Wenerei, te 5 o Oketopa, 1892.
Pire Whakamana Take Whenua Maori.

Timi Kara.—I runga i taku kupu i whakaae atu ai ki nga mema o tenei Whare na ratou nei i whakaatu mai ki ahau i te he o etahi rarangi me te whakauru i etahi menemana mo aua rarangi i roto i te Komiti ka ata whakamarama atu ahau inaianei. Na te mema mo Waitotara taua take i whakaara me te mema mo Te Muka mo runga i nga tikanga o te rarangi 2. I ki ahau ka tukua atu taua rarangi ki te Apiha Mahi Ture o te Karauna a i tae ahau ki aia i tenei ra. Kihai ahau I kite i te roia o te Karauna erangi i whakatakotoria e ahau ki te aroaro o te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori nana i tuku ki te Apiha Kaitapiri o te Karauna. Heoi nano hoki te tangata matau i taea e ahau. Ka korero ahau inaianei i te pukapuka i tukuna mai ki ahau e te Tiati Tumuaki mo runga i aua rarangi ma konei pea e ata tau ai te ngakau o aku hoa mema. Ki taku whakaaro ma konei e kore ai e ruarua te whakaaro o nga mema o te Whare ki nga tikanga kua apitia ki te rarangi 2. Ko te mea i wehingia ai kei whakarereketia na te tikanga mo nga take i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. Ki taku whakaaro tera nga mema e whakaae mai ki taku ki kua tika inaianei. Tenei ake ano hoki etahi menemana i whakaae ai ahau kia whakaurua. Na mo runga i te rarangi 4 i ki te mema mo Waitotara kihai i tino hangai taua rarangi ki nga tauira. E penei ana hoki nga kupu o te tauira. Ka ahei te uiui i nga take ki nga whenua kihai nei ano i whakaotia. Ki taku whakaaro ka ora pea te ngakau o taua mema i tenei Otira ka whakamana e ahau enei menemana i te taenga atu ki te Kaunihera. E mea ana hoki ahau kia apitia atu ki te mutunga o te rarangi 12 enei kupu. I runga i aua keehi ko te whenua ko nga hea ranei i roto i te whenua i puritia ai te tiwhikete me pupuri e nga Maori Whai Take me te arai ano kei whakararua taua whenua tetahi wahi ranei o taua whenua. A me whakauru ano hoki tetahi rarangi apiti i muri iho i te rarangi 19 me te penei nga korero o taua rarangi me kaua e whakaurua te wa timata mai i te ra o te pahitanga o te Ture Whakatikatika 1889 e Ture Kooti Whenua Maori a taea noatia te mutunga o tenei Paremete e haere ake nei, a me kaua ano hoki e whakaekea tetahi keehi e whakakorea ana e te Ture Whakatikatika 1889 i te Ture Kooti Whenua Maori e te Ture Whakatikatika hoki i te Ture Whenua Maori 1890 me te Ture Whakatikatika hoki i e Ture Kooti Whenua Maori 1891 e tenei Ture ranei. Heoi nano hoki te huarahi tika e tau ai te tika ki nga Maori. Ehara ano hoki i te mea tika kia mau tonu te Ture here ki runga i o ratou whenua. Ki taku whakaaro e kore e ara mai he kupu whakahe mo tena. I motinitia etahi menemana e te mema mo Mataura i te po kua hori nei me tana tono mai kia whakaae ahau ki aua menemana. Ki atu ana ahau ki aia ekore ahau e whakaae ohorere ki aua menemana ana e rarangi me matua tuku e ahau ki aku hoa mema kia whiriwhiria e ratou otira ahakoa whakaae pehea ranei ratou ka waiho ano e ahau taua mema i tona ahua ano o te tuatahi ara i tana tukunga mai i aua menemana. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki taua mema kua ea i ahau taku wahi o taku mahi i runga i te tukunga mai o taua take kia korerotia ano. Na me ki ake ahau inaianei kua ki te Kawanatanga ekore ratou e whakaae ki nga menemana a taua mema a page 61he take ano hoki i pera ai ratou ahakoa to kaha o taku whakamarama ki a ratou me te kaha ano hoki i taku whakatika atu i nga menemana a taua mema ki te Kawanatanga me taku ki atu ano hoki ki te Kawanatanga ko tetahi tena o aua keehi kia hohoro te tuku i te ora a e tino hangai ana hoki i runga i nga tikanga o tenei Pire e taea ai te whakaoti i nga take raruraru. Otira kua kii ake nei ahau i mahara pea te Kawanatanga me te tika ano pea o a ratou mahara i te mea kua tata nei te mutunga o te Paremete me te nui hoki o nga mahi e whakaekea mai e aua mememana na kona i kore ai e whakaae te Kawanatanga ki nga menemana a taua mema; me ki ake ano hoki ahau i mua o te whiriwhirnaga a te Kawanatanga i enei menemana i whakarereketia e ahau etahi kupu i roto i aua menemana kia tau ai te pai ki nga taha e rua heoi nei