Title: Nga Korero Paramete: 1891-1895

Author: New Zealand Parliament, Legislative Council

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

Conditions of use

Share:

Pire Whenua Maori.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakahoki kupu mo nga korero i makere mai i te mema mo te Taone o page 38Akarana ara mo ana kupu mo runga i te Pire Whenua Maori, ki taku mohio ko te hiahia o te tokomaha o nga rangatira Maori me nuku tenei Pire mo a tenei Paremete e haere ake nei kia whai taima ai ratou ki te huihui ki o ratou kainga korero ai i mo runga i nga rarangi katoa o tenei Pire. Ko tetahi mea hoki i hiahia ai ratou kia haere te Minita Maori ki o ratou kainga ki te korero mo runga i taua Pire kia ahei ai ia te tuku i o ratou hiahia ki tenei Paremete e haere ake nei. Ko te tino hiahia tenei o nga Maori katoa. Tokowha nga rangatira Maori i tae ki te Komiti honohono korero ai a koia nei ano a ratou whakaaro kia nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete. Ki taku whakaaro he tono tika taua tono a ratou a he mea pai kia whakamana. Mehemea ka tohe te Paremete kia paahitia tonutia tenei Pire kahore nei ona painga ki nga Maori tera e tukua mai nga aue me nga pitihana whakahe a nga Maori i tenei tau i tenei tau mo taua Pire. Na konei ahau i whakaaro ai he mea tika whakaaetia nga tono a nga Maori. He mea tika kia peneitia no te mea he Pire whakatopu tenei Pire i nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori. E tino whakaae ana ahau ki ta nga Maori e tono nei. Ko tetahi mea hoki hei whakaaro ma te Kawanatanga ara te Pirimia no te mea na tona Kawanatanga ano i hanga te Ture Whakahaere Whenua Maori a i pehea te tukunga iho. I puta ano ranei tetahi painga i taua Ture. Kahore, kore rawa atu, erangi ko te aue anake i rangona i nga wahi katoa o te motu nei, a ko tona tukunga iho ka whakakorea taua Pire. Na i te mea kua kitea e tatou tc henga o tera me kaua e kaika te hanga o tenei. Me kaua e hanga i tetahi ture kaore e paingia e nga Maori no te mea ki te peratia e kore e mana a me tino tupato tatou i te mea e paahitia ana e tatou tetahi ture e pa ana ki nga Maori. Kua tae mai etahi pitihana o nga Maori o te Waipounamu ki ahau e inoi ana kia kaua taua Pire e paahitia e tenei Whare i tenei Paremete, ko te take i penei ai ratou no te mea kahore ratou e matau ki nga tikanga o tau Pire, ara kahore ano ratou i whai takiwa ki te whiriwhiri i nga tikanga, na konei ratou i tono ai kia nukuhia mo a tera tau. He maha nga tauira o tenei pire kua tukuna e ahau ki nga Maori o te Waipounamu. I ki atu ano hoki ahau ki a ratou kia tere ta ratou whiriwhiri me te tuku mai i o ratou whakaaro. Na kua penei ta ratou utu mai kahore rawa e taea e ratou te whiriwhiri i nga tikanga o taua Pire me te tono mai kia nukuhia mo a tera Paremete, me taku tono hoki ki te Whare kia nukuhia mo tera wa. Na mo runga i nga korero a nga rangatira Maori i korero ai ki te Komiti honohono i hui ki Poneke e hiahia ana ahau ki te ki ko ta ratou tino kupu tenei me nuku tenei Pire mo a tera Paremete erangi mehemea ka tohe tonu te Kawanatanga me tenei Whare ki te mahi haere tonu i tenei Pire me whakauru nga rarangi i pahitia e nga rangatira Maori. He kaha hoki no to ratou hiahia i tahuri ai ahau ki te arai i tenei Pire. Ko tetahi mea hoki i tahuri ai ahau ki te arai no te mea i te penei tonu te whakaaro o te mema mo te Tai Rawhiti me te mema Maori mo Pewhairangi a i te penei ano hoki nga whakaaro o nga mema Maori o te Kaunihera, ko tetahi kahore ano i ata marama nga tikanga o tenei Pire ki ahau. Ko tetahi whakaaro hoki oku mehemea e pahitia ana te Pire kotahi kia pa ki nga motu e rua ekore e pai, a ki te paahitia ko tenei Pire anake mo nga whenua katoa o Aotearoa e kore e tau te pai ki nga takiwa o nga mema Maori e toru o Aotearoa. Ko te take i penei ai taku whakaaro, kei te rere ke te pupuri o te nuinga o nga whenua o te Tai Rawhiti, i etahi atu wain a ko nga ture e pai ana mo etahi wahi o Aotearoa ekore e pai niehemea e whakaekea ana ki enei whenua. Ki toku mohio he pai ke mehemea e hanga ana kia kotahi Pire mo ia takiwa o nga takiwa e toru. Na ko tenei ka tono ahau me Pire motuhake mo nga whenua o te Waipounamu. Kahore oku hiahia ki te whakaroai te Whare erangi i te mea ka tata nei te mutu o aku korero me ki ake ahau kei roto tenei mea i nga ringaringa o te Kawanatanga me nga mema Maori o tenei Whare, mehemea e marama ana ki a ratou me Pire poto nei he Pire mo tenei tau ka waiho tonu e ahau i runga page 39i ta ratou i whakaaro ai a ekore ahau e whakapuaki i tetahi whakahe.

