Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Nga Korero Paremete. — Whare O Runga, 1892. — Nga Whai Korero a nga Mema Maori

page 1

Nga Korero Paremete.
Whare O Runga, 1892.
Nga Whai Korero a nga Mema Maori

Poneike, Taite, te 23 o Hune, 1892.

Te huihuinga tuatoru o te Paremete tekau ma tahi o Niu Tireni i whakatuwheratia i tenei ra e te Kawana a pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu,—

Whai-Korero.

E nga rangatira o te kaunihera me nga rangatira o te runanga nui,—

E koa ana ahau i te mea kua kite wawe i a koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata iho i toku taenga mai ki Niu Tireni.

Me whakapuaki atu ano hoki ahau i te ahua reka o toku ngakau ki te nui o te mihi me te powhiri mai a nga iwi o tenei taone me tenei takiwa ki ahau ki te Kaiwhakahaere a Kuini Wikitoria. E tino mohio ana ahau he tino hapai tenei na nga iwi katoa o tenei koroni i to ratou piri pono ki to tatou Kuini. Ko tetahi mea hoki i kitea ai to ratou piri pono ko te nui o te pouri o nga iwi ki te matenga o te mokopuna a te Kuini ara o te Tiuka o Karaneha.

E koa ana hoki ahau inaianei i te timatanga o taku mahi Kawana i tenei koroni ki te mihi atu ki a koutou i te hua haere o nga moni me nga tini mahi o te koroni. Kei te poka ke ake te tipu o nga mea katoa o Niu Tireni i tenei tau i nga tau tekau ma toru kua pahure ake nei. Me penei ano hoki te kupu maku me te kupu i whakapuakina e Kawana Onaro, i tauhounga nei ko nga tikanga i whakatakotoria hei whakahaere mo nga mahi Kawanatanga kua tino mana. A e kitea ana hoki te kaha o to tatou koroni ki te utu i ana moni i nama ai i runga i te nui ake o nga taonga e tukua atu ana i nga taonga e mauria mai ana i tawahi a ma konei e nui ake ai nga moni e whakapaua e nga iwi o konei i runga i a ratou tini mahi. Tena atu ia toku kca ki te ki atu ki a koutou ahakoa te mate o te witi i te Tau 1891, me te iti o te utu mo a tatou huruhuru hipi i tukuna ki tawahi i taua tau kua neke ke ake te hua o te moni mo nga tini taonga o tenei tau i tukuna atu i Niu Tireni.

I to koutou huihuingai ki te Paremete i te tau kua hori nei i rapu o koutou whakaaro ki te maha o nga tangata e whakarere ana i tenei koroni me te haere atu ki era koroni, a ahakoa e pera tonu ana te haere i roto i nga tau kihai i whakamutua te haere i te wa i whakaaturia atu ai kia koutou. Na ko tenei he mea manawareka maku ki te ki atu Ma koutou no muri i to koutou huihuinga i tera Paremete kua neke ke te maha o nga tangata e haere mai ana ki konei i nga tangata e haere atu ana ki era atu wahi. E mahara ana aku Minita na te panui i nga wahi e whiwhi ai te tangata i te mahi i penei ai te tere mai o te tangata ki konei. He mea tenei hei mihi ma tatou no te mea ahakoa te nui page 2o nga mahi i Atareria i a tatou kei te hoki mai ano te tangata ki konei. I te tere te hoko me te whakanohonoho i nga whenua o te Karauna i roto i nga marama tekau marua kua pahure nei, a e whakaaro ana aku Kaiwhakahaere ka penei tonu te tere o te whakanohonoho i nga whenua inahoki te honotonu o te tono mai a nga tangata whakatopu i ta ratou noho. E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere ina kite koutou i nga pukapnka ka whakatakotoria ki o koutou aroaro e toru tonu nga huarahi hei whakaatu i te nui o nga whenua o te koroni e tere ai te whakanohono inaianei. Ko te tuatahi o enei huarahi ko te nui o nga whenua o toe ana ki te Karauna inaianei hei whakanohonoho tangata. Tuarua ko te nui o nga moni e toe nei hei ruri i nga whenua. Tuatoru ma te whakaae o te Paremete ki te whakatikatika ki te whakahou i ena wahi o nga Ture Whenua, e ai te ki a aku Minita na aua Ture i kore ai e tere te whakanohonoho i nga whenua. I whakaritea tonutia te tere o te hoko o nga whenua Maori ki te maha o nga moni e taea ana te pare mo tera mahi, me nga Iwi Maori i runga i a ratou tini huihuinga ki te korero ki etahi mema o te Kawanatanga i ahua pai ano ratou ki te ata korero i nga tikanga mo a ratou whenua. Ko te huarahi i whakahaerea ki waenganui i te Kawanatanga me Tawhiao a i tango nei ia i te penihana i te Kawanatanga e whakaaro ana ahau he tohu tena kua mutu te arai i te whakahaere pai i tera wahi o Aotearoa i araia nei e nga mahi Kingi taea noatia te wa o tetahi whakatipuranga tangata.

Kua whakakorea te Tari Maori i runga i te whakaurunga o taua Tari ki roto ki etahi Tari Whenua. Otira e whakaarohia ana ehara i te mea tika kia waiho nga Maori kia whakaaro ana he mutunga tenei no te tirotiro a te Kawanatanga ki a ratou take me a ratou mea i hiahia ai ratou. Na konei hoki i whakaarohia ai he mea tika kia whakaturia ano tetahi atu mema Maori ki te Kawanatanga i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria o te Ture.

I to koutou huihuinga i tera tau whakapuaki ana a Kawana Anaro i tona pouri i runga i te kore hua o te koura a te iwi e keri ana i tua taonga i roto i te kopu o te whenua. Otira e koa ana ahau inaianei ki te ki atu ki a koutou i ahua whiwhi ano i te tau kua hori nei e ai te whakaatu mai e nga pukapuka mahi maina.

Kua tukua mai te tono inaiatata nei ki toku kawanatanga e te hui i Atareria kia tukua atu etahi o aku Minita ki taua hui kia whiriwhiria te huarahi e ahei ai te whakaae i te tono a te pakeha kia mauria mai nga mangumangu o nga moutere hei kaimahi ma ratou ki nga wahi whakararo o reira erangi kahore ano i whakaaetia taua tono.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera,—

E tino pouri ana au i te mea kua mate atu ano etahi o koutou, i tokoiti ano koutou, a kua iti haere iho ano hoki, tokoturu nga mema kaumatua o te koutou Whare kua mate i tenei tau, a kotahi kua whakamutu i tona tuunga, a ko etahi kei era atu whenua ke e ngaro ana.

E nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka rarangi moni ara nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana. Ko nga rarangi moni mo tenei tau kua ata mahia i runga i te ngakau tupato kia iti ai te pau haere o nga moni. Tera koutou e ki me ka rongo koutou, e kore e iti haere iho nga moni e puta mai ki te Kawanatanga i runga i te tikanga hou mo nga takoha, i whakamana, ra e koutou i tera tuunga o te Paremete.