te whakarereketanga kei roto i te wahi tekiona whakamutunga i whakahuatia mai e te mema na. E penei ana hoki nga kupu o te tekiona 4. Ki te kore e whakaaetia i roto i te Kooti e puare ana te whakawa tuarua i runga i tetahi keehi ahakoa no mua te tono a te Maori kotahi maha atu ranei a ki te whakaaetia te tono a tetahi atu Maori kua whakakorea tana tono o mua ka tika kia whakawakia tana keehi ahakoa nana te tono na tetahi atu Maori ranei. Kei konei ka whakaurua atu e ahau ko enei kupu ara ki te kore he take arai. Me mohio hoki te Whare ki tenei tera ano etahi take Maori ahakoa e tika ana e araia ana te whakawa i roto i te Kooti i runga ano i te maro o nga kupu o te Ture. Ko te tino tikanga hoki o tenei ture he mea kia whai mana ai te Kooti Whenua Maori ki te uiui i nga take ki etahi keehi a ki te mea tera etahi keehi e ekengia ana e nga menemana a te rangatira na me kaua aua keehi e tino araia i te kimihanga i te tika me te pono o tera keehi. Otira he whakaatu kau tenei i te huarahi i whakaaro ai ahau ara mehemea i whakaaetia katoatia nga menemana a taua mema e te Kawanatanga, akuanei i te mea kahore te Kawanatanga e whakaae ana me whakamutu te korero erangi ia ka whakaatu ano ahau i tetahi keehi e tau ana he mate. Ko taua keehi he keehi ano i tae mae ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori I whakarangona ano nga korero o tetahi taha o tetahi taha me nga korero ano hoki a nga roia a ko tona tukunga iho whakataua ana e te Komiti me tuku taua keehi ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria e ratou me te whakaatu ano i etahi tikanga ara he tikanga pera ano me nga tikanga e mau ana. i roto i nga menemana kua kiia ake. Na runga ano hoki i taua ripoata i motini ai te mema mo Mataura i ana menemana e korerotia nei. Otira ka whai kupu toru toru nei ahau mo runga i taua keehi. I tukuna mai a Mangaohane Poraka kia whakawakia e te Kooti a whakawakia ana nga take a nga tini tangata ki taua Poraka a whakataua ana e te Kooti ki etahi Maori. Ko Winiata te wharo tetahi o era kihai i whiwhi ki tetahi wahi o taua whenua a ka tono ano nga tangata kihai i whakaae ki te whakataunga a te Kooti kia whakawakia ano taua whenua. Ko tetahi o aua tangata ko Winiata te Wharo. Ka whakawakia tuaruatia ano taua keehi. I reira ano te roia a Winiata hei whakahaere mo te taha ki aia, ki taku mohio ko te Hiana tana roia a i whai takiwa ano ia hei whakamarama ki te Kooti i tona mate. A ka ata whiriwhiria e te Kooti ana take a whakakorea tana tono me a etahi atu. I mahia ano tenei i roto i nga marama e toru e whakaatungia ana e te Ture. Otira kahore kia tino pau aua marama e toru ka tono ano etahi Maori kia whakawakia tuaruatia ano taua whenua, a whakakorea ana e te Tiati Tumuaki te tono a Rena Maikuku ko ia hoki tetahi o era i tono i muri nei kia whakawakia tuaruatia taua whenua. I muri iho ka kawea ano taua keehi ki te Hupirimi Kooti, a i muri iho ka kawea ki te Kooti Pira, a whakataua ana e te Kooti Pira kihai i whai mana te Tiati Tumuaki ki te whakataka i te tono a Rena Maikuku ko ia anake hoki i te aroaro o te Kooti a i whakahaerea katoatea e ia nga huarahi o te ture. I kiia ano hoki e te Kooti Piira i tika tonu te tono a Rena ki te Kooti Whenua Maori kia whiriwhiria tana take ki taua Poraka Whenua. Heoi ka whiriwhiria e te Kooti Whenua Maori tana tono i runga ano i te tohutohu mai a te Kooti Piira a whakataua page 62ana e te Tiati Tumuaki he tika ano kia whakawakia ana take. Na inaianei kei te tono a Winiata i runga i te pohehe o etahi atu. Kahore hoki i pera tana take me ta Rena. I whai takiwa ano hoki a Winiata ki te kawe i tana keehi ki te Kooti a tae atu ana ia ki reira me tana roia ano hoki a whakakorea ake tana keehi e te Kooti. Na ko te whakawa tuarua mo te keehi a Rena ki te kore tatou e tupato ka waiho hei huarahi whakatuwhera i taua Poraka katoa kia whakawakia e nga Maori katoa o Niu Tireni. A tena he mea tika ranei kia peratia. He mea tika ranei tenei i runga i te keehi a Winiata te Wharo i te mea kua whakahaerea katoa nga huarahi o te Ture mo tana keehi a i tino whakawakia ano hoki tana keehi a he aha te take kia tahuri ano ia ki te whakaara i tana