Kapa.—Ki taku mohio ekore e taea e ahau te whakapuaki i etahi korero hou mo runga i tenei take no te mea kua ahua ngenge ahau i te huarahi pai hei whakahaere mo te taonga nei. I te taenga tuatahi mai o tenei Pire ki tenei Whare parea, atu ana ma tetahi Komiti honohono e whiriwhiri a meatia ana kia whakaurua etahi menemana, a whakaaetia ana hoki kia haere etahi rangatira Maori ki te aroaro o taua Komiti ki te whakapuaki i o ratou whakaaro mo runga i taua Pire. Akuanei kihai aua rangatira i whakapuaki mai i tetahi whakaaro e pehea ai te whakarereke nga tikanga o taua Pire. Heoi tonu ta ratou i mea ai me nuku mo a tera Paremete kia ahei ai ratou te kite me te korero ki te Minita Maori i o ratou kainga, heoi tukua mai ana te ripoata a te Komiti me nuku te Pire mo a tera Paremete. Na Taiaroa taua motini, erangi e hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki te Minita Maori mo tana whakangawaritanga mai ki te whakarongo ki nga hiahia o te iwi mo runga i tenei take. Kua ai ahau kua mutu i reira inamata kua kokirihia mai etahi tikanga hou e te mema mo te Taone o Akarana e te Riihi heoi e tatari ana ahau mehemea tera e rite ki ta matou i whakaaro ai, erangi ki taku mohio ekore e taea e ia e tetahi atu tangata ranei i roto i tenei Whare te whakamana i ta nga Maori i hiahia ai. He poto rawa hoki te wa hei mahinga a kei te pouri nga ngakau o nga Maori mo runga i nga ture kua pahitia i roto i nga tau kua pahure nei, a ko ta ratou e hiahia ana inaianei kia hanga tetahi ture pai tetahi ture pumau e tau ai he painga ki nga Maori. Na mo runga i nga mahi a taku hoa a te mema mo te Taone o Akarana tera pea ia te mohio ki etahi takiwa e tika ana kia tere tonu te pahi i tetahi Pire inaianei, a na reira pea ia a tohe ai kia paahitia i tenei Paremete. Mehemea e tautoko ana te mema mo te Taone o Akarana i te whakaaro o te Pirimia a ka taea e ia te hanga i tetahi ture e pai ai te mahi he mea pai tena. Kahore oku hiahia kia whakanuia he ingoa moku i roto i tenei Whare mo nga mahi i mahia ai e ahau, heoi nei hoki toku whakaaro ko te mahi kia tau ai te tika ki nga iwi o tenei Motu. Ko tetahi whakaaro hoki aku i te mea kotahi anake te Kuini e mihia ana e te iwi Maori me te iwi Paheka ko te mea tika me kotahi tonu he ture ki waenga i aua iwi e rua. Ko tenei kia kite marire ahau i te Pire a te mema mo te Taone o Akarana kei reira te mohio ai ahau mehemea tera e toutokona e ahau kahore ranei.

