Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taite, te 29 o Hepetema, 1892

Taite, te 29 o Hepetema, 1892.

Hone Ranana.

Te Hutana mauria mai ana te ripoata a te Komiti Maori mo te pitihana o Herewini ie Toko me etahi atu tokorua me te motini kia parea ki te Kawanatanga.

Te Miterehana.—E motini ana ahau kia perehitia te ripoata me nga korero katoa. Maumau motini kia whakahokia tenei ripoata ki te Komiti, erangi kore rawa i tika kore rawa i kaha tenei ripoata. Hua noa tera e awhina te Kawanatanga i nga Maori, ko ratou hoki to ratou kai-tiaki, otiia kore rawa i pera, tahuri ana nga Minita tokorua me a ratou hoa ki te pooti i tenei ripoata ngoikore. Tokowha i tetahi taha tokorima i tetahi taha. Ko Te Hutana, ahakoa he hoa no te Kawanatanga e tino aroha ana ia ki nga kai-pitihana, otiia i te mea koia te Tiamana na reira kahore i watea ki te pooti. Pooti ana te Minita Maori a Te Karimana me Timi Kara, me Te Mete, me Te Kere, me Tame Parata. Ko nga kaiwhakahe ko ahau, ko Te Ritihana, ko Taipua, me Kapa. I kitea i roto o nga pukapuka i oti he kirimana i waenga ia Ranana me te Karimana, me hoko e ia a Kaitaia me etahi poraka a e 7s. 6d. mo te eka mo Kaitaia, me tana whakaatu atu ki te Kawanatanga kua whakamana ia e nga Maori whai paanga hei kaiwhakahaere mo ratou. Na mo runga mo te pukapuka kirimina e kiia ana e Ranana he mea tino marama, ki toku mahara kihai nga Maori i tino mohio ki ona ritenga i to ratou hainatanga; na mo page 47te kupu a Timoti Puhipi, e tino mohio ana ahau ki tenei kaumatua rangatira, he tangata pono rawa atu. Ki toku mohio he hoko tahae rawa atu tenei a e tan ana te tino ingoa kino rawa atu kia Ranana me Rapata Kakarana hoki te kaiwhakamaori, a ko te mahi tuatahi rawa ma te Kawanatanga me whakakore te raihana a taua tangata i te mea e tino mohio ana, kore rawa a tika i marama tana whakamaoritanga i te kirimina me te tiiti, erangi i huna marire te 7s. 6d. mo te eka kei rongo nga Maori. Heoi te mea tika inaiauei he hanga i tetahi tino tikanga e taea ai te whiu ia Ranana me te tuku atu i te ora ki nga Maori.

Kanara Pereiha.—E motini ana ahau kia hikitia tenei putake kia whai taima nga mema ki te tirotiro i nga korero katoa.

Te Roretana.—Kaua te Whare e whakaae kia hikitia erangi whakaotia he tikanga inaianei tatemea he tino mahi nakahi rawa atu tenei. Me korero whakamarama mai nga Minita, me whakaatu mai hoki nga mema Maori i o ratou whakaaro. Kaua e hikitia tenei mea. Haiaha nga mahi ke kore tikanga —mahia tenei mei kore e taea te horoi i te honore o te koroni kna paru, kua kinongia te ingoa o te Ingirihi i runga i tenei mahi tahae.

Ko Kapa.—Kore rawa e pai kia hikitia i te mea kua tata te mutu te Paremete a ka ngaro noa iho tenei mea. He take tenei e pa ana ki toku takiwa. Me tino mahi nui tatou ki te kimikimi i nga ritenga katoa o tenei raruraru.

He nui rawa nga korero mo tenei take, a hikitia ana mo tetahi atu rangi.

Pire Whakamana Take Whenua Maori.

