Turei, te 4 o Oketopa, 1892.
Whakamana Take Whenua Maori.

Taipua.—E te Tumuaki i mua ake nei i te taenga mai o tenei Pire ki te aroaro o te Whare he mahaaku whakahe i whakahe ai ahau. I whakaatu ahau i etahi rarangi maha e tau ai te mate ki nga Maori. A i runga i aku whakahe ki mai ana te Minita ki ahau ka ahei e ahau te tuku menemana mo tenei Pire i roto i te Komiti. Whakaae ana ahau ki tana a ka hanga i etahi menemana a kawea ana e ahau ki te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori kia rongo atu ki ana whakaaro. Na runga ano i te tono a te Minita Maori i kawea ai e ahau aua menemana ki te Tiati Tumuaki me taku tono ki aia kia ata whakatikatikaia e ia, i awhina ano ahau e te Tiati Tumuaki i runga i te hanga i aua rarangi a i muri iho i te korerotanga mahara ana ahau tera e paingia e nga Maori. Kua ki ake nei ano hoki ahau i pai matou ki te menemana i hanga e te Tiati Tumuaki. Erangi i naianei kua ahua kino rawa te ahua o tenei Pire i runga i nga whakarereketanga. Na e whakahe ana ahau ki te rarangi 19 a ki taku whakaaro i whakaae te Kawanatanga ki te whakangawari i nga tikanga o taua rarangi a inaianei kei tona ahua tonu o te tuatahi. Ki taku titiro iho ki taua rarangi mehemea e tau ana he mate ki tetahi Maori e kore e ahei ia te hamene i tetahi Pakeha i te Kawanatanga ranei i tetahi atu tangata ranei a e araia ana hoki i te kawe i tetahi keehi ki te Kooti Hupirimi. Ki taku whakaaro mehemea e mahara ana tetahi tangata kua tau tetahi mate ki aia me puare nga huarahi katoa ki aia hei takitaki i tona mate kia tere te mohio mehemea he tika tona mate he pewhea ranei. Ki taku whakaaro e he ana te tutaki i te Hupirimi Kooti ki nga Maori me nga Pakeha. E tino mohio ana ahau mehemea ka waiho te mana ki te Tiati o te Kooti Whenua Maori ki te whakaora i enei raruraru tera e haere tonu i ia tau i ia tau a e kore rawa tetahi keehi e oti. Ki taku mohio ano hoki ekore rawa e tau tetahi ora ki nga Maori i raro i tenei Pire ki te kore te Kawanatanga e whakahoa ki a ratou. Na mo runga i te rarangi 11 kahore he rarangi kino atu i tenei no te mea ma tetahi roia anake e kimi i te mutunga mai o ona tikanga. E whakahe ana pea etahi o nga mema Pakeha no te mea e kite ana ratou tera ano hoki e pa ki nga Pakeha, kahore ahau e mohio mehemea kai te whai whakaaro hoki ratou ki nga Maori i a ratou e whakaatu nei i te kino o tenei rarangi. Ekore rawa ahau e whakaae kia paahi tenei rarangi i tona ahua e mau nei no te mea ka tau he mate ki nga tangata e pangia ana e taua rarangi. Ekore rawa ahau e whakaae ki tenei rarangi no te mea kua nui nga whakarereketanga i muri iho i te tukunga tuatahi mai o te Pire. Ki taku titiro hoki he rarangi kino ano hoki te rarangi tuawhitu. Ki taku whakaaro he mea pai ke kia nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete kia ata whriwhiria ai me pewhea tona whakaotinga. Ki taku mahara he maha nga Pire kua kokiritia e te Kawanatanga e pa ana ki nga Maori he kino rawa atu. E hiahia ana ahau inaianei ki te mihi atu ki era mema i na ratou nei i whakaatu mai i nga rarangi kino i roto i tenei Pire me ta ratou whakaatu mai i nga mate e pa kia matou a muri ake nei. Ki taku whakaaro me whakarongo te Kawanatanga ki nga korero a aua mema me te whakamutu i te hanga i nga Pire penei. He nui te taumaha kua eke ki runga i nga whenua Maori i runga i te nama moni a te koroni hei hoko whenua Maori a e meatia ana inaianei kia tukua page 58nga whenua Maori hei punga mo aua moni na konei pea e hiahiatia ai kia paahitia tenei Pire. Ehara tenei i te huarahi tika hei whakaea i nga moni a te tangata ara me tango i nga whenua Maori hei whakaea. A ahakoa e tangohia ana nga whenua katoa o nga Maori ki taku mohio ekore ano e ea aua moni. Ki taku mohio ko te huarahi tika me whakatu i nga Komiti Maori hei whakawa i nga take ki o ratou whenua ma konei e mana ai nga taumahatanga o te koroni. Mehemea e peratia ana ka mama rawa te mahi ma nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Heoi hoki te mahi ma ratou he rehita he whakamana i nga whakataunga a nga Komiti Maori. Mehemea ka peratia te tikanga ka tahi ka oti pai nga take ki nga whenua. Me titiro hoki tatou ki te nui o nga mahi kahore e taea e nga Tiati te mahi a e takoto oti kore ana inahoki e ki ana te kau ma toru mano nga keehi kei te aroaro o taua Kooti e takoto hapa ana inaianei. A ahakoa e whakawakia ana te keehi kotahi e te Kooti kahore e tuturu te whakataunga. Mutu tonu iho te whakawa inamata kua tae mai he tono whakawa tuarua a whakaaetia ana aua tono, a ka mutu te whakawa tuarua ka puta mai tetahi atu arai kei riro te whenua i te tangata whakawa nana te tono tuarua, a pera tonu te mahi. Na ahakoa te maha o nga nohoanga o te Kooti he iti nei nga keehi i tino oti, haunga ia a Waikato. He nui hoki nga whenua i whakawakia i reira. Ki taku whakaaro me nuku te korerotanga o tenei Pire mo a tera Paremete erangi i muri i tenei Paremete me ata whakahaere marire tetahi tikanga mo te tuku i te mana ki nga Komiti Maori a i muri iho ka hanga i tetahi Pire. Kahore aku whakahe ki te paahi ture e ngawari ana nga tikanga ahakoa e pa ana ki nga whenua Maori. Erangi ka tono ano ahau kia nukuhia te korero mo tenei Pire mo a tenei Paremete e haere ake nei.