Timi Kara.—I runga i taku whakarongo ki nga korero kua makere mai mo runga i tenei take e ahua ruarua ana aku whakaaro mehemea ka taea e tatou te paahi i tetahi Pire e tau ai te pai. Kua tata te mutu o te Paremete a mohio ana tatou ki nga main e mahia ana i tena wa o te Paremete, ma nga mema tokorua tokotoru ranei e whakaara i tetahi korero a i reira ano ka huaki ake e mura o te ahi a ko tona tukunga iho ko te patu i te Pire mo tenei Paremete. Mehemea e whakaarohia ana e te Whare etahi take e tino hiahiatia ana tena e kawea ratou e te whakaaro ekore e pai kia whakanuia nga korero, e hiahia ana hoki ahau kia whakaotia etahi tikanga ara kia hanga tetahi Ture hei whakaoti i nga take raruraru o mua a kahore nei ano i oti. Kotahi nei ia te mea kei hanga he ture e taea ai te mahi tahae te mahi tinihanga ranei. Ko nga take e hiahia ana ahau kia whakaotia ko nga take e araia ana e etahi take iti nei ara e nga pohehe me nga mea i he i mahue ranei i te Kooti Whenua Maori te korenga ranei kihai i hainatia e tetahi kaiwhakamaori e tika nei kia hainatia e te kaiwhakamaori i runga i te ture. A i te mea e araia ana te whakaotinga i te take ki tetahi whenua e tetahi mea iti pera a kua riro nga mano o nga moni i nga Maori mo aua whenua ko te mea tika ma tenei Whare he tuku tonu i te ora e hiahiatia ana e te hunga mate. Na mo ena tu keehi anake taku i hiahia ai kia hanga he ture inaianei. Otira e whakaaro ana ahau tena ano nga take e tino hiahiatia ana kia hohoro te whakahaere he tikanga a e pa ana aua take ki nga whenua tiaki Maori kahore nei ano i tino whakataua he whenua tiaki ara ko nga whenua tiaki e whakahuatia nei e te mema mo te page 40Taone o Akarana e te Riihi. He nui nga poraka whenua o tenei Motu kua whakawakia e te Kooti Whenua Maori a whakataua iho ki te ingoa o nga Maori tokorua tokotoru ranei, i whakaarohia ia i te whakataunga mo te iwi katoa, akuanei i runga i nga pohehe o te ture i te kore whai mahara ranei a te iwi nana i hanga nga ture kihai i tau tika aua whenua ki nga tangata i tika kia tau aua whenua, ko tona tukunga iho kei te ki nga tangata i meatia hei kaitiaki no ratou tonu ake aua whenua o te iwi. Mehemea he mea tika kia tere te whakaoti i nga take raruraru a nga Pakeha he mea tika ano kia tahuri te Paremete ki te hanga ture hei wkakaoti i nga raruraru o nga Maori. Otira mo ena take anake taku i hiahia ai kia hanga he ture i tenei Paremete. Mehemea e hanga ana e tatou tetahi Pire poto i tenei Paremete me hanga mo runga i nga take kua korero nei ahau a kahore he take e whakanuia ai nga korero mo taua Pire. Mehemea ka neke atu i tenei me whakatu e tatou tetahi Komihana tetahi Kooti ranei hei whakahaere i aua take. Erangi kahore ahau e mohio mehemea ka hanga he ture hei whakahaere i nga take whenua katoa i tenei Paremete a tenei ranei e haere ake nei. Tera ano hoki etahi keehi kei waho i enei kua whakahuatia nei e ahau a e pa ngatahi ana ki nga Pakeha me nga Maori me te nui atu o te raruraru a ahakoa te matauranga o te Hupirimi Kooti me etahi atu Kooti kahore e ahei e ratou te wewete i nga ponapona o aua raruraru a kua tau tetahi mate nui ki runga i nga Pakeha me nga Maori. Mehemea e whakaturia ana tetahi hunga tika hei whakawa i aua keehi me whakatu i runga i te huarahi Kooti Apitereita. Mehemea e tukua mai ana nga Maori me nga Pakeha ki taua Kooti whakariterite ai i aua raruraru a kahore e araia e nga here o tetahi atu ture, ki taku mohio he nui nga raruraru e taea te whakaoti e tau nei te pouri inaianei ki tetahi taha ki tetahi taha. Ko te mea tika me tuku he mana ki taua Kooti kia whakataua ta ratou i kite ai he mea tika ki te Pakeha me te Maori a ko taua whakataunga hei whakataunga tuturu. Ko te take hoki i tau ai te raruraru ki runga i nga whenua katoa o tenei koroni he kore kahore e tuturu nga whakataunga. He parau tahi te timata inaianei kei te kimi i te matapuna i tipu mai aua raruraru, te whakaeke ranei i te he ki tenei ki tena Kawanatanga ranei. Heoi te mea ma tatou inaianei he whakatuwhera i tetahi huarahi hei whakaoti i aua raruraru. No te mea tenei ano aua raruraru te ora mai nei. Na me pehea? Koia nei te patai tika; a e pai ana ahau ki te whakaae atu ki tetahi tikanga e tau ai te pai ki tetahi ki tetahi, erangi ki taku whakaaro ka ahei te whakarere