E nga Rangatira o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka whakaatu i nga mahinga katoa o nga reriwe. Ka tonoa atu koutou kia ata whiriwhiri i te tikanga pai hei whakahaere mo taua mahi nui, ara mo nga reriwe, he tino taonga nui hoki era no te iwi katoa.

I runga i te whakahaerenga o nga mahi nunui o te koroni i tenei tau kua hori ake nei, i whakamatauria etahi tikanga hou. I whakahoa atu te Kawanatanga ki nga Kaimahi kia tahuri ai page 3ratou ki to mahi tahi i runga i te tikanga kamupane, a pai ana te haere o aua tu mahi, puta tahi ana he painga ki te Kawanatanga me aua hunga kaimahi. I puta ano hoki he pai i runga i te whakakorenga atu o te tikanga i ahei ai i mua te tuku kotaraki tuarua.

Ka tonoa atu hoki koutou kia tahuri koutou ki te whiriwhiri i etahi Pire mo nga Ture Whenua, me etahi huarahi e taea ai te hoko etahi o nga whenua a ia tangata ka roherohe ai hei kainga whakanonoho tangata, me etahi atu tikanga hei oranga mo etahi o nga tangata e reti nei i nga whenua o te Karauna e noho mate mai nei ratou. Ko te Pire Potitanga Mema i mahia ra i tera Paremete ka mahia ano i tenei tau, a kua apitiria atu hoki tetahi tikanga hou ki taua Pire. Ka mahia ano hoki etahi tikanga hou hei whakatikatika i te Pire mo nga Hiuri; a ka tonoa atu hoki kia whakamana e koutou etahi ritenga whakatikatika i te ture mo nga tangata pekerapu, me te Pire whakarite utu mo nga Mema.

Tenei ano hoki etahi Pire hei whiriwhiri ma koutou, ko tetahi he Pire e pa ana ki nga Kaimahi o nga tari Kawanatanga, me era atu Kaimahi a te Karauna, me etahi tikanga e pa ana ki nga mahi paamu, me etahi Pire whakahaere i nga Kamupane inihua, me te Pire mo nga whenua e takoto kau ana kaore e mohiotia ano te tangata nona, hui atu ki nga moni e takoto pera ana, me te Pire whakahaere i nga hoko whenua Maori, mo te Kooti Whenua Maori, me nga Rahui o te Tai Hauauru, me nga kura whakaako mahi, me nga Wira e here ana i nga whenua, me era atu Pire e pa ana ki te katoa.

E whakaaro ana aku Minita kua tae inaianei ki te wa tika hei whakatuunga i etahi Poari whakarite i nga tautohetohe a nga hunga kaimahi, me tetahi Kooti Apitirehana mo aua putake. Tera atu ano etahi Pire hei whakaputa ora ki te hunga kaimahi o roto o tenei koroni, a ma koutou e ata whiriwhiri.

Ka tono atu au kia koutou kia ata whiriwhiria enei mea e koutou, e tino ngakau nui ana au ki te whakahoa atu ki te tautoko hoki i a koutou mahi hei painga mo te koroni, a ka inoi au kia whakamana e te Atua a koutou mahi, kia tau ai te rangimarie me te ora ki nga iwi o Niu Tireni.

Turei, te 19 o Hurae, 1892.

Rohe Potae.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, ka whaikupu atu au mo runga mo tenei Pire. Ki taku whakarongo atu ki ta Te Pakere e pa ana te Pire nei ki te Rohe Potae, ki te poraka nui tonu e mau mai nei i te mapi e iri mai i tera ruma o te whare nei. Mehemea e pa ana ki te poraka nui tonu e huaina nei ko te takiwa ki te kiingi, tera e roa taku korero mo te Pire nei engari mehemea e pa ana ki tetahi wahi iti o taua whenua, e hara i te mea e pa ana ki te takiwa katoa, ka kore hoki e whaitikanga kia korerotia roatia e au. I te mahia ano e te Paremete i enei tau he tikanga whakahaere mo te poraka e huaina nei ko te Rohe Potae, i huaina ra i mua ko te takiwa ki te kiingi. Kaore rawa au i te marama ki te Pire nei, i te mea hoki e whakahua ana kua whakawakia aua whenua e te Kooti; a kaore ano au kia mohio kua whakawakia e te Kooti te takiwa ki te kiingi. E koa ana au ki te kupu a te Pakere i mea mai na ka tukuna te Pire nei ki te Komiti mo nga mea Maori, he mea tika hoki kia tukuna ki taua Komiti, kia taea ai te whiriwhiri ona tikanga. No reira ka kore e roa atu aku korero.

Korerotia ana te korero tuaruatanga o te Pire, tukuna ana ki te Komiti mo nga mea Maori.

Pire Whiriwhiri i Nga Take
O Te Rohe Potae
.

Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take mo runga mo tenei Pire, kua ata rapua hoki ona tikanga, a e mahara ana te Komiti he mea tika kia whakamana hei ture.

H. Wiremu, Tiamana.

16 Akuhata, 1892.

Rahui Maori O Kaiapoi.

H. K. Taiaroa—E te Tumuaki e mohio ana ahau ki nga poraka e pangia ana e tenei Ture, e mohio ana hoki au ki nga Maori e mau nei o ratou ingoa page 4i te kupu Apiti ki te Pire nei. He maha nga poraka whenua e mau ana i te kupu Apiti. E hiahia ana hoki au kia tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori, kia taea ai te ata whiriwhiri nga take, me nga ingoa o nga tangata e kiia nei e whaitake ana ratou ki aua whenua, kia tukuna mai hoki e te Tumuaki o te Kooti whenua Maori nga rarangi ingoa i whakaaetia ra i te wa i tu ai te Kooti. E hara i te mea e whakahe ana au i te Pire nei; engari e mea ana au kia oti pai, notemea hoki e hiahia ana nga Maori kia oti kia tuturu. E hiahia ana hoki au kia mutu atu tenei raruraru. E whakaae atu ana au ki ta te Pakere i mea mai nei ia ko etahi o aua whenua he wahi iti nei e kore e pai kia roherohe. Kotahi ano te tekiona i ahua rahi ake. Ka tono atu au ki a te Pakere kia tukuna ano hoki tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori.

Whakaaetia ana te korero tuarua o te Pire tukuna ana ki te Komiti mo nga mea Maori.

Pire Whakatikatika i Te Ture Rahui Maori O Kaiapoi.

Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take mo runga mo tenei Pire, kua ata rapua hoki ona tikanga, a e mahara ana te Komiti he mea tika kia whakamana hei ture.

H. Wiremu, Tiamana.

20 Hurae, 1892.

Taite, te 21 o Hurae, 1892.

Rahui Maori O Kaiapoi.

I runga i te motini kia tukuna tenei Pire ki te Komiti o te Kaunihera.

H. K. TAIAROA.—E te Tumuaki me whakaatu atu e au ki te Kaunihera, kua tae mai ki au te waea a te tiamana o te hui Maori o Kaiapoi, e whakaatu mai ana kua whakaae ratou ki nga tikanga o te Pire, e hiahia ana ratou kia whakamana kia tuturu hei Ture.