Timi Kara.—E te Tumuaki ki taku whakaaro me anga te whakawhetai a tenei Whare me nga iwi ki taku hoa e ngaro atu nei i naianei mo tana mahi ki te tuku mai i tenei Pire. Kahore hoki i ruarua te whakaaro heoi ano te tono a te tangata puta noa i nga wahi o te koroni i ia tau ma te Paremete e tuku i te ora ki nga tangata e tau ana te mate mo nga tau maha noa atu i runga i te he o nga ture e paahitia ana e tenei Whare me te kore oti o nga take ki o ratou whenua. E pouri ana ahau i te ngaronga atu o toku hoa o te Minita Maori i runga i te mate o tetahi o ona huanga a na konei hoki i ngaro atu ai ia ki te whakahaere i tenei Pire. Otira tera ano pea e taea e ahau te whakahoki kupu mo nga whakahe mai a nga mema o tetahi taha o tetahi taha o te Whare. Heoi hoki taku i hiahia ai kia whaia anake ko te tika hei whakangawari i nga mate e takoto nei. Ekore hoki e tika kia meinga tenei Pire whakaora i nga mate o etahi anake erangi me huihui nga taha e rua o te Whare ki te kimi i nga mea e tika ana, no reira ka tumanako ahau ki toku hoa kia Ta Hori Kerei ki te awhina i nga whakahaere mo tenei Pire i roto i te Komiti. I roto i nga mema katoa o te Whare he torutoru nei nga mema kua whakapuaki i a ratou whakahe ki tenei Pire. Ko aua mema ko te mema mo Waitotara me te mema i whai korero i muri nei ara ko te Mema Maori mo te Tai Hauauru. Ko nga whakahe a te mema mo Waitotara i haere i runga i te rarangi 11. I mea ia me tino titiro te Whare i nga rarangi o tenei Pire me nga rarangi katoa ano o te Pire kei mahue i a tatou tetahi take e whaia ana e tatou, kei puare hoki te huarahi kia mahia tetahi mea kahore e pai kia mahia e te tangata. Mehemea heoi nano te whakahe a taua mema ko te rarangi 11 ka ki atu ahau ka whakaeangia tana whakahe e te Kawanatanga i runga i te patu i nga kupu katoa o taua rarangi. Kahore hoki he tikanga o taua rarangi ki taku titiro iho. A ahakoa nga kupu i roto i taua rarangi e wehi nei te mema mo Waitotara kei te herea taua rarangi e te rarangi 18. E penei ana nga kupu o taua rarangi.

"18. Me whakatakoto ki te aroaro o nga Whare e rua o te Runanga Nui o te Paremete i ia wa nga pukapuka katoa o nga tiwhikete katoa i tukuna me nga tono tiwhikete katoa e whakakahoretia ana i runga ano i nga tikanga o tenei Ture hui atu ki te ripoata a te Kooti mo runga i ia keehi a me whaka-page 59takoto aua pukapuka i roto i nga ra kotahi tekau i muri iho o te whakatuwhera tanga o te Paremete."

Na ahakoa nga kupu e mau ana i roto i te rarangi 11 kei te mohio ano te mema na e kore e whai mana tetahi tiwhikete kia matua tukuna ki nga Whare e rua o te Paremete; a kia tekau nga ra i muri iho ka whai mana aua tiwhikete mehemea kahore e whakarereketia e te Whare. Kei roto tonu i te Pire tana tikanga inaianei otira e hiahia ana hoki matou ki te tino whakapono atu ki tenei Whare kia kore ai e ruarua nga tikanga kia whakaurua atu he menemana ki roto ki taua tekiona a ki te titiro taua mema ki te Ota Pepa tera ia e kite i tenei menemana. Ahakoa tetahi mea i roto i tenei Ture ko nga tiwhikete katoa kua kiia ake nei a e tukuna ana e te Kooti e kore e whai mana a ka takoto tonu i rote i te tari o te Kooti a ekore ano hoki e tukuna ki tetahi tangata ahakoa hei pewhea ranei a ekore ano hoki e ahei te rehita i raro i tetahi Ture kia whakamana rano e tetahi Ture o te Runanga Nui. Kahore he whakamananga nui ake a te Kawanatanga ki te Whare ma kona pea e makona ai te rangatira na.

