Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Wenerei, te 2 o Akuhata, 1893

Wenerei, te 2 o Akuhata, 1893.

Nga Rahui O Te Tai Hauaurd.

Ko Arana.—Patai ana ki te Kawanatanga (1.) Mehemea ko Te Wiremu kua utua nei ki tetahi moni nui mo tana mahi whakahaere i nga Rahui o Te Tai Hauauru, koia ano te Wiremu i whakapaea nana i tahae tetahi £5,000 a nga Maori, he moni hoko i te poraka o Kaitangiwhenua? (2.) Tera ranei e whakaatu mai te Kawanatanga heaha nga "mahi" a tenei tangata? (3.) Tera ranei te Kawanatanga e whakaatu mai ma nga Maori whai paanga ki enei rahui e utu aua moni a taua tangata nei, ma te Kawanatanga ranei e utu?

Te Waari.—Ae koia tonu te Wiremu i whakapaea nei, erangi na Meiha Akitini i hoatu he raihana ki taua tangata, a he tohu pea teua kihai i tika taua whakapae. Ko te mahi a taua Wiremu e karanga huihui o nga Maori whai paanga ki nga Rahui o Te Tai Hauauru me te whakamarama atu kia ratou nga ritenga o te Ture, me te page 27whakaatu mai ki te Tari a Te Kai Tiaki i nga hiahia o nga Maori. E kore pea e kitea tetahi tangata penei te pai ki te mahi i enei tu whakahaere. Engari e kore e waiho ma nga Maori e utu tenei tangata. Ma te Tari o te Kai Tiaki ke e utu.

Ko Pakuha.—Kei te ki mai ranei koe Na Ta Hare Akitini i whakatu tenei tangata hei kai whakamaori?

Te Waari.—Ae. Na Ta Hare Akitini i tuku te raihana ki aia.

Ko Pakuha.—Kaore. Engari i hoatu kau he raihana whakamaori ki aia i te mea e ki ana he tangata mohio ia ki te reo Maori. A no te mea kua tae mai te kupu o te Tari e whakaatu ana e tika ana kia hoatu he raihana mana, whakaae kau ana te Kawanatanga.

Te Pakarana.—E kore e kiia ko te hoatutanga o te raihana ki tenei tangata e Meiha Akitini he paninga tona ki te peita ma, ara he murunga no tona hara, a kua whakapaea hoki taua tangata, i tahaetia e ia te £5,000 a nga Maori a kua hoatu he painga ki aia inainei e te Kawanatanga.

Ko Taipua.—Ka whai kupu ahau mo tenei tangata mo Wiremu. He komihana ia i mua. A i te haerenga o Te Kira ki te kawe atu i te moni hoko mo te poraka o Kaitangiwhenua ki nga Maori, kaore ana noti, hoatu ana he moni tieki. Tonoa ana e Wiremu, mana e kawe ki te peeke ki te tiini, mana e kawe mai nga noti takitahi. E £5,300, pea te moni o roto o te tieki, a no te rironga iaia ka mauria e ia ki Patea, ka kawea ki tona kaute i te peeke. I rongo ahau i tuhaina e Wiremu taua moni i waenga o tana wahine me a raua tamariki a i muri iho ka pekerapu. I roa e tatari ana nga Maori, a no te korenga o Wiremu e hoki mai katahi ka haere ratou ki tona kainga, rokohanga ke kei te moe. Ki mai ana ia kanui tona mate, e kore ia e kaha ki te whakahaere i taua mahi, erangi kei te takoto pai ta ratou moni kei te peeke. Na kore tonu atu taua moni, raruana nga Maori. Muri iho ka pitihana mai ratou ki te Paremete a whakahaua ana te Komiti Maori kia rapua e te Kawanatanga tetahi whiu mo tenei mahi tahae. He mea kino rawa te hoatu mahi Kawanatanga ki enei tu tangata hara penei. Tera atu nga Kai Whakamaori mahi tika, kihai i tau he paru ki runga ki o ratou ingoa. Kaua rawa e whakaturia nga tangata penei me tenei Wiremu. Me mohio hoki te Kawanatanga, ki te whai hara a muri ake nei tera e tau te ingoa kino ki te Kawanatanga.

Teoti Hatiana.—I ki ano te Kahiti 16 Oketopa, 1890, kua whakaturia tenei tangata hei Kaiwhakamaori i raro i te Ture Kooti Whenua Maori inahoki te ingoa o Te Pakuha i te mea e ngaro ana te Minita Maori.

R. Tamihana.—I te pohehe pea tenei Kawanatanga. Mei mohio ratou ki nga whakapae mo tenei tangata, e kore ratou e pai ki aia. Otiia ka kitea inaianei i te he o te whakahaere. Me whakawatea mai te Kawanatanga ia ratou, kaua e hui atu ki nga tangata kua haunga o ratou ingoa. Me whakatu ko nga tangata pai tonu. I muri nei me mutu rawa te tuku mahi ki enei tu tangata, i te mea no enei mahi whakarihariha, kua tae te piro ki nga wahi katoa o te motu.

