.gif)
Nga Korero Paramete: 1891-1895
Turei, te 13 o Hepetema, 1892
Turei, te 13 o Hepetema, 1892.
Ture Pu.
Meiha Ropata Wahawaha.—E te Tumuaki ka whaikupu atu
au mo runga i te Pire e huaina nei ko te Pire Pu. E hara i te mea
kua mohio atu au ki ona tikanga katoa. E whakaatu ana au mo te taha
ki a matou ki te iwi Maori, kia kaua e whakarereketia nga tikanga o
te Ture raihana hoko pu, i tona ahua o mua e mana nei inaianei.
Ahakoa te iti o taua Ture e pangia ana ano e te aitua. Mehemea ka
whakatawheratia, tera e nui nga raruraru e pa ki te iwi Maori.
Notemea hoki kei te mau tonu nga take raruraru a etahi hapu Maori ki
etahi atu hapu. Notemea hoki kaore ano nga take whenua Maori i poto
noa te whakatau e te Kooti. E mohio ana ano a te Kawanatanga ki nga
take raruraru i pa ki toku takiwa, i timata mai i te tau 1885 tae
mai ki te tau 1891. Kaore ano kia mohiotia tona mutunga o aua
raruraru. Ko wai hoki tatou ka mohio atu ki nga mahara a te tangata.
Tenei te whakatauki a te Maori e mea ana, "He ao kapua e kitea, he
ao ngakau e kore e kitea." E kore ano hoki e kitea e tatou nga
whakaaro o te tangata. Ko te kapua ia e kitea e tatou e rere ana ki
te Hauauru, e rere ana ranei ki te Rawhiti. Mehemea ka whakamana
tenei Pire, ka whakakorea hoki te Ture e mana nei inaianei, a tera e
koa nga iwi e noho pera ana nga whakaaro, a he kino tona mutunga. Ko
taku mo tenei, waiho kia kopi ana te waha o te Taniwha, ki te
whakapuaretia he tokomaha e pau i a ia te horo. Taua Ture o te tau
1880, mo te manu; no reira i hanga ai e te Kawanatanga tetahi Ture
hoko pu, paura. Notemea hoki ko te kai tera a te tangata ma te pu e
whatoro atu i runga rakau. Ko te maha o nga kai a te tangata ma te
ringaringa ano e mahi, e hara i te mea ma te pu katoa. I pa ano he
pakanga whenua ki te takiwa o Ngapuhi, ara ki Whangarei, na Taurau
Kukupa ratou ko tona hapu, a mate ana he tangata i taua raruraru, na
te pu. Mea ake nei rongo tatou ki etahi raruraru tera e pa ki etahi
atu takiwa, inahoki kua timata ano tetahi raruraru pera ki te takiwa
o te Urewera mo nga ruritanga whenua ano te take. Engari ia e
whakatuwhera ai i tenei Ture Pu, mehemea ka rongo te Kawanatanga,
kei te haere mai nga ope o te Ao, ki te hao i to tatou pa i Niu
Tireni ka tika te pera, kia whiwhi tahi ai hoki nga iwi Pakeha Maori
i te rakau hei karo i te patu a te hoariri. Kei te haerengia nei
hoki enei moana e nga heteri a te Kuini e tiaki ana i to tatou pa.
Ki taku mahara kaore rawa he take nui kia whakakorea te Ture e mana
nei mo te hoko pu, paura, pai atu kia waiho ano te Ture o te tau
1880 kia mana tonu ana, hei hoko paura, pu. E kore e roa ka mutu
tena ture, notemea hoki kei te hokona katoatia e te Kawanatanga nga
ururakau nahoanga o nga manu, me to ratou oranga i runga i aua
rakau, kei te hokona ki nga Pakeha, kei te tuaina kei te tahuna ki
te ahi, a kaore he wahi e toe mo nga manu, kua ruia ki te karaihe,
kua kapi i te hipi me page 8
te kau. Kaore hoki te Pakeha i te mahara he taonga te manu, i te
kore kapa e marere mai ana i runga i tona tuara, engari ano te tuara
hipi me te tinana kau. E kore e roa nga motu rakau o Niu Tireni ka
poto i te Pakeha te tope. Kaore tetahi wahi i rahuitia e te
Kawanatanga mo nga manu. Timata atu i enei takiwa te mahi tope rakau
a te Pakeha tae atu ki toku takiwa, ara he wahi no te Puoteroku, ko
Tuakau me Ihungia nga wahi nohoanga tera o te manu o mua, inaianei
kua kore kua tapahia katoatia e te Pakeha, kua kapi katoa i te
karaihe. Iti nei nga motu rakau e toe ana, kei nga Maori, na te
pohara i kore ai e topea, mehe whai moni kua ngaro te haunga
ahi.
Nga Ripoata a Te Komiti Mo Nga Mea Maori O Te Whare O Runga.
Pitihana Nama 23, a Te Oro Aneti me etahi atu.
