Turei, te 3 o Oketopa, 1893.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga i nga tikanga o te Pire nei e whakaeke nei i te reiti ki nga whenua Maori. E kore au e korero mo runga mo te taha ki nga Pakeha. Ka korero kau atu au mo runga mo te Wahi II. e pa nei ki te reititanga o nga whenua Maori. Ko nga Pakeha e mohio ana ki ta ratou tikanga utu reiti hei whakawhiwhi moni mo a ratou nei mahi. Engari he mea hou tenei tikanga ki nga Maori, no reira i whakahe ai ratou ki te tikanga e tauhou nei ratou. Ko te rarangi 14 e whakahua ana i nga whenua Maori kia utu reiti katoa. Ki taku titiro e pa atu ana ki nga whenua Maori katoa ahakoa kua whakataua nga take kaore ranei, ahakoa kua hokona e te Pakeha kaore ranei. A e mea ana tenei koia nei te tikanga o nga kupu i te rarangi whakamaramatanga, engari e mahara ana au tera atu ano ona tikanga. No reira au ka whakahe ki nga tikanga o tenei Pire. E kite iho ana au i te raranga whakamarama e meinga ana ko te tikanga o enei kupu whenua Maori ko nga whenua katoa me nga whaipaanga ki nga whenua a nga Maori, me nga hawhe-kaihe. Ka pewhea ra nga whenua a nga toru koata Pakeha. I rongo atu au ki etahi o nga mema e ki ana he mea pai kia utu reiti nga whenua Maori. Ki taku mahara e hara i te mea tika kia utu reiti nga whenua Maori. Ko tetahi take i tino whakahe ai au, ko te nuinga o nga whenua e whakataua ana e te Kooti Whenua Maori e herea ana, kia kaua ai e taea te hoko. Tera pea he whenua nui te utu a kaore i te taea te hoko te riihi ranei e te tangata nana mo nga utu tika. Tera pea he Pakeha nona te whenua i tua tata atu a ka taea tera te hoko mo te £5 mo te eka, a ko te whenua o taua tangata Maori ra e kore e taea te hoko mo te rima hereni mo te eka. Ki taku mahara ko te mea tika me kaua e utu reiti te whenua a te tangata Maori kia tonoa ra ano e ia ki te Kawanatanga kia wetekia nga here o tona whenua. Me mahara ano hoki koutou he nui te moni a te Maori e pau ana i te haerenga ki te Kooti, me te utunga i te roia, i mua o te wetekanga o te here, ka mutu ka tono atu hoki ki te Kawanatanga kia wetekia te here. He nui nga moni e pau ana i te whakahaeretanga i enei tikanga katoa, a i te mea kua wetekia te here kia taea ai te hoko, kua kore he moni e toe iho ki taua Maori. E rereke ana ra ia i te mea kaore he here o te whenua, a e taea ana te hoko ina whakaritea atu he utu tika, mo te whenua. Koia nei tetahi tino take i whakahe ai nga Maori ki enei Ture e mahia nei mo nga Maori. E timata tonu atu ana te tono reiti, a ki a koutou ki te Pakeha kaore e utu reiti ana kia whiwhi ra ano te tangata ki te whenua me tona whaimana ki te hoko ki te riihi ranei i tona whenua. Kaore au e kaha ki te korero atu mo nga putake katoa o te Pire nei, notemea hoki katahi ano au ka whiwhi i te whakamaoritanga, a kaore ano au kia kite noa i ona tikanga. Me ata whakaaro ano te Kaunihera ki nga tikanga o te Pire nei, me mahi he tikanga mo nga whenua Maori kia kaua e utu reiti kia watea ra ano nga take kia kore he here kia taea ai te hoko te riihi ranei. He maha nga raruraru e pa atu ana ki nga take whenua i runga i te rereke me te uaua o nga tikanga o nga Ture whakahaere i te Kooti Whenua Maori. Ki taku mahara ko te take i raruraru ai nga tikanga na te kaha o nga hoa o te Kawanatanga ki te hanga i nga ture hei painga mo ratou ake, kia raruraru ai nga take ki nga whenua Maori. Kua rongo tatou i te keehi i whakawakia M Nepia i uru ano tetahi o nga mema o te Kawanatanga ki te hoko o tetahi whenua Maori i taua takiwa. A he maha atu nga mahi pera i taea ai te hoko nga whenua a nga Maori mo te £1 mo te eka, i te mea pea ko te utu tika he £10 ke mo te eka, a kaore i roa kua whiwhi te tangata nana i hoko ki te moni nui noatu. Kua paahitia atu tetahi Ture e mea ana ma te Kawanatanga e utu atu nga moni utu mo te wea, a ka waiho tera hei taunaha ki runga ki te whenua. Kua kite page 11hoki tatou i nga Ture i taea ai te hopu etahi wahine o te Urewera mo to ratou arainga i te wea. Ko aua wea kei runga i nga whenua e taunahatia ana ki te utu o te wea, a na reira i taea ai e te Kawanatanga te hoko nga whenua. Ki taku mahara kei te he katoa nga tikanga o nga Ture e pa nei ki nga whenua Maori, a na aua Ture, i kore ai e pai nga Maori ki nga Ture hou. I muri mai i tera Paremete i tae atu te Pirimia ki Nepia, a i taua wa e tu ana ano te hui Maori i te Waipatu a kaore ia i tae atu ki taua hui. I whaikorero ia i Nepia a e kiia ana i mea ano ia i reira me utu reiti nga whenua Maori, engari kaore ia i haere atu ki te hui Maori ki pera atu ai. Ki taku mahara ko te mea tika me tuku atu tenei Pire ki nga Maori i nga takiwa katoa kia kite ratou i mua o te whakamananga hei Ture. E ki ana tatou kei te whakahe tonu nga Maori ki nga ture katoa e mahia ana mo te taha ki nga Maori, engari me mahara tatou kaore ratou i te kite wawe i nga Pire i mua o te whakamananga. Kei te utu ano au i tenei mea i te reiti, he nui atu pea taku utu reiti i ta etahi o nga mema o te Kaunihera nei. Kaore au i te whakahe i taku utu reiti notemea e mohio ana au ki tona tikanga; engari kei te here katoa te nuinga o nga whenua a nga Maori, a ki te ata whakaaro koutou tera ano koutou e mahara koia ano e hara i te mea tika kia utu reiti ratou i te mea kaore e taea ana e ratou te hoko te riihi ranei i o ratou whenua. Kei te here katoa te nuinga o nga whenua Maori ahakoa he whenua kua wehe ke ki te tangata kotahi, e purutia ana ranei e te tokomaha. E whakahe ana au ki nga tikanga katoa o te Wahi II. o tenei Pire, e pa nei ki nga Maori, a ki te whakamana e te Kaunihera he Ture, e kore au e uru atu ki taua mahi

page 12 page 13