Ture Whakawa Mo Nga Take
Kairiiwhi Tupapaku Mo
Orakei.

Ripoata o te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take mo runga mo tenei Pire, kua ata rapua hoki ona tikanga, a e mahara ana te Komiti he mea tika kia whakamana hei ture.

H. Wiremu, Tiamana.

20th July, 1892.

Turei, te 26 o Hurae, 1892.Moni Tiaki Mo Kaihau.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, i te mea e korerotia ana tenei Pire, me whakaatu atu e au ki te Kaunihera kua tae mai he waea tono mai ki au kia tautoko au i te Pire nei.

Whakaaetia ana te korerotanga tuarua o taua Pire.

Taite, te 28 o Hurae, 1892.

Rahui O Te Taihauauru O Te
Waipounamu Me Whakatu.

I runga i te motini a H. K. TAIAROA i whakaaetia kia tukuna mai ki te tepu o te Kaunihera, nga kaute moni katoa e pa ana ki nga Rahui Maori o te Taihauauru o te Waipounamu me Whakatu, e whakahaerea nei e te Kaitiaki mo te Katoa. Me whakaatu mai hoki nga ingoa o nga tangata e reti ana i aua rahui, me te utu reti o te riihi a ia tangata, me nga tau e toe ana o ia riihi o ia riihi.

Pire Rahui O Waikouaiti.

Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take mo runga mo tenei Pire, kua ata rapua hoki ona tikanga, a e mahara ana te Komiti he mea tika kia whakamana hei ture.

H. Wiremu, Tiamana.

11 Akuhata, 1892.

Wenerei, te 24 o Akuhata, 1892.

Te Rori i Te Hakopa.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki he patai atu tenei naku ki a te Pakere, Mehemea tera e whakamahia e te Kawanatanga nga herehere hei whakapi kapai i te ro i o Te Hakopa tae atu ki to rori o Portobello? Ko nga here-page 5here kei taua takiwa e mahi ana inananei, heoi ano hoki taku e tono atu nei kia whakapaia e ratou nga wahi kino o taua rori i waenganui o Te Hakopa me te rori o Portobello. Koia tera ko te rori e tika ana ma te Rae o Taiaroa, e haere atu ana i Te Hakopa ki te rori o Portobello.

Te Pakere.—E kore e taea e au te utu atu i te patai a Taiaroa inaianei, i te mea kaore ano au kia mohio noa ki aua putake, Taihoa kia mohio au ka whakahoki ai tana patai.

Rahui Maori O Arahura.

H. K. Taiaroa.—He patai taku ki te Hekeretari mo te Koroni. Mehemea ranei ka mahia e te Kawanatanga tetahi Ture i tenei Paremete, hei whakamana i te Kaitiaki mo te Katoa ki te utu i te moni £551, ki nga Maori whaitake, ko taua moni he mea utu na te Poari o Greymouth mo nga kowhatu i tangohia atu i te rahui Maori? Me whakaatu atu e au, i raro i te rarangi 22 o "Te Ture Rahui Maori o te Taibauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887, kaore i whaimana te Kaitiaki mo te Katoa ki te utu i aua moni ki nga Maori whaitake. E mea ana taua rarangi."

"Ko nga moni katoa e riro i te Kaitiaki mo te Katoa i tetahi atu tangata hunga ranei hei whakarite mo te whenua ake a te tangata, ka purita e ia ka tukuna ki a ia ki a ratou ranei, hei painga mo nga Maori e puritia ai te whenua mo ratou i riro mai ai aua moni, a me tuku aua moni, i ia wa i runga i nga tikanga nama moni a te Kawanatanga," et cetera.

Koia nei te take i tono atu ai au ki te Kawanatanga kia mahia he ture hei whakamana i te Kaitiaki mo te Katoa kia ahei ai ia ki te utu i aua moni ki nga Maori whaitake ki te whenua.

Te Pakere.—E tika ana te whakamarama mai a Taiaroa i aua take; engari koia nei te take raruraru: Ko taua whenua i tangohia ra e te Poari o Greymouth, he whenua na Wereta Tainui, a ko nga moni e puta mai ana i taua hoko e tika ana kia utua ki nga kaiwhakakapi o taua tangata. He maha nga tangata e tono ana ki te Kaitiaki mo te Katoa, a i runga i te tohutohu atu a tana roia, e ki tonu atu ana ia, e kore e taea e ia te utu atu i aua moni, engari ano ma runga i te tohutohu a tetahi Kooti whaimana. Ka pai rawa ia ki te utu i aua moni ki te tangata tika ina tuturu te tika o tona kereme.

Pire Whakatikatika Whakamana I Nga Take O Tahoraiti.

Ripoata o te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o roto o tenei Pire, kua ata rapua hoki nga tikanga, a e mahara ana te Komiti he mea tika kia whakamana hei Ture.

H. Wiremu, Tiamana.

30 Akuhata, 1892.

Pire Rahui O Kaipo, 1892.

Ripoata o te Komiti mo nga mea Maori.

Kua kite te Komiti ko te whenua e pangia ana e tenei Pire, e hara i te Whenua Maori tona tuturutanga, engari he whenua i hokona i raro i nga tikanga o Te Ture Whakahaere Tikanga mo nga Whenua of the Karauna, 1864, he mea tono na Te Petatone mo te taha ki a Rio raua ko Piripi, a maharatia ana hoki na raua i utu te moni, ara te £100 i utua ra mo taua whenua, kaore i whakahuaina he tikanga tiaki i taua wa, i muri mai ranei. Na te kore ruri o taua whenua i roa ai, a no te tau, 1872, katahi ano ka puta te Karauna karaati, a kua mate ke atu aua Maori, a Rio raua ko Piripi, ko Rio he mea kohuru na tona iwi ake ano, mo tana piri pono ki te Kawanatanga. I ata pataia ano i taua wa mehemea ko wai ma nga tangata tika mo te Karaati, a whakataua ana kia whakaurua ano ko nga ingoa o aua tokorua, na raua ra taua hoko, waiho ana ma te Kooti Whenua Maori e whiriwhiri nga kairiiwhi mo raua, a na taua Kooti pea i whakatau ki nga tangata kei a ratou nei taua whenua.

I tu ano he whakawa i te Hupirimi Kooti mo te riihi a Kere o tetahi taha o taua whenua, otira kihai i rapua i reira mehemea he whenua tiaki ranei taua wahi.

Kaore i te ata mohiotia mehemea he rahui taua wahi mo te iwi, e hara ranei, engari e maharatia ana tera atu ano page 6tetahi tangata i uru atu hei hoa mo Rio raua ko Piripi ki te uta moni mo taua whenua, e whaitikanga ana ki taua whenua, a tera pea e tika kia ata whiriwhiria aua putake.

Kaore tenei Komiti i te pai ki enei tu Ture e takahi nei i nga Karauna karaati me nga mana e tau ana i raro i aua Karaati; engari i runga i enei putake kua korerotia ake nei, e mahara ana te Komiti, e tika ana kia whakamana te Pire nei, i runga i ona tikanga kua oti nei te whakatikatika.