Ta Teone Hooro.—Kihai pea i mohio te Kawanatanga ki nga whakapae mo tenei tangata i te wa i whakaturia ia, otiia i te mea kua rongo pu ratou inaianei, ka tau te ingoa kino rawa atu ki te Kawanatanga, mehemea ka waiho tenei tangata kia tu ana i runga i te wahi o te koroni, ahakoa mo te ra kotahi. Me tahuri tonu te Kawanatanga ki te uiui mehemea he pono nga korero a Taipua mo tenei tangata. Kia tere tonu te kimi. E kore e pai kia waiho noaiho.

Te Hetana.—Kei te mohio nga tangata katoa, ko te tangata e meatia ana kua tukua he raihana ki aia, me matua ui ki tona ingoa pai. A na tera Kawanatanga i tuku te raihana ki tenei tangata i runga i te whakaaro he tangata pai ia. Ko tenei tangata kei raro i te tari o te Kai Tiaki e mahi ana, na e kore e tika kia pokoanoa ta ratou whawha atu ki tenei take. Kei te Kai Tiaki tonu te ritenga mo nga apiha o tona tari. Na i te mea kua ara ake tenei mea, ma te Kai Tiaki e rapu i nga taha katoa o tenei raruraru. Akuanei pea he korero whakapae noaiho, he hara paku noaiho ranei, a na te korero i page 28whakanui kia tike tike noa ake. He pena tonu te ahua o etahi take Maori. He whakapae kino rawa tenei mo Wiremu, a e hara i te mea katahi ka whakapaea kinotia etahi tangata e nga mema Maori, muri iho ka kitea he hanga noaiho. Kaua tatou e whakatau te hara ki te Wiremu nei e runga i nga korero a Taipua. He ahua maahara pea, ta te mea e mahi ana Wiremu i te taha o te Kai Tiaki, a e ahua riri ana etahi Maori ki aia. Ma te Kai Tiaki e rapu nga ritenga o tenei mea. Tera e kitea nga korero katoa mo tenei rarararu.

Te Miterehana.—Tera e kitea nga korero katoa, kei roto i nga pukapuka o te Tari.

Ko Piukenana.—E ahua whakapae ana te Pirimia ki tera Kawanatanga mo ta ratou tuku raihana ki te Wiremu nei. Ko te mea nui rawa ma nga Kawanatanga, he matua rapu i nga ritenga katoa mo te ahua pai o nga tangata e whakaturia peratia.

Ko Makoea.—Ko te mea pai me kimi te pono me te tika o enei whakapae. Ko taua Wiremu kei te mahi ia i etahi mahi nui i raro i te Ture mo nga Rahui o Te Tai Hauauru, a he tangata mohio ia ki aua tu mahi, me te nui o tona mana ki runga ki nga Maori o taua takiwa a tera e pai ana mahi ki reira.

Ko Hiara.—Me kimi te Kawanatanga i tenei whakapae a ki te kitea kei te tika me muru tona raihana kai whakamaori.

Ko Arana.—I patai e au tenei patai i runga i te pono me te tika me te hiahia kia penei te utu mai a te Minita i toku patai he tangata ke noa atu taua Wiremu e mahi nei i nga mahi Kawanatanga, e hara rawa i te Wiremu nana i tahae taua £5,000. Tena ko tenei metemea ehoatu ana te Kawanatanga he painga ki nga tangata mahi kino ki nga Maori me a ratou whenua. Titiro hoki ki te mahi kino a tetahi tangata i tenei tau kua hori ake nei. Na i rapua te take o tenei raruraru i te tau 1885. A i kimihia e te Komiti o tenei Whare taua keehi me te pitihana o nga Maori rawa kore e inoi ana mo ta ratou moni. Tera e kitea te korero mo tenei mea i roto i nga Pukapuka Paremete 1885, I.-2, i penei ana ara:—

"Ko te Pitihana a Uru Te Angina me ona hoa 100. E ki ana nga Kai Pitihana ko to ratou whenua ko Kaitangiwhenua i hokona ki te Kawanatanga, a ko tetahi wahi o nga moni utu ara e £5,411 0s. 7d. i utua ki te tieki, a mea mai ana Wiremu Wiremu mana e wahi te tieke, a i riro atu hoki i aia, a kihai rawa i puta tetahi moni iaia mo te tieki. E tono ana ratou ki tetahi ora ma ratou.

"Kua whakahaua ahau kia ki penei: me kimi e te Kawanatanga mehemea e tino mana ana nga korero e ahei ai ratou te tuku tono kia whakawakia tenei mea e te ture i runga i te whakawa Hiwhiri, Kirimina ranei. A ki te kitea e tika kia peratia, me awhina te Kawanatanga i nga Maori ki te kimi i tetahi huarahi e puta ai he a mo ratou.

"3 Hurae, 1885."