keehi. Ko nga tikanga o nga menemana i motinitia e te mema mo Mataura he mea kia whakawakia ko te keehi a Rena anake me ona hoa. Ki au he tika ano tena erangi koa he mea naku kei ki etahi e araia ana e tatou a Winiata te Wharo na konei ahau i mea ai kia whakaurua nga kupu kua kiia ake nei e ahau ki taua menemana a ki taku whakaaro tera e whakaaetia e taua mema ara ki te kore tetahi take hei whakarereke ma aua kupu hoki e tonu ai te mana o Winiata te Wharo ki tetahi ara ka taea e Winiata te whakawa i taua keehi pera ano me ta Rena Maikuku. Otira me haere ia ki te aroaro o te Kooti Whakawa tuarua i mua o te kawenga o tana keehi ki te aroaro o tetahi atu Kooti kia mohiotia ai mehemea e whai mana ana ia ki te kawe i tana keehi ki roto i te Kooti Whakawa tuarua, a mehemea e whakaae ana taua Kooti he tika kia whakawakia tuaruatia me tuku kia whakawakia, ki taku whakaaro heoi nei te mana e taea e tatou te tuku kia Winiata te Wharo me te tiaki ano hoki i nga take o etahi. Me ki ake ano hoki ahau ki te Whare i runga ano i te whakaae a aku hoa Minita, kua patua ki te waea katoatia nga menemana katoa i motinitia e te mema mo Mataura ki taku hoa Minita kia te Karimana. I whakaaturia ano hoki e ahau nga kupu i hiahia ai ahau ki te apiti atu ki aua menemana me taku ki atu ki aia kia tukua mai ona whakaaro kahore nei ano kia utua mai. Mehemea e whakaaro ana me whakahaere taua keehi inaianei mehemea ranei me whakahaere i tetahi tikanga hei whakahaere a taua keehi i muri iho i tenei Paremete kia kore ai hoki he mate e tau ki tetahi a kei reira pea te mohio ai te Whare kia nga take me nga tikanga katoa mehemea ka whakaae mai te Minita Maori ka tukua atu e ahau ma te Kaunihera e whakamana. A ki te kore ia e whakaae mai, ki taku whakaaro me hanga i tetahi tikanga hei arai hei tiaki i nga take a te katoa kia kore ai tetahi ture e hanga a taea noatia tenei Paremete e haere ake nei a kei reira ka whiriwhiria katoatia nga take o taua keehi. I mua o taku nohoanga ki raro e pouri ana ahau ki te ki i kite ahau i te awatea nei i tetahi pitihana pukapuka ranei e tuhatuhaina ana i waenga i nga mema o te Whare mo runga ano i tenei take. Kahore ahau e mohio i peheatia ranei te tuhatuhanga. Ki taku mohio he mahi pokake taua mahi i nga ture o te Whare. I puta mai taua pukapuka i etahi e pa ana ki taua whenua ko tetahi o taua hunga he roia e whakahaere ana i etahi take ki taua whenua. Mehemea e tukua ana kia peneitia te whakahaere i etahi tikanga whakarihariha i roto i tenei Whare e tetahi roia hei poa mo nga mema me tino tupato tatou. Mehemea ko ahau te mema mo te Rawhiti o te taone Akarana ara a Te Riihi ko ia hoki te mema i tino mate i taua pukapuka ka tino tono ahau kia whakaturia tetahi Komiti hei uiui i nga tikanga o taua pukapuka. Kahore hoki e tika kia waiho kia tau ana tetahi whakapae pera ki runga i tetahi mema o tenei Whare. Ekore hoki e taea te ki he teka aua whakapae engari ma te uiui ano te kitea ai. Otira kotahi nei te raru o taua mema ko te poto o te wa e toe nei o tenei Paremete na kona i kore ai e taea te whakatu i taua Komiti. A na wai ra taua pukapuka i whakaingoatia nei kei te whakatupato mema. Na te Morihana te roia a Winiata te Wharo. A he aha te take o taua pukapuka. He mea hei whakaporepore i nga mema kia tahuri atu ai ratou ki aia me te takahi i nga tangata na ratou nga keehi o tetahi taha. He mea tika ranei kia tahuri mai tetaih page 63tangata kia tatou tohutohu ai ara tetahi roia o waho o te Whare i whakahaua nei hei tohe kia whakawakia tuaruatia te take a tetahi ahakoa pehea ranei te nui o te utu. Me tupato rawa tatou ki i tetahi mema. E pouri ana ahau no te mea i korerotia te pitihana. Ko te mea kahore i korerotia a kia kaua ano hoki e panuitia. Kua whakamarama atu ano ahau kua pai ano ahau ki te awhina i a Winiata te Wharo ara i runga ano ia i taku i kite ai he tika. Na i te mea kua panuitia tenei mea ki te katoa ekore e tika kia tukuna he whakawa tuarua kia tahia mareretia te haunga i runga i nga kupu o te pitihana. Mehemea kahore e taea e tatou te whakahaere inaianei me whakatarewa mo a tera Paremete ka mahi ai kia rongo ai ano hoki ki nga tikanga katoa o taua keehi.