H. Wiremu, Tiamana.

1 Hepetema, 1892.

Turei, te 6 o Hepetema, 1892.
Ateha.

H. K. Taiaroa.—I tuku motini penei, ara: "Ki te mahara o te Kaunihera, e tika ana kia ata whiriwhiria e te Kawanatanga nga take e pa ana ki a Winaihira te Ihoka, o Kaiapoi, raua ko Rewi Koruarua, o Taumutu, i whakaturia nei raua hei Ateha i runga i te mana o nga Ture Kaiwhakawa, tau 1858 me te tau 1867, kia kitea ai he ritenga e puta atu ai he oranga he painga mo raua i runga i te huarahi e kitea ai te tika."

Me whakamarama atu e au, ko Winaihira te Ihoka i whakaturia hei kaiwhakakapi mo te tuunga o Taare Wi Te Ihoka i mate ra i te tau 1866, a ko taua tangata i utua e te Kawanatanga tae noa ki te wa i mate ai ia. Naku ano i tono atu ki te Kawanatanga kia whakaturia a Winaihira te Ihoka ki tona tuunga. I mahara hoki au tera e utua atu ano ki a ia he moni pera me te moni i utua atu ra ki a Taare Wi te Ihoka. Ko te mahi ma taua tangata he haere ki nga hui Maori, me te noho Ateha i te Kooti Takiwa, a e mahara ana au he mea tika kia tukuna atu e te Kawanatanga tetahi utu tau mona. Kua koroheketia taua tangata, kua tae pea ki te whitu tekau ona tau.

Ko Rewi Koruarua i whakaturia hei kaiwhakakapi mo Irai Tihau i tu ra hei Ateha, a i utua ano hoki taua kaumatua tae noa ki te wa i mate ai ia. Whakaturia ana ko Rewi Koruarua hei kaiwhakakapi mona. Ko ia hoki kua kaumatuatia, he tangata tika e whakaaro paitia ana e te katoa. No reira au i tono atu ai ki te Kawanatanga kia tukuna atu he utu a tau ki aua kaumatua.

I whakaaetia e te Kaunihera tenei motini.

Wenerei, te 7 o Hepetema, 1892.

Pire Pooti Mema.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki ka whaikorero atu au i etahi kupu ruarua nei mo runga mo te kupu a te Pakere i a ia e whakamarama mai ana i nga tikanga o te Pire nei. Ki taku whakarongo atu ki a ia, i mea mai ia e tukuna ana ano e te Pire nei he mana pooti ki nga wahine Maori. Na ki taku titiro iho ki nga tikanga o te Pire nei, heoi ano te pooti wahine e whakaaetia ana, ko te pooti a te wahine hawhe-kaihe, i te mea e pooti ana mo te taha Pakeha, i raro i te Wahi II. o tenei Pire; a kaore he mana pooti mo te wahine Maori, Hawhekaihe ranei i te mea e pootitia ana he mema Maori. Ka tatari tonu au ki taua rarangi; engari e kore au e ki atu inaianei ka tautoko au i te Pire nei ka pewhea ranei taku pooti. E whakahe ana ano hoki au ki te rarangi 150, e mea nei me whaimana te Kawana ki te whakarareke i nga rohe o nga takiwa pooti Mema. Ki taku mahara kaore i te tika taua rarangi. E pai ke ana kia mana tonu tenei Ture e mana mai nei kia kaua te Kawana e whaimana ki te whakarereke i nga rohe o nga takiwa Maori. Kaore ano au kia ata marama mo runga mo te pooti wahine. Kaore hoki au i te marama he aha te take i rereke ai te mana pooti mo te wahine Maori me te wahine Hawhe-kaihe. Ki taku mahara mehemea ka whai pooti nga wahine Pakeha, me whai pooti hoki nga wahine Hawhe-kaihe me nga wahine Maori, kia whiwhi katoa ai ratou i te pooti mo o ratou ake mema.

Pire Pu, 1892.

Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga tikanga o roto o te Pire Pu, a tenei te whakatau a te Komiti.

I te Tekiona 2 o "Te Ture Pu, 1880," ko te whakamaramatanga o tenei kupu

page 7

"Maori," e penei ana, ara, "Maori" tona tikanga e pa atu ana hoki ki te hawhe-kaihe me era atu hawhe-kaihe e noho tahi ana me nga iwi Maori, tae atu ki nga Maori e noho ana i era atu moutere o te moana whakararo o Niu Tireni. Noreira ka pa atu taua Ture ki nga Maori o era atu wahi o waho ke atu o Niu Tireni, a kua kitea te pai o taua Ture hei whakahaere pai i nga tikanga tuku pu ki nga Maori o era atu moutere.

Tera atu ano nga tikanga o taua Ture e pa ana ki nga taone, e whakarite ana hoki i nga tikanga whakatupato i nga tangata o nga toa paura, kia kaua e nui rawa te paura i te whare kotahi i roti i nga taone, a e kore e pai kia whakakorea atu aua tikanga, kei nui te paura i te takotoranga kotahi, a ki te paku tera e tokomahu te tangata e mate.

Kua oti ano te whakatarewa etahi wahi o taua Ture, kia watea ai te tuku paura mo nga mahi maina keri whenua, me nga manu, a e kaore e puta mai he raruraru i raro i nga tikanga o taua Ture Pu tau 1880 ina waiho kia mana ana.

E mahara ana te Komiti me kaua e whakamana tenei Pire Pu.

H. Wiremu, Tiamana.

7 Hepetema, 1892.

Turei, te 13 o Hepetema, 1892.

Ture Pu.