Taipua.—He kupu torutoru nei aku mo runga i tenei Pire. Ki taku mohio kahore he mea o roto e tino tau ai he painga ki nga Maori. Ki taku whakaaro ehara tenei i te wa tika hei tukunga mai i nga whakamananga e whakina mai ana e tenei Pire. Ko te mea tika me waiho mo tenei Paremete e haere ake nei. He maha nga Pire kua tukuna mai i tenei Paremete e pa ana ki nga Maori, a he maha o aua Pire kahore e tan he painga ki nga Maori, a kahore hoki i ahei e matou te whiriwhiri i aua Pire ara me nga Pakeha e whiriwhiri ana i nga Pire e pa ana ki nga Pakeha. He nui toku mihi kia Ta Hori kerei me te Riihi mo runga i ta raua whakamarama i a raua whakahe ki nga rarangi kino o tenei Pire me ta raua whakamarama hoki i era wahi o te Pire e tau ai he mate ki nga Maori. Ko nga korero i korero ai enei mema mo runga i nga he o te Kooti me nga he i runga i nga, hoko whenua Maori e nga Pakeha e tika tonu ana. Na ki taku whakaaro ekore tetahi Pire e tino oti mehemea kahore e whakaorangia nga mate o nga iwi e rua. Ki taku titiro iho heoi te mea e whaia ana e tenei Pire he whakaora i nga mate o nga Pakeha anake. E mea ana tenei Pire kia whakaorangia nga mate o nga Pakeha kua takahi i te ture. Tena ano pea he mate i tau ki runga i nga Maori heoi kihai i hanga mai he Pire hei whakaora i nga mate. Ko etahi Pakeha e mea ana kahore e taea te whakaoti i a ratou take ki nga whenua i hokona e ratou i nga Maori, Akuanei ko aua whenua ko nga whenua ano i whakaekea nga here ki runga. No mua ake nei ka tukuna mai tetahi pitihana e tetahi Pakeha ki te Whare me te inoi ki te Whare kia tukuna he whenua ki aia i hokona e ia i nga Maori a ko taua whenua he whenua here. E roa e noho ana taua Pakeha i runga i taua whenua katahi ia ka mohio he whenua Rahui Maori taua whenua a tena pea ka ngaro katoa ana moni i whakapau ai mo te whakapainga i taua whenua. Ko te nuinga pea o te raruraru na runga i te raruraru o nga tikanga o te ture, mehemea hoki i ata whakamaramatia ki taua Pakeha kahore e tika i runga i te ture te hoko i taua whenua kua kore ia e noho i runga i taua whenua. Kei te mate te Pakeha ngatahi ano me nga Maori i runga i nga raruraru o te ture. Ka maha aku whakaaturanga ki tenei Whare tera ano tetahi huarahi ngawari e ahei te whakamama i nga mahi a te Kooti a e ngawari ai hoki ki nga tangata katoa ara ma te whakatu i etahi Komiti Maori me te tuku i tetahi mana kia ratou ki te whakatau i nga rohe, o nga iwi me te whakahaere i uga tikanga mo aua whenua a ka tuku atu ai ma te Kooti a whakatau. Kua maha nga tau page 48e whakaatu ana ahau i tenei ki te Whare erangi kahore nga Kawanatanga o ena rangi e whakarongo mai ki enei korero aku. Mehemea i tukua he mana ki nga Komiti Maori penei me taku e ki nei kua iti rawa he mahi ma te Kooti Whenua Maori i enei rangi. Inaianei kahore rawa he mutunga o te whakawa mo nga whenua kahore ano hoki he whakataunga tuturu a te Kooti Whenua Maori. E mohio ana ahau ki etahi poraka whenua pehea ranei te maha o nga whakawakanga a pena ano hoki te maha o nga tono kia whakawakia ano, kahore he mutunga o taua tu mahi. Na e whakaaro ana nga Maori ko nga Tiati anake e mohio ana ki te reo Maori nga Tiati. e tika ai nga whakataunga a e tau ai te pai ki nga Maori. I te nohoanga o aua tu Tiati kua whakahuatia nei e ahau he iti nga tono whakawa tuarua. I naianei kua ruha nga Maori i runga i te rereke o nga whakataunga me te kore tuturu o aua whakataunga, a ki taku mohio na te kore mohio o enei Tiati e whakawa nei ki nga tikanga me nga ritenga Maori i tau ai enei raruraru. Ki taku mohio mehemea e tukuna ana he mana ki nga Maori kia pootitia a rtaou Komiti hei whakahaere i o ratou whenua tera ratou e ahei te whakawa i o ratou take ki nga whenua pa ke atu i nga tikanga e mahia nei i naianei. Tenei ake hoki tetahi take raruraru ara ko nga whakahaere i te ruri o te Kawanatanga. Ko tetahi poraka i tupu ake ai enei raruraru ko te Awarua Poraka. Ko ahau ano te Ateha ko