoko ahau i te motini o te honore mema, ara o Taipua. Kanui toku whakaaroha mo te iwi Maori. Nui atu te tika me te pai o te honore mema o Te Tai Hauauru me te honore mema mo Inangahua.

Ko Hetana.—I runga i toko hiahia kia haere te Whare i roto i te Komiti o nga moni e tono ana ahau kia turakina te motini a Taipua. Nonaianei tonu ahau i tu ai he Minita Maori a kahore ano ahau kia whai takiwa ki te titiro ki tenei mea. He nui nga tau e mau ana tenei mahi, i mua atu i te tunga o te Kawanatanga o Te Paranihi na reira e kore e tika kia penei te whakapae ki te Kawanatanga inaianei. Erangi ka tino page 49tahuri ahau ki te rapu i te ritenga o tenei moni, mai ano i te timatatanga, a ka mahi pono ahau ki nga Maori. E kore au e kaha ki te ki ohorere, i he te whakahaere o te Kawanatanga o Ta Hare Akitini. E kore ahau e whakapae kia ratou. I penei ano te whakahaere i te wa e tu ana te Kawanatanga o Te Taute.

Ta Rapata Taute.—Kore rawa.

Te Hetana.—Kei te korero tika ahau he nui nga tau e penei ana te whakahaere, erangi no mua atu pea i te wa i tu ai a Te Taute. No te Kawanatanga o Te Akitini, a e kore pea ia e whakahaere he i nga Maori.

Ko W. Kere.—E koa ana ahau i te mea kua tino whakaae mai te Pirimia tera ia e ata kimi marire i taua putake. Erangi e tika tonu ana te whakahe a nga Maori. He pono tonu te tohutohu mai a Te Puruiha, te honore mema mo Rangitikei ki te ritenga o te £7,000, kia whakapaua tikatia i runga i nga mahi Maori anake, hei painga mo ratou e mate aua, e rawa kore ana. Tera atu hoki tetahi moni i whakaritea peratia, ara e £19,000 mo nga kura Maori. Me korero ahau i nga mahi a tenei Kawanatanga. Kei roto i toku takiwa etahi Maori maha atu, he rangatira, he kaumatua i whawhai i te taha kia te Kuini a hoatu ana he penihana ma ratou. Erangi i te tau 1892, ka murua a ratou penihana. Kei au te rarangi ingoa o nga mea kua tangohia a ratou moni. He kaumatua rawa etahi o ratou, kua piko nei, kua kore e kaha ki te haereere, a kua tangohia te tekau pauna o a ratou moni i te tau. I whakaatu ahau i tenei mea kia Te Karimana iaia e Minita Maori ana, a ki mai ana ia tera ia e ata whakaaro ki taua mea, otiia kihai i maua taua kupu. Na inaianei, i te mea kua tu a te Pirimia hei Minita Maori. Kanui toku hiahia kia tahuri ia ki te rapu, me te whakahoki ano i nga penihana a aua kaumatua ra ki te moni o te tuatahi. Mehemea ka tirohia e te Pirimia te riitana i motinitia e Tame Parata kia homai, tera ia e kite he maha nga tangata i murua a ratou oranga: i whakahokia nga moni a etahi i te £15 ki te £10, me pera tonu. E hara i te mea ka pai te ingoa te Kawanatanga i runga i tenei tu mahi. Ki taku he mea he rawa atu te murunga i nga oranga o enei kaumatua i uru ki nga whawhai mo te Kuini, a mate atu nga tamariki a etahi o ratou. E hara tenei i te whakaaro rangatira. Kua tino kite ahau kua puta he penihana ma Tawhiao e £225, a koina pu te nui o te moni i murua i runga i nga kaumatua o toku Takiwa i hapai i te pakanga o te Kawanatanga, a hoatu ana taua moni ki te tangata i tahuri mai ki te Ture. Tera ano etahi tangata, he penihana nui ta ratou, otiia kihai i kowhakiria tetahi wahi. Nui atu toku koa mehemea ka tahuri te Pirimia ki te rapu i tenei mea, me te tuku atu i te tika me te aroha ki nga tangata piri pono kia Te Kuini.

Tame Parata.—E kore e pai kia noho puku ahau i runga i tenei putake. Kahore e tika kia kainga enei moni hei utu mo nga apiha o te Tari me era mahi; e hara era i uga ritenga i wehea ai taua moni i raro i Te Ture Nui o te Koroni. I whakakaritea taua mea mo nga mahi Maori tuturu. I te wa e tu ana a Te Makarini e tu ana nga Ateha Maori kei Te Waipounamu hei hoa mo nga Kaiwhakawa Tuturu, me te tango ano ratou i nga penihana ma ratou. Otiia inaianei kua tangohia katoatia a ratou utu. He maha aku tononga kia hoatu etahi utu iti nei ma enei Ateha kia manawanui ai ratou ki nga mahi. Otiia, kihai i whakaaetia. Na enei Ateha hoki i mau ai te rongo me te pai, a ka tupono ki nga keehi nunui, ka tukua e ratou ki nga Kaiwhakawa Tuturu. I Kaiapoi, i Moeraki me era atu wahi i tu enei Ateha. Otiia kua kore inaianei. Na heaha te pai kia kore he utu mo enei tangata? I te tau 1892, i motini ahau mo tetahi riitana kia whakaaturia mai nga huarahi i pau ai te £7,000 nei kore rawa i homai. I tangohia e £30 i roto i te moni o ia Ateha o Te Waipounamu, a kahore pea i tae ki te £200 te moni e pau ana ma nga Maori o tera motu. E ki mai ana tetahi honore mema ki ahau, e £30, anake otiia ki toku mohio kei te nuku atu pea. Tika tonu te whai korero a aku hoa nga mema Maori o Te Tai Hauauru me Te Hau Raro. Ki te tukua te tono ki te Kawanatanga, kotahi tonu te ahua o te utu mai, ara ko tenei kupu. "E pouri ana te Kawana-page 50tanga i te mea kahore kau he moni hei whakarite i to tono." Ka pooti ahau mo te motini a Taipua, i te mea e mahi ana ia i te tika mo te iwi Maori, erangi e korero ana ahau mo nga tangata o Te Waipounamu. Tera tetahi Maori i pangia e te mate i Taiaroa (Otago Heads) ka patua te waea ki te takuta, kore rawa ia i haere mai i runga i tana ki, e hara ia i te tangata e utua ana e te Kawanatanga, a mate ana tana turoro. He maha nga keehi penei ki Te Waipounamu. I Rapaki i te wa e ngau kino ana te mitara, e rima nga tamaraki i mate rawa atu, he kore takuta. I tae atu ano ahau ki te Tari ki te whakaatu tikanga mo taua mate, a no te haerenga o te takutu, kahore tonu i pai tana mahi. Mehemea he hiahia to te Kawanatanga ki te tiaki pai i te iwi Maori kia ora ai, ko te mea tika, me whakatu tetahi tino takuta, me hoatu he utu tika mana i roto o te £7,000. Heaha te pai o te £50? Kore rawa he painga. E hiahia ana ahau kia whakaae te Minita Maori kia whakahaerea paitia tenei £7,000 ma nga mahi Maori anake.

No te pootitanga.

Kia haere te Whare ki roto ki te Komiti.

Mo te motini a Taipua.

E 2, te petanga o te taha turaki i te motini a Taipua, a hinga ana taua mea.