Meiha Ropata Wahawaha.—E te Tumuaki ka whaikupu atu au mo runga i te Pire e huaina nei ko te Pire Pu. E hara i te mea kua mohio atu au ki ona tikanga katoa. E whakaatu ana au mo te taha ki a matou ki te iwi Maori, kia kaua e whakarereketia nga tikanga o te Ture raihana hoko pu, i tona ahua o mua e mana nei inaianei. Ahakoa te iti o taua Ture e pangia ana ano e te aitua. Mehemea ka whakatawheratia, tera e nui nga raruraru e pa ki te iwi Maori. Notemea hoki kei te mau tonu nga take raruraru a etahi hapu Maori ki etahi atu hapu. Notemea hoki kaore ano nga take whenua Maori i poto noa te whakatau e te Kooti. E mohio ana ano a te Kawanatanga ki nga take raruraru i pa ki toku takiwa, i timata mai i te tau 1885 tae mai ki te tau 1891. Kaore ano kia mohiotia tona mutunga o aua raruraru. Ko wai hoki tatou ka mohio atu ki nga mahara a te tangata. Tenei te whakatauki a te Maori e mea ana, "He ao kapua e kitea, he ao ngakau e kore e kitea." E kore ano hoki e kitea e tatou nga whakaaro o te tangata. Ko te kapua ia e kitea e tatou e rere ana ki te Hauauru, e rere ana ranei ki te Rawhiti. Mehemea ka whakamana tenei Pire, ka whakakorea hoki te Ture e mana nei inaianei, a tera e koa nga iwi e noho pera ana nga whakaaro, a he kino tona mutunga. Ko taku mo tenei, waiho kia kopi ana te waha o te Taniwha, ki te whakapuaretia he tokomaha e pau i a ia te horo. Taua Ture o te tau 1880, mo te manu; no reira i hanga ai e te Kawanatanga tetahi Ture hoko pu, paura. Notemea hoki ko te kai tera a te tangata ma te pu e whatoro atu i runga rakau. Ko te maha o nga kai a te tangata ma te ringaringa ano e mahi, e hara i te mea ma te pu katoa. I pa ano he pakanga whenua ki te takiwa o Ngapuhi, ara ki Whangarei, na Taurau Kukupa ratou ko tona hapu, a mate ana he tangata i taua raruraru, na te pu. Mea ake nei rongo tatou ki etahi raruraru tera e pa ki etahi atu takiwa, inahoki kua timata ano tetahi raruraru pera ki te takiwa o te Urewera mo nga ruritanga whenua ano te take. Engari ia e whakatuwhera ai i tenei Ture Pu, mehemea ka rongo te Kawanatanga, kei te haere mai nga ope o te Ao, ki te hao i to tatou pa i Niu Tireni ka tika te pera, kia whiwhi tahi ai hoki nga iwi Pakeha Maori i te rakau hei karo i te patu a te hoariri. Kei te haerengia nei hoki enei moana e nga heteri a te Kuini e tiaki ana i to tatou pa. Ki taku mahara kaore rawa he take nui kia whakakorea te Ture e mana nei mo te hoko pu, paura, pai atu kia waiho ano te Ture o te tau 1880 kia mana tonu ana, hei hoko paura, pu. E kore e roa ka mutu tena ture, notemea hoki kei te hokona katoatia e te Kawanatanga nga ururakau nahoanga o nga manu, me to ratou oranga i runga i aua rakau, kei te hokona ki nga Pakeha, kei te tuaina kei te tahuna ki te ahi, a kaore he wahi e toe mo nga manu, kua ruia ki te karaihe, kua kapi i te hipi me page 8te kau. Kaore hoki te Pakeha i te mahara he taonga te manu, i te kore kapa e marere mai ana i runga i tona tuara, engari ano te tuara hipi me te tinana kau. E kore e roa nga motu rakau o Niu Tireni ka poto i te Pakeha te tope. Kaore tetahi wahi i rahuitia e te Kawanatanga mo nga manu. Timata atu i enei takiwa te mahi tope rakau a te Pakeha tae atu ki toku takiwa, ara he wahi no te Puoteroku, ko Tuakau me Ihungia nga wahi nohoanga tera o te manu o mua, inaianei kua kore kua tapahia katoatia e te Pakeha, kua kapi katoa i te karaihe. Iti nei nga motu rakau e toe ana, kei nga Maori, na te pohara i kore ai e topea, mehe whai moni kua ngaro te haunga ahi.

Nga Ripoata a Te Komiti Mo Nga Mea Maori O Te Whare O Runga.

Pitihana Nama 23, a Te Oro Aneti me etahi atu.

He pitihana tenei na etahi Maori o Taranaki. Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take o tenei pitihana, a kaore e ahei tenei Komiti ki te whakarite tikanga, no reira ka mea te Komiti me tuku atu ma te Kawanatanga e whiriwhiri.

H. Wiremu, Tiamana.

6 Akuhata, 1892.

Pitihana Nama 12, a Te Rangihiwinui, me to Nama 22, a Te Rangimairehau me etahi atu e 67, o te Iwi o Muaupoko.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o enei pitihana. E mahara ana te Komiti e whaitikanga ana kia hohoro tonu, kia kaha hoki te rapu tikanga a te Kawanatanga mo nga take e inoitia mai ana, kia manaakitia taua tono, kia kore ai hoki e taea te hoko aua whenua i te mutunga o tenei tuunga o te Paremeti.

H. Wiremu, Tiamana.

11 Akuhata, 1892.

Pitihana Nama 17, a K. Te Whetu me etahi atu.

E ki ana nga Kaipitihana i tangohia e te Kawanatanga tetahi whenua e 5,900 eka i te taha ki Raro o te awa o Waitara, ko taua whenua na Ngatirahiri me Otaraua, a e inoi ana nga Kaipitihana kia tukuna atu he oranga mo ratou.

Kua whakina mai nga whaikorero a te Kaipitihana raua ko Meiha Paraone, kua whiriwhiria hoki te pukapuka whakaatu mai a te Tari Maori mo nga moni i utua ki a Ngatirahiri, me te ripoata a Te Pooki te Komihana mo te Tai Hauauru i nga Pukapuka o te Paremete, 1884, A5a, Nama 1.

Ko taua whenua e takoto ana i te ara mai o nga Iwi o Raro, e haere mai ana ki te whawhai.

Na te Kawanatanga i tono atu ki nga Maori kia whakarerea atu taua whenua kei puta mai he raruraru. No te mahuetanga o taua whenua i nga Maori katahi ka tangohia e te Kawanatanga, tukuna atu ana ki nga hoia, tukuna atu ana he Karauna karaati ki a ratou.

E ki ana a te Pooki i roto i tana ripoata. "Ko te whenua i tangohia i Tikorangi mo nga hoia e 5,900 eka, ko tetahi taha no Otaraua, ko tetahi taha e 2,950 eka no Ngatirahiri. I te wa i tangohia ai taua whenua ko te utu tika mo taua wahi kia £1, mo te eka, haunga ia nga whakapainga, na i tenei wa ko te utu tika mo te whenua e £3, mo te eka, haunga ia nga whakapainga. Ki te whakaritea ki waenganui o aua utu, ka tika pea ki te £4,000, na ka tonoa atu e au kia whakaritea ki tera, koia te utu tika hei whakaea atu mo nga take o taua hapu.

Ko Ngatirahiri kua utua ki te moni £4,000 i runga i te kupu a Te Pooki.

Ko Otaraua kaore ano kia utua.

E kiia ana kaore i te mohiotia to ratou piri pono ki a Te Kuini, engari kei te marama nga korero a te Kaipitihana mo aua take, e whahatika ana hoki a Meiha Paraone i ana korero, e ki ana hoki ia, "I uru atu ano a Otaraua hei hoa mo nga hoia, a ko to ratou Rangatira ko Ihaia i utua ki te utu kapene, a i uru tahi ano ratou ko Ihaia me tona iwi ki aua whawhai. Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take o nga Kaipitihana, a e mahara ana te Komiti e whaitake ana nga tangata o Otaraua i piri pono nei ki a Te Kuini kia whakaritea atu he utu mo ratou i runga ano i te tikanga i whakaritea ai mo Ngatirahiri, a ka tukuna page 9atu tenei Pitihana kia ata whakaarotia paitia e te Kawanatanga.