He pitihana tenei na etahi Maori o Taranaki. Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga take o tenei pitihana, a kaore e ahei tenei Komiti ki te whakarite tikanga, no reira ka mea te Komiti me tuku atu ma te Kawanatanga e whiriwhiri.
H. Wiremu, Tiamana.
6 Akuhata, 1892.
Pitihana Nama 12, a Te Rangihiwinui, me to Nama 22, a Te Rangimairehau me etahi atu e 67, o te Iwi o Muaupoko.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o enei pitihana. E mahara ana te Komiti e whaitikanga ana kia hohoro tonu, kia kaha hoki te rapu tikanga a te Kawanatanga mo nga take e inoitia mai ana, kia manaakitia taua tono, kia kore ai hoki e taea te hoko aua whenua i te mutunga o tenei tuunga o te Paremeti.
H. Wiremu, Tiamana.
11 Akuhata, 1892.
Pitihana Nama 17, a K. Te Whetu me etahi atu.
E ki ana nga Kaipitihana i tangohia e te Kawanatanga tetahi whenua e 5,900 eka i te taha ki Raro o te awa o Waitara, ko taua whenua na Ngatirahiri me Otaraua, a e inoi ana nga Kaipitihana kia tukuna atu he oranga mo ratou.
Kua whakina mai nga whaikorero a te Kaipitihana raua ko Meiha Paraone, kua whiriwhiria hoki te pukapuka whakaatu mai a te Tari Maori mo nga moni i utua ki a Ngatirahiri, me te ripoata a Te Pooki te Komihana mo te Tai Hauauru i nga Pukapuka o te Paremete, 1884, A5a, Nama 1.
Ko taua whenua e takoto ana i te ara mai o nga Iwi o Raro, e haere mai ana ki te whawhai.
Na te Kawanatanga i tono atu ki nga Maori kia whakarerea atu taua whenua kei puta mai he raruraru. No te mahuetanga o taua whenua i nga Maori katahi ka tangohia e te Kawanatanga, tukuna atu ana ki nga hoia, tukuna atu ana he Karauna karaati ki a ratou.
E ki ana a te Pooki i roto i tana ripoata. "Ko te whenua i tangohia i Tikorangi mo nga hoia e 5,900 eka, ko tetahi taha no Otaraua, ko tetahi taha e 2,950 eka no Ngatirahiri. I te wa i tangohia ai taua whenua ko te utu tika mo taua wahi kia £1, mo te eka, haunga ia nga whakapainga, na i tenei wa ko te utu tika mo te whenua e £3, mo te eka, haunga ia nga whakapainga. Ki te whakaritea ki waenganui o aua utu, ka tika pea ki te £4,000, na ka tonoa atu e au kia whakaritea ki tera, koia te utu tika hei whakaea atu mo nga take o taua hapu.
Ko Ngatirahiri kua utua ki te moni £4,000 i runga i te kupu a Te Pooki.
Ko Otaraua kaore ano kia utua.
E kiia ana kaore i te mohiotia to ratou piri pono ki a Te Kuini,
engari kei te marama nga korero a te Kaipitihana mo aua take, e
whahatika ana hoki a Meiha Paraone i ana korero, e ki ana hoki ia,
"I uru atu ano a Otaraua hei hoa mo nga hoia, a ko to ratou
Rangatira ko Ihaia i utua ki te utu kapene, a i uru tahi ano ratou
ko Ihaia me tona iwi ki aua whawhai. Kua ata whiriwhiria e te Komiti
nga take o nga Kaipitihana, a e mahara ana te Komiti e whaitake ana
nga tangata o Otaraua i piri pono nei ki a Te Kuini kia whakaritea
atu he utu mo ratou i runga ano i te tikanga i whakaritea ai mo
Ngatirahiri, a ka tukuna page 9
atu tenei Pitihana kia ata whakaarotia paitia e te Kawanatanga.
H. Wiremu, Tiamana.
11 Akuhata, 1892.
Pitihana Nama 11, a Teoti Maketanara raua ko Hohepa Pokiki
E inoi ana nga Kaipitihana kia whakaaetia atu he whakawa tuarua mo te Rahui Maori i Wairau, i whakawakia taua whenua i whakataua hoki e Te Make Kaiwhakawa, i Aperira o te tau, 1889: Kihai nga Kaipitihana i whakaae ki taua whakataunga, a tukuna ana ta ratou tono whakawa tuarua i roto i nga marama e toru, engari i pohehe ratou, tukuna ketia ana ta ratou tono ki te Tumuaki o te Paremete, kihai i tukuna ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori. I tukuna ano taua pitihana e te Tumuaki ki te Paremete i te 25 o Hurae, 1889, a whakataua ana e te Komiti mo nga mea Maori, i te 22 o Akuhata o taua tau, tukuna atu ana ma te Kawanatanga e whiriwhiri.
E mahara ana tenei Komiti e whaitikanga ana kia whakaaetia te tono whakawa tuarua, a ka tono atu te Komiti kia mahia mai he Pire hei whakamana i te whakawa tuarua.
