Ture Whakatika i Te Whakahaere Moni Nama o Te Rerewe Nui o Aotearoa.

Taipua.—E whakahe ana ahau ki tenei Pire ite mea kua nui noa atu nga pitihana kua tae mai e whakakino ana. Tetahi mea kino ko te whakanukuhanga i nga rohe kia riro katoa mai nga whenua o Ngatimaniapoto ki roto. E rite tonu ana tenei ki te raupatu. Ko te mahi nui a nga Kawatanga katoa he whakaeke here ki nga whenua Maori. Titiro ki Te Rohe Ture Ngawha, o Rotorua, e 700,000 eka kua herea i raro i taua ture i enei tau maha noa atu a heaha te koha me te ora i puta ki nga Maori otiia he mate anake i pa mai kia ratou. I tango e te Kawanatanga ki a ratou te mana tiaki pai i nga whenua Maori, otiia kahore i tiakina paitia, kahore he painga i puta ki a Te Arawa i raro i te tiakanga o te Kawanatanga. Na inaianei e herea ana nga whenua nui whakaharahara. E hoki ana tenei ki te mana tawhito, ma te Kawanatanga anake e hoko i nga whenua Maori. Na te Kawanatanga i takahi taua ritenga o Te Tiriti o Waitangi, e hara i nga Maori, muri iho ka tahuri nga Maori ki te hoko i o ratou whenua ki nga Pakeha rawaho me ta ratou whiwhi ki te utu nui noa atu i te utu e homai ana e te Kawanatanga. Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki te here i nga whenua e tutata ana ki te rerewe ki Akarana, e pai ana, otiia kaua e herea, te whenua katoa. Kua rongo ahau kua hoatu noa atu e Ngatimaniapoto te ara o te rerewe ki te Kawanatanga, kahore he utu. E hara i te mea e whakaaro ana te Kawanatanga mo te tika me te aroha ki nga Maori i raro i tenei Pire. Mehemea ka herea nga whenua Pakeha pena me tenei, ka tutu te puehu. Tera e ara mai he raruraru i roto i nga Maori mehemea ka tohea tonutia tenei tikanga maro. Mehemea ka here tonu i nga whenua, pai atu kia mate tata, kaua nga Maori e takoto ki raro i tetahi ture penei. Ko te mea tika me ngawari te whakahaere o te Kawanatanga kauaka e aki aki i nga Maori kia rere i runga i tetahi tikanga maro. Me makona te Kawanatanga i nga whenua kua herea i te tuatahi i roto i nga rohe tawhito. Tetahi kaua e herea enei whenua mo nga tau e rima. Mehemea ka pai te whakahaere o te Kawanatanga ka whiwhi noa atu ratou i roto i tetahi takiwa poto noaiho. Na te Kawanatanga te page 38he me te whakaroa i te tuatahi; he mangere no ratou ki to whakatu kooti ki te tuku tikanga marama, ngawari, e ahei ai nga Maori ki te whakawa ki te wehewehe i o ratou whenua. Rereke te mahi a ia Kawanatanga a ia Kawanatanga me te kino haere o nga tare, a ko te men mutunga tenei tera e puritia tetahi hawhe o nga moni a nga, Maori ina, hokoa o natou whenua. Mehemea ka pai tetahi tangata ki te hoko i tana whenua kei aia te tikanga a me whikiputa tika tona moni ki aia kaua e kaiponuhia tetahi wahi. Kei te rereke rawa nga ture e homai ana ki nga Maori I ora ratou i raro i te Tiriti o Waitangi otiia kua takahia taua Kawenata inaianei, me te tono mai kia nga Maori kia utu taake kia utu reiti ratou, he tohu ra pea kia whakahe nga maori ki tenei. Nuku noa atu te utu e puta mai mehemea ka riro ma nga Pakeha ae hoko e ratou whenua, ahakoa nui te whiwhi o te Kawanatanga i runga i ta ratou mahi hoko whenua Maori, he kore rawa te moni e homai ana mo a ratou whenua. I utau ano e nga Maori nga reiti tetahi wahi ranei o nga taake i runga i nga whenua katoa i hokona e ratou. I te mea e hoko whenua ana nga Maori e whakahokia ana tetahi wahi o ia pauna moni i riro mai ki te karauna a ki taku whakaaro kei te whakamama ano nga Maori i nga taumahatanga o te Kawanatanga pera ano me nga Pakeha. Ki taku whakaaro kahore rawa i tika kia pera te rahi o te whenua e herea penei me ta tenei pire e mea nei. Ko te tikanga i herea ai enei whenua he mea kia hanga atu ai he reriwe ma reira, erangi kua rongo ahau tera e kawea ketia te reriwe ma Taranaki no reira kahore he take e herea ai aua whenua. Me ki ake ano ahau ekore te reriwe e hanga ma runga i aua whenua no reira he kaika rawa te whakaeke i te here ki runga i aua whenua. Mehemea e meatia ana kia utu nga Maori i nga taake me nga reiti me pehea e taea ai e ratou te utu i te mea e herea ana nga whenua. Na i te mea e kitea ana ko nga whenua anake o toku takiwa e tu nei ahau hei mema e herea ana e te kawanatanga kua mahara ahau ko te mahi tika maku ina hoki ahau ki waenga i aua iwi he ki atu ki a ratou kia kaua ratou e hoko i aua whenua ki te Kawanatanga, a tera ano hoki etahi atu rangatira Maori e tono ki nga tangata no ratou aua whenua kia kaua ratou e hoko ki te Kawanatanga mehemea ka peneitia tonutia te tikanga mo aua whenua. Erangi mehemea e whakamarama ana te Kawanatanga e hiahia ana ratou ki te whakahaere i nga tikanga tika ka tahi ka ata tau nga whakaaro.