H. Wiremu, Tiamana.

11 Akuhata, 1892.

Pitihana Nama 11, a Teoti Maketanara raua ko Hohepa Pokiki

E inoi ana nga Kaipitihana kia whakaaetia atu he whakawa tuarua mo te Rahui Maori i Wairau, i whakawakia taua whenua i whakataua hoki e Te Make Kaiwhakawa, i Aperira o te tau, 1889: Kihai nga Kaipitihana i whakaae ki taua whakataunga, a tukuna ana ta ratou tono whakawa tuarua i roto i nga marama e toru, engari i pohehe ratou, tukuna ketia ana ta ratou tono ki te Tumuaki o te Paremete, kihai i tukuna ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori. I tukuna ano taua pitihana e te Tumuaki ki te Paremete i te 25 o Hurae, 1889, a whakataua ana e te Komiti mo nga mea Maori, i te 22 o Akuhata o taua tau, tukuna atu ana ma te Kawanatanga e whiriwhiri.

E mahara ana tenei Komiti e whaitikanga ana kia whakaaetia te tono whakawa tuarua, a ka tono atu te Komiti kia mahia mai he Pire hei whakamana i te whakawa tuarua.

H. Wiremu, Tiamana.

26 Akuhata, 1892.

Pitihana Nama 34, a T. Tohu me etahi atu Mo Horowhenua.

Kua ata whiriwhira e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a i te mea kua oti aua take te whakatau e tenei Komiti, mo runga i nga Pitihana Nama 12 me te Nama 22 a Te Rangihiwinui ma, kaore he kupu ke atu a te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

30 Akuhata, 1892.

Pitihana Nama 33, a H. Rio me etahi atu.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a i te mea kua tukuna atu te whakatau mo runga mo te Pire mo te Rahui o Kaipo, kua kore he kupu atu ma te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

2 Hepetema, 1892.

Te Pitihana Nana 17, a K. Te Whetu me T. R. Paraone.

I te mea kua whakahokia mai ano ki te Komiti ta ratou ripoata o te 11 Akuhata kia whiriwhiria ano nga take o te tona a Otaraua, kua ata rapua ano nga tikanga, e tukuna tahitia atu nei nga whaikorero.

Na ka kitea no Otaraua me Ngatirahiri te whenua i Tikorangi i tangohia ra e te Kawanatanga hei kainga mo nga hoia: Ko aua hapu i piri pono tahi ki a te Kuini, takitahi nei nga tane me nga tamariki o Otaraua i uru atu ki te hoariri. I rereke nga kereme a aua hapu, notemea ko Ngatirahiri e nono ana i runga i taua whenua i te wa i tangohia ai, ko Otaraua kaore i pera to ratou noho. I whakaaetia e Otaraua nga kiripi whakarite whenua, ko Ngatirahiri kaore i whakaae ki aua tikanga, no reira i puta ai nga kupu whakaae a te Kawanatanga, no reira i pai ai nga tikanga mo te taha ki a ratou, i utua hoki he moni ki a ratou hui atu ki nga whenua kua tukuna atu nei ki a ratou, koia nei te take i tono ai a Otaraua.

Ko te putake mai o nga kupu whakaae ki nga Maori o te Taihauauru kaore i whakamana, he mea tena ma te Kawanatanga ke e ata whakaaro, haunga atu tena; engari i mahara te Komiti, a e mau tonu nei taua mahara, e tika ana ano kia ata whakaarotia paitia ano te tono a nga Kaipitihana.

H. Wiremu, Tiamana.

7 Hepetema, 1892.

Pitihama Nama 32, a R. Nutana.

E inoi ana te nei pitihaa kia rapua nga tikanga o te hoko me te karaatitanga o etahi whenua ki a Wiremu Ropatana. Kua ata whiriwhiria e te Komiti aua putake, a kua kitea i roto i nga pukapuka e pa ana ki taua whenua, ko te hoko o taua whenua ki a Wiremu Ropatana he mea hoko na nga tangata o roto o te Karauna karaati, me te mohio atu ano o nga Maori whaitake. Ko taua hoko i whakaotia i runga i te kupu tohutohu atu a tetahi Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori i te wa e tu ana te Kooti i Rakarana. No reira ka kore he kupu a te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

8 Hepetema, 1892.

Pitihana Nama 38, a H. K. Taiaroa.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a e mahara ana te Komiti, e hara tenei i te mea e pa ana ki te katoa, engari kei waenganui i a Taiaroa raua ko te Kaitiaki mo te Katoa. Heoi ano ta te Komiti i mahara ai he mea tika kia tukuna atu e te Kaitiaki mo te Katoa he kape o nga riihi kua tukuna e ia mehemea e tonoa ana e nga tangata whaitake. Kaore he kupu ke atu a te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

20 Hepetema, 1892.

Pitihana Nama 44, a P. Pirika me etahi atu tangata o Ngatirahiri.

Kua ata whiriwhiria o te Komiti nga putake o tenei pitihana a kua whakaae kia penei he ripoata ma te Komiti.

I te mea kua whakamana te Ture Whakatau Rahui o te Tai Hauauru 1892, kua kore e whaitikanga kia whaikupu atu te Komiti, engari ano mo nga moni toenga, mehemea ra e toe ana etahi moni, e mahara ana te Komiti me whakaputa aua moni, ki nga tangata e whaitake ana, i runga i te tohutohu a te Kooti Whenua Maori.

H. Wiremu, Tiamana.

20 Hepetema, 1892.

Pitihana Nama 50, a R. Morehu me etahi atu, 18; Nama 51 a M. Rererangi me etahi atu e 60; Nama 52 a W. Ropiha me etahi atu 15.

E tono ana aua pitihana kia whakatikaina etahi o nga tikanga o te Ture Whakatau Rahi o te Tai Hauauru, 1892, na i te mea kua whakaaetia taua ture e nga Whare e rua o te Pareme, kua kore he kupa atu ma te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

22 Hepetema, 1892.

page 10

Wenerei, te 28 o Hepetema, 1892.Pire Hoko Whenua Maori.