ke i te tikanga whakahaere a nga Kooti Whenua Maori. Ka ahei te whakahou i taua Kooti ara te whakangawari i nga tikanga whakawa me te whakaiti i nga utu i nga huarahi katoa mo runga i nga whakawa whenua. I whai kupu te mema mo Haaki Pei mo runga i nga Komiti Maori. Otira mehemea e ata whiriwhiria ana taua take e nga mema katoa tera ano ratou e kite he neke ke te painga e tau ki te Kooti Whenua Maori i runga i nga whakahaere a aua Komiti erangi ekore e taea i runga i nga kupu i tukua mai ai e nga Maori ara i runga i te huarahi e whakahuatia ana e etahi o nga mema. Otira e ki ana ahau me tuku nga Komiti Maori o tena takiwa kia mahi i runga i te whakahau a te Kooti Whenua Maori ara me penei. Mehemea e whakawakia ana te take a nga kaitono ki tetahi poraka whenua me nga rohe o te hapu o te iwi ranei ki taua poraka kahore he he ki taku whakaaro mehemea e tukua ana e te Kooti Whenua Maori ma te Komiti Maori e whakahaere taua whenua pera ano me te Hupirimi Kooti e tuku nei ki te huri. Mehemea e whakawakia ana tetahi keehi e te Hupirimi Kooti ko te Tiati tonu ki te tango me te tuhituhi i nga korero, a i te mutunga ka whakawhaititia aua korero, a ko enei korero ano ka tukua ma te huri e whakatau. Na ki taku whakaaro me pera ano te mahi ma te Komiti Maori ara ki te wehewehea e koutou nga whenua hei takiwa, me te noho o te Tiati ki ia takiwa hei whakawa i nga keehi katoa o tona takiwa. Ma tenei tu whakahaere e tere ai nga mahi o te Kooti me te whakaiti page 41i nga utu me te koa o te ngakau o te katoa. Koia nei hoki pea ta tatou i hiahia ai. Na kei nga poraka nunui a nga Maori ehara nei i te whenua pai kahore nei e pai kia wehewehea, kei era tu poraka ara mehemea e tae ana ki te tekau ki te rima tekau ki te rua rau mano ranei eka, a mehemea e tae ana nga tangata whai take ki te wha rau ki te mano ranei kahore he huhuatanga mehemea e wehewehea ana taua whenua ki tenei tena no te mea ka huia ke nga utu e tonoa ana mo nga ruri me nga utu ma te Kooti i te wehewehenga o aua whenua i nga utu o aua whenua. Na ka pehehea taku whakahaere i aua whenua. Ka penei. Ka whakaurua e ahau ki roto i tetahi o nga ture e mana nei inaianei tetahi mana, ara ka whakanuia e ahau te mana o te Ture 1883 kia ahei ai nga tangata whai take ki tetahi poraka nui te mea ia ratou hei hunga topu me te whakatu i tetahi Komiti a ratou ano ki whai mana ki te whakahaere i taua whenua i runga i te hoko me te riihi me te mana hoki ki te roherohe i taua whenua kia iti kia rahi ranei nga tekiona i runga ano i te ahua o taua whenua me te panui ki te tokomaha mo te hoko mo te riihi ranei me te whai ano kia nohia e te tangata nga whenua. Koia na hoki te mea nui. A ma kona ano e tau ai te pai ki to Pakeha me te Maori. No te mea mehemea e whakahaerea peratia ana nga whenua e tukua mai anano hoki kia tau he taake ki runga, a e puta ana he pai ki te koroni me te nui haere o te nohonoho e te tangata. Me penei tonu te whakahaere e tau ai te pai. Mehemea kahore e peneitia te whakahaere tera e penei tona tukunga iho. Ko nga whenua nunui a nga Maori ara te tekau matahi te tekau ma rua miriona eka e hono tonu nei te whakahua e nga mema i te mea e korerotia ana te whakaeke taake. Ko era whenua tera e takoto kau a kore ake ona painga ki nga Pakeha ki nga Maori ki te koroni ranei. Na mehemea e tirohia ana tetahi taha o tenei take ara nga whenua tino pai, ko te huarahi tika hoki hei whakahaere ma tatou me whakahaere kia rite tonu te tau o te pai ki te Maori me te Pakeha. A kei te mohio tatou katoa ma te wehewehe anake o te whenua kia ia tangata ki ia tangata te taea ai te pera o te noho o te Maori. Otira kei nga whenua tino pai anake te taea ai taua tikanga. Me taku ki mo era whenua me whakanui i nga huarahi o te ture hei wehewehe i aua whenua. Me whakatuwhera te huarahi kia ahei ai te Maori te haere ki te Kooti kia wehea taua whenua ki aia ake. Ma kona ka puritia e ia tangata tana whenua ki aia ake, ara ka riro ma taua tangata ano whakawaha i ona taumahatanga ki te koroni. Otira me rere ke ta koutou whakahaere i etahi tu whenua i etahi. Na mo runga i te Komiti honohono o nga Whare e rua kua whakapuakina nei me ki ake e ahau no te tuatahi mai ano te rereke o nga whakaaro o nga mema kia whakatakotoria ki te aroaro o te Komiti koia tenei:—