Te Roretana.—E korerotia ngatahitia ana ranei tena me te rarangi 18?

Timi Kara. — Ka whakarerea te wahi whakamutunga o te rarangi 18. Ma kona pea e makona taku hoa a Ta Hori Kerei. Ekore rawa tetahi he e tau i runga i te uiui ki enei tikanga i runga hoki i te tuku ripoata mai i runga hoki i te tuku tiwhikete mai ki te Whare ekore nei e whai mana ki te kore e hanga e tenei Whare tetahi ture hei whakamana. Me pehea e tau ai tetahi he ki reira. Ke taku mohio ekore rawa tetahi he e tau mai a ma tenei whakamaramatanga aku pea e patu nga whakahe a taku hoa a te Mema Maori mo te Tai Hauauru a ki te whakamaramatia aku korero e te kaiwhakamaori ki taua mema tera e unuhia e ia ana whakahe. Ko tetahi whakahe ana me nuku tenei Pire mo a tera Paremete. He aha te take i mea ai ia kia nukuhia mo a tera Paremete taua whakahoki. Kia whai taima ai tatou ki te whiriwhiri i taua Pire. Kihai ranei tenei Pire i tae ki o tatou aroaro i ia tau a taea noatia nga tau e wha. Kei te mohio au i te aroaro tonu o te Whare me te iwi i nga tau katoa i noho ai ahau me taku hoa i tenei Whare. I te whakamatau ano i nga tau katoa ki te hanga i tetahi Ture penei a kore ake i oti. Otira ki te nukuhia te korero o tenei Pire mo a tera Paremete kei te whai mana tonu te Kawanatanga inaianei i raro i te Ture i tautokona ano e ahau me te mema na kia pahitia ara te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori 1889 e ahei ai te Kawanatanga te whakatu i tetahi Komihana. Hei aha ra? Hei uiui i nga take o enei mea me te tuku ripoata mai mo runga i aua mea. Erangi ia ekore ahau e ki i runga i ewhea take a he aha ranei te tikanga i peratia ai. Erangi e mohio ana tatou i whakarere aua Komihana i whakaturia i raro i tenei Ture i to ratou tari a kei reira ano te mana mo te Kawanatanga ki te whakatu i tetahi Komiti hei whakahaere i enei mea ahakoa nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete heoi kahore he huhuatanga e nukuhia ai. Na tena he pewhea te rereketanga o tenei Pire i te Ture e mana nei i naianei? He penei e tuku ana i te mana ki te Kawanatanga ki te whakatu i etahi tangata hei mahi i enei mea haunga nga Komihana. Ko te ingoa kau ano te rereketanga. Kahore i te penei me te ki a te mema mo Waitotara ma te Kooti Whenua Maori e whakatau. Maku e ki atu ki aia ko te hiahia o te Kawanatanga he whakatu i etahi tangata ma koutou e karanga he Komihana te ingoa me whakahua ranei ki tetahi ingoa atu i te mea e whakaturia ana aua tangata. He aha kei tenei mea kei te ingoa. Ki au me whai mana te Kawanatanga ki te whakatu i nga tangata e pai ai ratou kaua ma te Whare e tohutohu mai. Ko tetahi i tahuri te mema na ki te kimi i etahi atu mana ki waenganui i te Pire me te Ture e mana nei inaianei. Heoi ta tenei Pire i mea ai he whakanui atu i te mana mo te uiui i nga tikanga a ki te tango mai kia whakawakia era keehi i whakawakia i raro i te Ture, 1889. He mea he ranei kia peratia? Ki taku mahara kahore he he. E mea anano hoki tenei Pire mehemea ahakoa pehea te tukunga iho page 60o aua whakawa mehemea ka tika kia tukua he tiwhikete me whakatakoto taua tiwhikete ki te aroaro o te Whare a ma tetahi Ture anake e hanga ana e te Paremete te mana ai. Ko te menemana tena i whakahuatia e ahau i roto i te Ture o te tau 1889. Mehemea koia tena kahore he take e hanga ai he Pire pera. Erangi ko tenei ki te whakaaro o te Kawanatanga he whakatika tenei i nga mea kihai i tika i runga i te Ture. Kahore ona tikanga ke. kei te taenga ki roto i te Komiti ekore e tika ta tatou mahi mehemea kahore e whiriwhiria nga rarangi katoa o tenei Pire, a ki taku whakaaro tera e tukuna he kupu ki te Kawanatanga mehemea ka nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete.

Tukua ana te Pire ki roto ki te Komiti.