Meiha Ropata Wahawaha.— E te Tumuaki, kua rongo atu au ki nga kupu whakamarama mai a Te Pakere mo te Pire nei. A e patai ana au mo te rarangi tekau ma rua. Mehemea ka hokona tetahi poraka whenua a nga Maori, a ka riro ki a te Kawanatanga, ka pewhea nga moni utu o taua whenua? A he mea ata whakarite ranei na nga Maori ratou ko te Kawanatanga ma i te tuatahi kia peratia he tikanga mo taua moni hoko whenua? A mehemea ka mate katoa aua tangata na ratou aua moni e putu mai i te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa, a ma wai aua moni a muri i a ratou, kaore nei hoki taua rarangi i te whakarite tikanga mo o ratou kairiiwhi i muri i a ratou? A mehemea ranei ka peratia he tauira hoko whenua ma te Kawanatanga, e kore ranei e ahua wehi nga Maori e hiahia ana ki te hoko i a ratou whenua ki a te Kawanatanga ki a wai atu tangata ranei? Ki taku mahara mo tenei rarangi me unu ki waho o te Pire taua rarangi tekau ma rua me te rarangi tekau ma toru no te rarangi tekau ma rua nei ona tikanga. Kaua tenei e waiho hei take arai i nga hoko whenua a te Kawanatanga. Kati hoki ma te Kawanatanga ko te whenua, ma te Maori ko te moni, mana e tohu ka tohu, mana e pewhea kei a ia te tikanga.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, ka whaikupu atu au mo runga mo te Pire Hoko Whenua Maori, e hara i te mea ka whaikupu atu au mo te taha ki au, engari mo te taha ki nga rangatira Maori kua korero mai ki au mo tenei Pire. E mohio ana ano te Kaunihera i tukuna mai e au tetahi pitihana i tera rangi, he pitihana whakahe na nga Maori mo te Pire e korerotia nei e tatou. E kite ana au i te rarangi whakamarama i ona tikanga, e mea ana kia hohoro ai te riro o nga whenua Maori i a Te Kuini. Ki ta te Maori whakaaro, he mea tera na te Kawanatanga kia tere te riro atu o nga whenua Maori, kia tere ai te whakanohonoho nga Pakeha ki runga. Ki taku mahara e kore e tika kia akiakia nga Maori kia hoko i o ratou whenua. He pononga piri pono ano ratou no Te Kuini, a ko te mea tika me waiho ano ki a ratou te whakaaro mo te hoko i a ratou whenua. E mea ana hoki te Pire nei ko etahi o nga moni utu whenua me utu ki te tipenetua. Kaore rawa nga Maori i te mohio he aha ra te tikanga o tenei mea o te "tipenetua." He moni ra-page 11nei, he pukapuka ranei, he nupepa noaiho ranei. Ki taku mahara mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko whenua Maori, he aha ratou te utu ai ki te moni penei me a etahi tangata e utu nei ki te moni. Kaore au i te marama he aha te pai o tenei e mea nei me utu ki te pukapuka. Ko nga Maori e mea ana me utu ki te moni, ahakoa iti iho te utu, he pai ke kia utua ki te moni. Ko te rarangi tekau ma rua e mea ana ko etahi taha o nga moni utu whenua Maori me utu atu ki te Kaitiaki mo te Katoa, mana e tiaki, ka utu atu ai i nga hua o aua moni ki nga Maori. Kei te whakahe tonu nga Maori ki te Kaitiaki mo te Katoa e whakahaere nei i a ratou moni e puta mai ana i nga rahui Maori, a ki taku mahara kihai i tika kia whakaaetia e te Kaunihera tenei Pire e tuku nei mana e whakahaere a ratou moni. I te whakahe mai nga Maori ki au mo te Pire nei, e mahara ana ratou tera e puta mai he raruraru kia ratou: e wehi ana ratou, e mea ana hoki e kore e mohiotia e ratou te huarahi mo au tipenetua, akuanei ka warea ratou ki te kimi roia hei whakamarama mai i nga tikanga o aua mea; a ko tona mutunga ka iti noaiho te moni e riro i nga Maori. Kei te mohio ano tatou ki to te Maori tu, akuanei ko etahi pea e kaha ano ki te tiaki i a ratou tipenetua, tango ai hoki i nga hua, a ko etahi ka hoko i a ratou tipenetua kia whiwhi i te moni, a e kore ratou e whiwhi ki nga monitotika, akuanei ka pera haere te hoko i aua tipenetua mo nga moni iti noaiho, a ko tona mutunga ka hokirawaihote moni e puta ki nga Maori mo o ratou whenua Tera ano tetahi kamupana e huaina ana ko te Kamupane Whenua Maori o Turanga, i tu ki te Tairawhiti hei hoko whenua Maori, a tonoa atu ana nga Maori kia haina i nga tiiti hoko. I kiia atu ki a ratou ka utua tetahi taha ki te moni, a ko tetahi taha ka utua ki te hea o taua kamupane. A no te hokonga o te whenua ka utua nga Maori ki te pukapuka moni, ki etahi tu pukapuka moni ano, he mea kai haina ratou i nga tiiti hoko. No te rironga atu o aua tiiti i te kamupane mauria ana ki te peeke, hoatu ana he moni e te peeke, a ko nga Maori i tatari kau atu kia tae ki tona wa e tika ai kia utua a ratou pukapuka moni. No to ratou tononga atu ki te peeka kia utua a ratou pukapuka, ka kiia mai kua kore he moni i te peeke— a kore noaiho ratou i whiwhi ki te moni, me te riro atu hoki o a ratou whenua. Ko nga Maori o taua takiwa kua whaikupu mai ki au kei te wehi kei peratia ano ratou i raro i nga tikanga o tenei Pire. Ki taku titiro e mea ana te Pire nei kia hohoro te riro o nga whenua Maori, engari me tatari ratou kia tae ki tona wa e tika ai kia utua aua tipenetua, a ko etahi hoki o aua moni tipenetua ka tukuna atu ma te Kaitiaki mo te Katoa e tiaki mai. Na mo runga mo te kupu a te Omana mo te rarangi tekau ma tahi, e mahara ana au e tika ana tana, tera pea e waiho tera hei take rironga atu mo nga whenua Maori i a te Kawanatanga. Ko etahi kaiwea kua taunaha i nga whenua Maori mo nga utu wea, a kei te tono ratou kia hokona aua whenua hei utu i nga wea. E wehi ana hoki au kei pa atu ano nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua Maori o te Waipounamu, ko etahi pea o nga rarangi e whakarite tikanga nei mo te Kaitiaki mo te Katoa ka pa atu ki te Waipounamu. E mohio ana ano au kei te hiahia te Kawanatanga ki te hoko i etahi o nga rahui Maori o te Waipounamu e tiakina mai nei e te Kaitiaki mo te Katoa, kua tae mai hoki he tono ki au, kaore au i whakaae atu. Kua whaikupu mai hoki etahi o nga Minita o te Karauna ki au. E kore au e whakahua atu i nga ingoa. Koia nei te take i mahara ai au tera pea e pa mai etahi o nga tikanga o tenei Pire ki a matou ki nga Maori o te Waipounamu. Tera pea kei te he taku mahara pera. Ka tukuna ano hoki pea tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori, kei reira hoki whiriwhiri ai i nga tikanga o te pitihana a nga Maori, kia rongona hoki a ratou nei korero mo taua Pire, a ki te whakaae ratou ka tika ai kia paahitia, a e taea ai ranei te whakatikatika i etahi rarangi o te Pire.