"Ki tona Honore kia H. K. Taiaroa me tona Honore me Meiha Ropata Wahawaha, M.L.C, me Hoani Taipua, me Timi Kara, me Eparaima Kapa, me Tame Parata, M.H.R.s. "Poneke te 2 o Hepetema, 1891.

"E Koutou E Nga Rangatira,—E inoi atu ana matou ki a koutou kia tukuna e koutou enei tikanga ki te aroaro o te Komiti Honohono mo runga i te Pire Whenua Maori a e hiahia ana matou kia tautokona e koutou katoa:—

"1. Me kaua e paahitia te Pire Whenua Maori e takoto na i te aroaro o te Whare."

E tino ki mai ana taua pukapuka kia kaua e paahitia te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. Na e whakahe ana ahau ki nga korero a te mema Maori mo te Waipounamu. I he taua mema o taua Komiti, inahoki ko etahi i mea me nuku taua Pire ahakoa nga mate mo a tera Paremete, a ko etahi o taua Komiti i mea ko te Wahi XI. anake o taua Pire me whakamana hei whakahaere i nga raruraru o mua, ko te nuinga atu me whakakore atu. No muri iho ka tae mai ko etahi Maori ki taua Komiti ka mea e hiahia ana matou me nuku te katoa o tenei Pire mo a tera Paremete, kahore rawa matou e pai ki tenei Pire i tona ahua e takoto nei inaianei. Kahore matou e matau ki nga tikanga o tenei Pire, a e hiahia ana matou kia roa atu te taima hei whiriwhiringa ma matou page 42kia whai taima hoki kia rongo ai matou ki nga whakaaro o nga iwi. Erangi ki te haere tonu ta koutou hanga i tenei Pire i tetahi wahi ranei o tenei Pire. Heoi ka tono atn matou kia whakaurua atu etahi rarangi a matou ki roto i taua Pire. Ko te pukapuka i kiia mai e nga iwi Maori ki taua ki kei te hiahia nga Maori kia nukuhia katoatia nga tikanga mo a tera Paremete. Erangi ko ta ratou i mea ai ko te Pire Whenua Maori e takoto nei i te aroaro o te Whare me nuku mo a tera Paremete.

"2. Me hanga he Pire hei riiwhi mo tenei kia rite ki ta nga Maori i whakatau ai i nga huinga i Waiomatatini, i Omahu, i Whanganui, i Wairarapa, me te Tiriti o Waitangi (Kororareka), me te hui hoki i turia ki te Wairoa, Haaki Pei. I whakatakotoria enei tikanga e nga iwi Maori no te me a kua rongo ratou ki te tanmaha o nga ture katoa o mua mo runga i nga whenua Maori ara mo runga i nga hoko me nga riihi, me nga reiti me nga taake e whakaekea ana ki runga i nga whenua me etahi atu tini tikanga o te ture.

"3. Ko nga tino take i whakaaetia e nga Maori i aua hui koia enei e mau ake nei.