Oparaiana Te Tiati i te whakawakanga tuatahi a ki mai ana nga Maori e hara te mapi i te mapi tika a kihai i uru katoa o ratou whenua ki taua mapi otira kihai nga whakahe a nga Maori i whakarangona a haere tonu te whakawa a whakataua ana te whenua ki etahi Maori a tohe tonu nga Maori kia whakatikatikaia te mapi a whakaturia ana e te Kawanatanga. o te Atikini tetahi Komihana hei whiriwhiri i nga whakahe a nga Maori. Whakaturia ana taua komihana, hei whiriwhiri i taua take a whakaae ana,. taua Komihana ki nga whakahe a, nga Maori a ki taku mohio ko tona tukunga iho whakahokia aua nga eka e rua tekau mano ki nga Maori. E mihi ana ahau ki te Kawanatanga nana i whakatu taua komihana a i tika ai nga Maori; ka pai ahau mehemea ka pera ano hoki tenei Kawanatanga, a mehemea ka whakatu ratou i tetahi Komihana hei whakahaere i nga mate o nga Pakeha a ka whakahaerea e nga mate o nga Pakeha ka whakahae rea hoki nga mate o nga Maori. He maha nga whakahe a nga Maori ki te Kawanatanga mo runga i a ratou hoko whenua o muri nei. E whakaatu tonu mai ana nga Maori kua whakarereketia nga rohe o nga whenua i hokona ki te Karauna a he maha nga pitihana kua tae mai ki ahau e whakatika ana i enei korero aku, no reira i mahara ai ahau me nuku atu nga tikanga o tenei Pire kia ahei ai te uiui, i nga mate o nga Maori e pitihana mai nei ratou me te whakaora i o ratou mate. Tera ano tetahi aukororiko a te Maori e karangatia ana ko te waha o te Parata a e whakaritea ana e ahau te rarangi tuaiwa ki taua taniwha no te mea ki taku whakaaro ka pau katoa nga mea ki roto i te waha o taua tarakona. E whakahe ana hoki ahau ki te rarangi tuarua. Ki taku whakaaro ehara tenei i te wa tika hei whiriwhiringa mo tenei Pire, erangi me nuku mo a tera Paremete no te mea kei te whakaaro nga Maori ki te tuku mai i etahi tono ki te Kawanatanga kia tukuna ma ratou ano e whakahaere i o ratou whenua. I runga i te whiriwhiringa a nga Maori i nga tikanga o tenei Pire mea ana ratou kahore ratou e pai ki nga tikanga o roto. Ekore hoki e taea te huna he hira rawa nga moni e pau ana i runga i te whakahaere a te Kooti Whenua Maori haunga ki te koroni anake erangi ki nga Maori hoki. Na te maha o nga ture raruraru me nga whakahaere a te Kooti me te nui o nga utu e tonoa nei e te Kooti i tau ai tenei mate. He hira rawa nga utu katoa e tonoa ana e te Kooti. Pena te maha o nga moni e utua ana e nga Maori i te ra kotahi mo nga keehi katoa e kawea ana ki te Kooti, haunga ia tena e utu ana hoki ratou mo nga pukapuka katoa e riro mai ana i a ratou, a me te utu ano hoki i te tirohanga i nga pukapuka katoa i roto i te Kooti. E tae ana nga utu e tonoa aua i nga Maori ki nga utu tonu o te whenua. Heoi te huarahi e page 49tau ana ki nga Maori hei whakawa i o ratou take ki a ratou whenua ko te huarahi taumaha rawa te utu. Na enei raruraru katoa i uaua, ai ahau ki te tohe kia tukuna ma nga Komiti Maori e whakawa i o ratou take ki o ratou whenua kia kitea mehemea ekore e mama te whakawakanga. Inaianei i runga e tenei huarahi e whakahaerea nei e te Kooti Whenua Maori he taumaha rawa, ekore e penei te tere o te haere o nga Tiati ki nga wahi katoa uiui ai nga take ki nga whenua penei me nga Maori. Mehemea ka maha nga marama e noho ana te Kooti ki te wahi katahi ka whakahoahoa te Ateha ki nga tangata e ki ana e whai take ana ratou ki te whenua e whakawakia ana, a ki te puta he kupu whakapae a nga Maori ki te Ateha kahore taua whakapae e whakaarohia. Ko te mea tika me tupato rawa te whiriwhiri i nga tangata hei Ateha. Mehemea kahore e tukuna e te Kawanatanga he mana ki a matou kia whakawakia o matou whenua e nga Komiti Maori e hiahia nei matou, me tupato rawa te Kawanatanga i runga i ta ratou whiriwhiri i nga Tiati me nga Ateha mo te Kooti Whenua Maori. A me kaua e whakatu i nga tangata e piri ana ki to ratou taha erangi me haere tonu te whiriwhiri i runga te tika me te pai o nga tangata e whakaturia ana hei Tiati hei Ateha.