Na heaha te mea i mahia? I ki ano te Kawanatanga a ki mai ana nga Apiha o te Ture, e kore e tau pea te hara Kirimina, a no te mea kua pekerapu taua tangata, ahakoa whakawakia ia, e kore e hoki mai nga moni, a tona mutunga iho tena. Na ahakoa kihai i taea te whiu i tenei tangata, me kaua rawa e hoatu he mahi ki tenei tu tangata, ahakoa pewhea tona matau ki te reo Maori. E kino rawa ana tenei mahi, penei me Hone Ranana, tau ana te ingoa whakahouhou ki te koroni, a e kore e ahua pai nga mahi whakahaere whenua Maori.

Ta Rapata Taute.—Kei te pohehe pea nga mema. I whakamahia tenei tangata e tetahi ropu nui o nga Maori e kino ana ki te Kai Tiaki; a koia ta ratou kaiwhakahaere hei tiaki ia ratou. I haere mai taua tangata ki te korero ki te aroaro o nga Komiti mo te taha ki nga Maori, a he mea utu ia mo taua mahi whakahaere i te Pire mo nga Rahui o Te Tai Hauauru. Kaore au i te mohio mo te £5,000. He tika, he pewhea ranei. I parea taua raruraru ki nga roia o te Karauna i te 1885, ki mai ana taua apiha kaore e taea te whiu i taua tangata. Na nga Maori i whakamahi i tenei tangata, na he tohu tena kei te whakapono ratou ki aia. E hara i te mea na te Kai Tiaki i whakamahi i tenei tangata. Heoi tana mahi he karanga huihui me te whakahaere i nga page 29Maori kia whakaae ratou ki te Ture mo te Tai Hauauru.

Takuta Numana.—Kei to pohehe nga mema. Nui atu to riri me te pouri o nga Pakeha o Taranaki i tea mea kua whakaturia tana Wiremu e to Kai Tiaki ki te mahi i nga mahi nui me te hoatu hoki i te £484 ki aia mo tana mahi. He aha te pai kia hoatu he painga ki tetahi tangata penei nana nei i whakawai nga Maori, me to tango hoki i ta ratou tieke e £5,000, a katahi ka hoatu he mahi nui mona.

Ko Hoka.—Ahakoa na tera Kawanatanga i tuku te raihana ki tenei tangata, e kore e tika kia hoatu te mahi nui hei painga mona. Mehemea i mahi kino tetahi roia, ka murua tona ingoa i roto o te pukapuka rarangi ingoa. Waihoki ko nga Kaiwhakamaori mahi kino, me pera ano.

Ko E. M. Mete.—E toru tekau tau e mohio ana ahua kia Wiremu. He nui tana mahi mo te Pire of te Tai Hauauru, me tana whakahaere nui i nga huihui Maori. Ki taku mohio he tangata pai rawa atu a Wiremu, he tangata mahi pono. Mano atu nga Maori e pai ana, e whakapono ana ki aia. Kaore he tangata i tua atu o Wiremu te mohio. A tera nga Maori e hoatu noa atu nga moni ki a Wiremu mana e tiaki, he tohu nui tena mo te kaha o ta ratou whakapono ki aia.

Timi Kara.—I runga i te nui me te roa o nga korero mo tenei mea e tino tika ana me tahuri te Kawanatanga ki te kimi nui i nga ritenga o tenei putake. Engari heaha ra i wareware ai tera Kawanatanga ki tenei hara a kaua e hoatu he raihana ki aia. Otiia kaua tatou e whakapae ki tewhea Kawanatanga. Kua hoatu he mahi nui ki tenei tangata a mehemea ka kitea e hara ia i te tangata tika, heoi me whai tikanga rawa te Kawanatanga. Ko ta ratou hiahia nui hoki kia whiriwhiria ko nga tangata pai tonu hei apiha mo te Kawanatanga.

Ko Pereki.—Kanui te auau o te rongo ki enei tu mahi kino me te mohio tuturu hoki, kaore i te puta tika ki nga Maori a ratou hereni. Kihai i riro i te Kawanatanga tenei moni a heaha nga Maori te whakaara whakawa mo tenei tangata. E tino kitea ana i riro iaia taua moni, a i tukua atu ki tona wahine me ona tamariki a no te haerenga atu o nga Maori kia kite iaia rokohanga atu kei runga i tona tona moenga e takoto ana a kaore i puta mai he kupu marama ki nga Maori. No te marangatanga ki runga ka haere ia ki te pekerapu iaia. Ko te mea tika me tino whai whakaaro te Kawanatanga. Otiia, ahakoa ko tewhea Kawanatanga kei te tu, kotahi tonu te ahua, ara ko te aitua tonu o nga Maori. Na me whakamutu rawa i tenei tu mahi.

He nui nga whai korero mo tenei putake a mutu ana.

Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Ko G. Hatihana.—Motini ana kia homai ki runga i te tepu o te Whare te pukapuka kaute o nga moni £1,821 16s. 8d. i pau mo nga mahi haereere me era tu mahi whakahaere i nga rahui o te Tai Hauauru.

Whakaaetia ana.