"(a.) Me tuku te mana whakahaere i nga whenua Maori ki a ratou ano."

Otira kei te mana tonu taua mana inaianei.

"(b.) Me tuku he mana ki te Komiti Takiwa Maori ki te whakawa i nga whenua Maori me nga whenua kahore ano i whakawakia e te Kooti Whenua Maori mo te whakawa i nga wehewehenga me nga tono a nga kairiwhi mo nga tangata mate a kia ahua rite ta ratou mana ki to te Kooti Whenua Maori."

Kei te neke raw a tenei mana e tonoa nei a kihai i uru mai ki roto i nga whakaaro o nga mema o te Paremete; otira ka taea ano taua tikanga te whakahaere erangi me whakangawari iho. No te mea ka ahei aua Komiti te mahi i runga i te whakahau a te Tiati o te Kooti Whenua Maori i tona takiwa.

"(c.) Kia whai mana te hunga e whai take topu ana ki tetahi poraka whenua ki te whakatu i tetahi Komiti hei whakahaere i o ratou whenua."

Na ko te Komiti tenei e whakahuatia nei e ahau mo runga i nga whianua nunui ara nga whenua nunui kahore e tino pai a he tokomaha nga tangata e whai take ana a me whakahaere i runga i tetahi huarahi ano.

"(d.) Me whakatu i tetahi Komiti hei whakatau i etahi tautohe whenua ki waenganui i nga Pakeha me nga Maori me te Kawanatanga hoki, me te whiriwhiri i nga ture e taimaha ana, me nga hoko me nga riihi me nga whakataunga, me era atu mate katoa i muri iho i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi."

Na ko te tikanga o enei korero he mea kia whakaturia he Komihana ara me whakatu e tenei Whare tetahi Komihana hei uiui i nga mate katoa kua tau ki runga i nga whenua, Maori. Kahore hoki ona tikanga ahakoa ka toru ka wha ranei nga tau mehemea ranei i timata mai aua mate i te Tiriti o Waitangi. Me kaua e meinga te roa o te wa hei take i kore ai e uiuia nga mate. Koia nei te tikanga o aua kupu. A mehemea e whakaturia ana e koutou tetahi Komihana hei uiui i nga take e pa nei ki nga Pakeha, he aha te take i kore ai hoki e tukuna nga Komihana kia uiui i nga take e pa ana ki aga Maori. Ki au mehemea e tika ana kia uiuia nga take a tetahi taha me uiui hoki a tetahi. Kaua tatou e hereae nga tikanga o enei kupu. Ko ta ratou hoki i tono ai kia whakaturia tetahi Komihana hei mahi i nga mahi a te Komiti Maori o tenei Whare. Te Komiti i mahi nei i tena tau i tena tau a ko tona tukunga iho kahore tetahi mea e tino oti, a kore ake tetahi ora e tukuna ki nga Maori. Koia nei hoki ta nga Maori i mea ai me whakatu tetahi Komiti motuhake hei whakahaere hei whiriwhiri i enei mate.

"(c.) Ko te hoko a te tangata kotahi ki te Kawanatanga ki tetahi atu tangata ranei me whakakore me whakanoa erangi kia oti marire te wehe te whenua ki ia tangata ka tahi ka mana.

"Mehemea kahore e whakaaetia enei tikanga ko te mea tika me kaua koutou e pa e uru ranei ki te paahi i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare.

"Wi Parata Kakakura, "Te Tiamana o Te Hui Maori me etahi atu e rua tekau ma iwa."