Te Kapa.—E whakatika ake ana ahau i muri tonu iho i toku hoa mema no te mea he maha nga take i roto i tenei Pire e whakahengia ana e ahau. Kahore e ahei e ahau te hopu i nga tikanga o tenei Pire i runga i tona ingoa. E kiia ana e tona ingoa he Pire, erangi i runga i taku korerotanga kitea ana e ahau he Pire hei tango i nga whenua Maori. E korero ana ahau a mehemea e he ana taku korero me whakatika mai e tetahi ki te whakahe ki taku mohio e toru miriona nga eka whenua a te Maori ka ekengia e tenei Pire. Mehemea e tika ana tenei korero aku ki taku whakaaro ka iti noa iho te whenua e toe ki nga Maori, ka tono atu ahau ki te Minita kia unuhia tenei Pire mo a tera tau ka mahi ai. Mehemea ka tohe te Kawanatanga ki te mahi tonu i tenei Pire ka tono atu ahau kia whakaturia tetahi Komihana hei uiui i nga raruraru katoa i waenganui i nga Pakeha me nga Maori i waenganui hoki i nga Maori, me te Kawanatanga. Ekore hoki a tika kia tukuna ma te Kooti i puta mai ai aua raruraru e uiui e whakatikatika i ona he. Mehemea e tika ana i tupu ake enei raruraru i runga i te pohehe o te Kooti ko wai ka mohio he pewhea te tukunga iho mehemea ka whakahokia ano ma taua Kooti e mahi a ko wai ka mohio e kore e tupu mai ano aua raruraru a muri ake nei. He aha te he o ta matou i roto i nga tau maha kua pahure ake nei kia tukuna he mana ki a matou Korniti Maori hei whakawa i nga take ki o matou whenua. Ehara ta matou i te tono me te ki me Maori anake nga mema mo aua Komiti. Ka ahei ano te whakatu i etahi mema Pakeha ki roto i aua Komiti hei whakawa i a matou take ki nga whenua. Ki taku mohio mehemea e whakaaetia ana ta matou tono he iti nga moni o te koroni e pau. Tenei tetahi rarangi i roto i tenei Pire e whakahe ana ahau ara ko te rarangi 11. E tino whakahe aua ahau ki nga hoko i hokona i runga i te takahi i te ture i aua wa. Ko te hunga tika kihai i takahi i te ture, me te hunga kahore i hoko i runga i te takahi i te ture kahore tetahi tika e tau ki a ratou, a i naianei ko te hunga i takahi i te ture i runga i a ratou hoko he meinga ana kia whakamana a ratou take. Ki taku whakaaro me whakahoki nga tikanga hoko whenua ki nga tikanga o mua, ara kia hoatu nga moni hoko o te whenua ki nga rangatira Maori a ma nga rangatira e tuhatuha ki waenga i te iwi. Kahore rawa he raruearu i tupu ake i runga i taua tu hoko. Akuanei i runga i nga tikanga o te ture hou meinga ana kia rite tonu te mana o te tangata ahakoa ko nga rangatira ko kga tangata noa ranei no reira ka haere noa nga Pakeha ki te hoko i nga tangata o te iwi, kahore e pa atu ki nga rangatira, no reira ka puta ake nga raruraru. Ka tono atu ahau ki te Minita nana tenei Pire kia unuhia e ia no te mea kua tono nga Maori ki tenei Whare kia tukuna he mana ki nga Maori hei whakahaere i o ratou whenua. Ehara ano hoki tenei i te Pire anake kua hanga a e pa ana ki nga whenua Maori e tenei Paremete. page 50Kua hanga ano hoki tetahi Pire hei tuku i nga rahui katoa o te Tai Hauauru kia whakahaerea e te Pakeha, a ki taku whakaaro kati he Pire whakahaere tikanga mo nga whenua Maori, Ki taku titiro mehemea ka penei tonu ta tatou hanga ture hei whakahaere tikanga mo nga whenua Maori ekore tetahi mea e toe ki nga Maori ki waho atu o te aue me te tangi. E tino hiahia ana ahau e te Tumuaki me nga mema katoa o te Kawanatanga me nga mema katoa o te Whare ki te whakaatu he nui toku mamae mo runga i tenei Pire. Ekore tetahi painga e tau ki nga Maori erangi ko tona tukunga iho ka waiho hei pukenga mo te hara ki waenga i nga Maori. E ki ana toku ngakan i te puhaehae i te tukunga mai o tetahi Pire penei, a e timata ana taku whakaaro mo te taha o te Whare kua tangohia nei e ahau no te mea no toku taenga tuatahi mai piri ana ahau ki tenei Kawanatanga me taku pooti ano ki a ratou, kahore ahau i pooti ki te taha turaki. E tono ana ahau inaianei kia unuhia tenei Pire ara kia kaua e mahia i tenei Paremete, he mea tika hoki kia whai takiwa nga Maori hei whiriwhiri ma nga mema Maori i to ratou tu i roto i tenei Whare. E whia ake nei hoki nga marama kua noho ano te Paremete, a kei reira ka whiriwhiri ai tatou mehemea he mea tika kia pahitia tenei Pire. Kahore oku hiahia ki te whakaroa i te Whare ahakoa he nui aku korero hei korero whakahe mo tenei Pire, erangi ki te whakaae te Minita nana tenei Pire ki taku inoi ara kia nukuhia te korero o tenei Pire me a tera Paremate ka mutu tonu aku korero. Tena pea kei te hiahia etahi atu mema ki te korero no reira ekore ahau e whakaroa atu i aku korero inaianei.

Paahitia ana te panui tuarua.