Tame Parata.—He ki atu tenei naku ekore e maha aku kupu mo runga i te korerotanga tuarua o tenei Pire. Ki taku whakaaro ekore e maha nga korero mo tenei Pire i muri iho i te tukunga a Ta Hori Hori Kerei i tana menemana. Erangi ki te mea ka tukuna kia pootitia te nukuhanga o te korero tera ahau e tautoko i taua nukuhanga no te mea e mohio ana ahau ko te hiahia tenei a te Mema Maori o te Tai Hauauru. Na ko aku whakahe mo tenei Pire kei te rarangi tuatoru me te rarangi tuawha. Ko taku whakahe ko te nukuhanga o te wa kia rima nga tau. E mea ana te Pire me patu te kupu rua tau i roto i te Ture tawhito a me whakauru ko nga kupu rima tau hei riwhi mo era. Ki taku whakaaro he roa rawa te rima tau ergngi mehemea e ki ana e te Pire kia kotahi kia rua ranei tau ka tahi ka pai no te mea ka taea ano e te Paremete te whakaroa atu i te taima i roto i ia tau. I te tukunga mai a te Kawanatanga a te Akitini i tetahi Pire penei I whakahe nga mema Maori a tona tukunga iho ka whakapotoa te wa i whakaritea ai i te tuatahi. Ko tetahi mea e whekahe ana ahau i roto i tenei Pire ko te ki kia nukuhia te nga rohe o nga whenua e meatia ana kia herea, ki taku whakaaro tera e haoa mai e nga rohe hou nga eka kotahi miriona a e whakahe ana nga Maori whai take ki aua whenua ki tenei Pire. Kahore oku hiahia kia whakaarohia he whakahe tenei naku ki te Minita Maori erangi kua whakaatu ahau i nga wahi o te Pire e whakahengia ana e ahau, otira tera e taea e te Komiti mo Nga Mea Maori te whiriwhiri i nga take e whakahengia ana e ahau. Tenei ano hoki tetahi whakahe aku mo tenei Pire ko te kore mapi hei whakaatu i nga whenua e meatia ana page 39kia huia mai ki roto i aua rohe. Kua kite ano ahau i te mapi e iri ana i roto i tetahi ruma o te Paramete erangi kihai i tino marama taua mapi. Kahore taua. mapi i whakaatu i te roa o te takiwa e takoto ana aua whenua i tetahi taha i tetahi taha o te raina reriwe. Ko tetahi mea i hiahia ai ahau kia whakahaerea tetahi tikanga kia mohio ai nga Maori e whai take ana ki aua whenua ko nga Pire e mahia mai e mahia ana hei painga mo nga Maori. Kahore e ahei e ahau te ki mehemea e tika ana e he ana ranei nga korero a te mema Maori mo te Tai Hauauru mo runga i tenei Pire erangi ko te mea tika hei mahara mana me haere tonu te ahua o nga mema Maori i runga i te huarahi e tau ai te ora ki te iwi Maori. Ko te take i pooti ai ahau kia nukuhia to korero mo tenei Pire he mea naku kia whai taima ai te nga mema e ekengia ana tona takiwa e tenei Pire me kore e taea te haere ki te Kawanatanga kia whakangawaritea etahi tikanga i roto i taua Pire erange i runga i te pootitanga kua kite ana ahau he moumou te arai i te Pire. A mahara ana ahau ko te huarahi tika me tuku kia korero tuaruatia te Pire a muri iho me tuku ki te Komiti mo nga mea Maori kei reira te tino whakahaerea ai a kei reira hoki te ahei ai te karanga i nga rangatira Maori e whai take ana ki aua whenua ki te whakapuaki i a ratou whakaaro mo runga i taua Pire, a kei reira hoki te ahei ai te Komiti te tuku mai i ta ratou ripoata ki te Whare me te whakapuaki i a ratou whakaaro ki nga taha e rua o te Whare.