Taite, te 6 o Oketopa, 1892.
Pire Whakamana Take Whenua Maori.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e pouri ana au mo te maunga mai o tenei page 12Pire i nga ra whakamutunga o te Paremete. Kua kite ano au i enei tau kua hori ake nei, e waiho tonu ana nga Pire e pa ana ki te iwi Maori kia tae rawa ki te mutunga o te Paremete tuku rnai ai, i te mea e kaika ana nga mema ki te hoki. I hiahia ano au ki te hoki i tenei ra, na te Pire nei i noho ai au, kia kite au i ona tikanga. Katahi ano au ka kite i te Pire nei, a he mea tuhituhi nga menemana e hara i te mea ta ki te perehi, a kaore ano au kia watea noa ki te rapu i ona tikanga. Ki taku mahara he nui rawa atu te whenua e pangia ana e tenei Pire, he miriona noatu nga eka, a e mahara ana au me ata whiri-whiri marire e te Kaunihera, me kau e hohoro te whakaputa. He mea tika hoki kia ata rapua ona tikanga e te Komiti, kaore hoki i te whakaaturia i roto he aha nga whenua e pangia ana e te Pire. He mea pai ke me i whaka-piria he kupu apiti ki te Pire hei wha-kaatu i nga whenua me nga take e pangia ana e ona tikanga. E kore au e noho puku, notemea kua kite au i nga reta a te Pirimia ki te Kawanatanga o Ingarani i whakahuatia e ia nga mema Maori, me tana whakaatu atu he toko-wha nga mema Maori o te Whare o Runanga, tokorua nga mema o te Kau-nihera hei tiaki i nga take e pa ana ki nga Maori. No reira au i mahara ai me ka kore matou e whakahe atu ka kiia e whakaae ana matou ki nga Pire e mahia nei. Kaore ano au kia matau noa ki nga tikanga o tenei Pire; engari e whakahe atu ana au, e tono atu ana au ki te Kaunihera kia ata rapua mari-retia nga tikanga o tenei Pire i mua o te whakaaetanga kia mana hei Ture.

Paraire, te 7 o Oketopa, 1892.
Pire Whakamana Take Whenua Maori.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, I whakahe au inanahi mo te Pire nei, a e whakahe atu ana ano au inaianei. Kua kite au inaianei kua rereke ano te ahua o te Pire nei i te mea i tukuna mai i tera Whare inanahi. I ki a te Witimoa inanahi e pa ana tenei Pire ki nga whenua e riihitia ana ki nga Pakeha. E tika ana pea etahi o ana kupu mo runga mo nga whenua riihi, engari ki taku titiro e hara i te mea e pa anake ana tenei Pire ki nga whenua riihi, engari e pa ano ana ki nga whenua kua hokona, i riro tahae nei te hoko o etahi o aua whenua; a i etahi o aua hoko ko etahi anake pea o nga Maori o roto o nga tiwhikete i hoko, a ko etahi pea kaore i whakaae ki te hoko. Tera pea e tika ana ano nga kupu a te Witimoa, engari ka pera ano taku me taku kupu onanahi, i mea ra au, ko te mea tika mo tenei Pire me tapiri mai ki te Pire he kupu Apiti whakaatu mai i nga whenua e meingatia ana kia pangia e tenei Pire, me nga ingoa o te hunga e pa atu ana ki aua whenua. E ki mai ana etahi mema e kore tenei Pire e pa atu ki nga hoko i te Waipounamu, a kaore he tikanga oku kia whakahe au i te Pire. Ki taku mahara e hara tena i te take tika kia nohopuku au. E tu ana au i tenei Kaunihera hei mangai mo nga iwi Maori katoa, a ka tupato tonu tahu tiaki i o ratou take. E hiahia ana hoki au kia whakaritea nga raruraru i waenganui i nga iwi e rua, kia tau ai te pai ki te Maori me te Pakeha. Ko taku tino take e whakaha atu nei au i tenei Pire, ko te waihotanga mo te ra whaka-mutunga o te Paremete, e kore hoki e taea e nga mema te ata whiriwhiri. E ki mai ana nga Maori mohio ki enei tikanga tera e tae ki te wha miriona eka nga whenua e pangia e nga tikanga o tenei Pire. Na i runga i enei take me taku kore marama ki ona tikanga ohorere ana au; a ki taku mahara ko tona mutunga he mate mo nga Maori. E wehi ana hoki au kei pa atu ano ki nga hoko a te Kamupane whenua Maori O Turanga, i korerotia ra e au ona tikanga i tera rangi. E ki mai ana nga Maori tera e pa ki aua hoko, a i runga i te kore oku e ata marama, e mahara ana ano au ko te mea tika me whakaatu mai nga whenua e pangia ana e tenei Pire. Ki taku titiro ki te rarangi 13. e mea ana me whaimana te Kooti ki te whaka-mana i nga hoko e pai ai te Kooti, a ki taku mahara e kore tera e tika, i te mea hoki e kore nga Maori e ata mohio ki nga tikanga, e kore e ahei ki te whaka-haere tika i o ratou take. E mea ana hoki te Pire ka mana tonu te whakatau a te Kooti Whenua Maori mo ana hoko, page 13a e kore e taea te tuku atu ki te Hupi-rimi Kooti, engari me tuturu i runga i te whakatau a te Kooti Whenua Maori; a na enei take katoa i wha-kahe ai au i tenei Pire. Tera atu ano pea etahi atu tikanga pakeke kei roto i te Pire, engari kaore ano au kia whai taima noa ki te ata titiro haere i ona rarangi. E ki mai ana nga Maori kua kite ratou e tae ana ki te 50,000 eka e pangia ana e tetahi tikanga o te Pire, a e whakahe atu ana au mo te taha ki nga Maori, ko au hoki to ratou mangai ikonei. E tautoko ana au i te motini a Renao, me taku mea atu ki te tukua mai ano me tuku mai i te timatanga tonu o te huihuinga o te Paremete. Kua maha ke oku tau i roto i nga Whare e rua o te Paremete, a kua kite au, ahakoa e kiia mai ana he Pire pai te Pire e mahia ana i ia tau i ia tau, kia roa e haere ana ka kitea he maha nga raru-raru kei roto. I ki mai a te Pakere inanahi kei te raruraru katoa nga Ture e pa ana ki te taha Maori, a kua tukua mai e ia tenei Pire hei tino whakararu-raru. He aha ia te waiho ai i nga Ture i tona ahua raruraru, he aha ia i tuku mai ai i tenei hei tino whakarararuraru rawa atu. E pouri ana au i te mea kaore e taea e au te tino whakamarama atu i nga rarangi kino katoa o roto o te Pire nei, engari he kore ano oku e whai-taima ki te ata rapu i ona tikanga, engari e mohio ana au he mate mo nga Maori kei roto i te Pirie nei. E pouri ana au mo taku omanga mai i te Komiti i te ata nei, engari he pukuriri ano noku, ko taku mahi ano tera e ka pouri au.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki. Kaore ano au kia marama ki nga, kupu tohutohu mai a te Pakere mo te Tekiona 7. Ki taku mahara e kaha ke atu ana te mana o taua Tekiona i ta tatou e kite iho nei. E mea ana hoki taua Tekiona mo nga roherohenga a to Kooti, a ki taku mahara e pa ana ano ki etahi atu roherohenga i tua atu ano i te whenua e pangia ana e te tiwhikete e whiriwhiria ana ra ona tikanga. Mehe-mea ka kitea a muri ake nei e tika ana ano taku, me whakaae mai a te Pakere ki te he o tana, me te tika o taku titiro ki nga, ritenga o taua rarangi.

Paahitia ana taua Piri e te Kaunihera.

page 14