H. Wiremu, Tiamana.
26 Akuhata, 1892.
Pitihana Nama 34, a T. Tohu me etahi atu Mo Horowhenua.
Kua ata whiriwhira e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a i te mea kua oti aua take te whakatau e tenei Komiti, mo runga i nga Pitihana Nama 12 me te Nama 22 a Te Rangihiwinui ma, kaore he kupu ke atu a te Komiti.
H. Wiremu, Tiamana.
30 Akuhata, 1892.
Pitihana Nama 33, a H. Rio me etahi atu.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a i te mea kua tukuna atu te whakatau mo runga mo te Pire mo te Rahui o Kaipo, kua kore he kupu atu ma te Komiti.
H. Wiremu, Tiamana.
2 Hepetema, 1892.
Te Pitihana Nana 17, a K. Te Whetu me T. R. Paraone.
I te mea kua whakahokia mai ano ki te Komiti ta ratou ripoata o te 11 Akuhata kia whiriwhiria ano nga take o te tona a Otaraua, kua ata rapua ano nga tikanga, e tukuna tahitia atu nei nga whaikorero.
Na ka kitea no Otaraua me Ngatirahiri te whenua i Tikorangi i tangohia ra e te Kawanatanga hei kainga mo nga hoia: Ko aua hapu i piri pono tahi ki a te Kuini, takitahi nei nga tane me nga tamariki o Otaraua i uru atu ki te hoariri. I rereke nga kereme a aua hapu, notemea ko Ngatirahiri e nono ana i runga i taua whenua i te wa i tangohia ai, ko Otaraua kaore i pera to ratou noho. I whakaaetia e Otaraua nga kiripi whakarite whenua, ko Ngatirahiri kaore i whakaae ki aua tikanga, no reira i puta ai nga kupu whakaae a te Kawanatanga, no reira i pai ai nga tikanga mo te taha ki a ratou, i utua hoki he moni ki a ratou hui atu ki nga whenua kua tukuna atu nei ki a ratou, koia nei te take i tono ai a Otaraua.
Ko te putake mai o nga kupu whakaae ki nga Maori o te Taihauauru kaore i whakamana, he mea tena ma te Kawanatanga ke e ata whakaaro, haunga atu tena; engari i mahara te Komiti, a e mau tonu nei taua mahara, e tika ana ano kia ata whakaarotia paitia ano te tono a nga Kaipitihana.
H. Wiremu, Tiamana.
7 Hepetema, 1892.
Pitihama Nama 32, a R. Nutana.
E inoi ana te nei pitihaa kia rapua nga tikanga o te hoko me te karaatitanga o etahi whenua ki a Wiremu Ropatana. Kua ata whiriwhiria e te Komiti aua putake, a kua kitea i roto i nga pukapuka e pa ana ki taua whenua, ko te hoko o taua whenua ki a Wiremu Ropatana he mea hoko na nga tangata o roto o te Karauna karaati, me te mohio atu ano o nga Maori whaitake. Ko taua hoko i whakaotia i runga i te kupu tohutohu atu a tetahi Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori i te wa e tu ana te Kooti i Rakarana. No reira ka kore he kupu a te Komiti.
H. Wiremu, Tiamana.
8 Hepetema, 1892.
Pitihana Nama 38, a H. K. Taiaroa.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o tenei pitihana, a e mahara ana te Komiti, e hara tenei i te mea e pa ana ki te katoa, engari kei waenganui i a Taiaroa raua ko te Kaitiaki mo te Katoa. Heoi ano ta te Komiti i mahara ai he mea tika kia tukuna atu e te Kaitiaki mo te Katoa he kape o nga riihi kua tukuna e ia mehemea e tonoa ana e nga tangata whaitake. Kaore he kupu ke atu a te Komiti.
H. Wiremu, Tiamana.
20 Hepetema, 1892.
Pitihana Nama 44, a P. Pirika me etahi atu tangata o Ngatirahiri.
Kua ata whiriwhiria o te Komiti nga putake o tenei pitihana a kua whakaae kia penei he ripoata ma te Komiti.
I te mea kua whakamana te Ture Whakatau Rahui o te Tai Hauauru 1892, kua kore e whaitikanga kia whaikupu atu te Komiti, engari ano mo nga moni toenga, mehemea ra e toe ana etahi moni, e mahara ana te Komiti me whakaputa aua moni, ki nga tangata e whaitake ana, i runga i te tohutohu a te Kooti Whenua Maori.
H. Wiremu, Tiamana.
20 Hepetema, 1892.
Pitihana Nama 50, a R. Morehu me etahi atu, 18; Nama 51 a M. Rererangi me etahi atu e 60; Nama 52 a W. Ropiha me etahi atu 15.
E tono ana aua pitihana kia whakatikaina etahi o nga tikanga o te Ture Whakatau Rahi o te Tai Hauauru, 1892, na i te mea kua whakaaetia taua ture e nga Whare e rua o te Pareme, kua kore he kupa atu ma te Komiti.
H. Wiremu, Tiamana.
22 Hepetema, 1892.