E rua nga take i whakaaturia e ahau page 43i te timatanga o taku korero am me wehewehe nga whenua e taea te wehewehe a kei nga whenua ekore e taea te wehewehe me tuku ma te Komiti e whakahaere. Heoi nei hoki te huarahi e taea ai te whakahaere nga whenua. Otira kua oti e ahau te ki e ahua ruarua ana taku whakaaro mehemea tera e taea te hanga tetahi Pire i tenei Paremete. Ahakoa whakaturia mai tetahi Komiti hei hanga i tetahi Pire iti nei hei tuku i te ora ki te tokomaha i waho o tenei Whare, ki taku mohio kua pahika ke te wa a kahore e taea te mahi i tetahi Pure. Na nga Paremete o mua i ako mai ka penei tona tukunga iho. I tika ano taku whakahe ki te Kawanatanga me te Whare mo te pupuri i nga Pire Maori mo nga rangi whakamutunga o te Paremete ka tuku mai ai, ara nga Pire e pa ana ki nga tangata o taku takiwa. Kahore an e mohio mehemea he uaua no aua keehi i peneitia ai he mea pera tonu ranei, erangi e mohio ana ahau e puritia ana nga Pire e pa ana ki nga Maori kia tata te mutu o te Paremete katahi ka tuku mai ai ki te Whare, a me to tatou mohio ki tona tukunga iho. Kahore tetahi Pire i hanga i kore e whai rarangi e tere tonu ana te paahi e te Whare i te mea kahore e matauria e te tangata, kahore ano hoki e mohiotia e nga Tiati o te Huperimi Kooti. Heoi nei taku i tumanako ai mehemea kahore tetahi Pire e paahitia i tenei Paremete me tere tonu te tuku o nga take Maori ma tetahi Komiti motuhake e mahi i nga ra tuatahi o te Paremete me te tiuo whiriwhiri e taua Komiti. Ko te mea tika hoki me tuku kia roa te taima e whiriwhiri ana i enei take nunui a e pa ana ki te tokomaha. Kahore ahau e mea tera tetahi Pire e oti i tenei Paremete. Otira mehemea e whakaturia ana tetahi Komiti mo nga rangi e rua e toru ranei tena ano pea e oti etahi mea.

Taipua.—E te tumuaki, ki taku whakaaro heoi te mahi i tau hei mahi maku be whakahe anake ki nga Pire Whenua Maori e tukuna mai ana e te Kawanatanga, a kei te penei ano he mahi maku mo runga i tenei Pire. No te mea he maha nga pitihana a nga Maori kua tae mai ki ahau e whakahe ana ki tenei Pire. Kei te mohio ano pea nga mema kahore he wiki i pahure o te timatanga mai ano o te Paremete i kore ai ahau e tuku pitihana whakahe mo tenei Pire ki te Whare, a he maha kei toku ringa e mau ana inaianei mo taua inoi ano. Na he tokomaha nga Rangatira Maori i haere kia kite i te Pirimia me te Minita Maori me te tono kia nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete, a i runga i te motini a te Kawanatanga whakaturia ana tetahi Komiti honohono o nga Whare e rua. I whakaae ano ahau ki te whakaturanga o taua Komiti. I mahara ahau he mea tika kia whakahaerea. nga huarahi katoa hei mahi mo tenei Pire. Otira i te hiuhiunga o te Komiti motini ana ahau kia nukuhia mo a tera Paremete a hinga ana taku motini, a he maha nga rangi i noho ai te Komiti i muri iho hei whiriwhiri i etahi atu take a rite tonu te tukunga iho ano i tu tonu taku motini. Me ki ake hoki ahau i nui toku koa i to matou huinga i tenei rangi no te mea i paahitia tetahi motini kia nukuhia tenei Pire mo a tera Paremete, no te mea e whakaaro ana nga Maori kihai ratou i whai taima ki te ata whiriwhiri i taua Pire. Ki taku mohio he mea tika ano kia nukuhia inahoki te kino o nga Pire kua hanga i nga tau kua pahure nei. Ko te take i kino ai aua Pire he tahuri no tetahi Kawanatanga ki te whakarereke i te mahi a tetahi Kawanatanga. I te pera tonu te mahi, ka tu he Kawanatanga hou ka tahuri ratou ki te whakakore i nga Ture katoa i pahitia e te Kawanatanga o mua atu ahakoa pai ahakoa kino aua Pire. I te pena tonu hoki te tikanga mo runga i nga Pire Whenua Maori me nga Pire i paingia e ratou. Na kona tonu i tupu mai ai te raruraru i nga tau kua hori nei. Otira ki taku mohio no te Kawanatanga ano taua he no te mea kihai ratou i tono mai ki nga Maori me nga mema Maori hei hoa hanga i nga Pire. E ahua whakaparahako tonu ana te Kawanatanga ki a matau tono pera ano me ta ratou whakaparahako ki nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori. E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i tetahi pukapuka i tukuna ake ki te Komiti honohono. He tika ano na nga Maori i nga tikanga e mau ana i roto page 44taua pukapuka otira he kupu kau ano na ratou mo runga i te ki a te Kawanatanga ka mahia tonutia e ratou taua Pire. Ki taku titiro atu ekore e taea e te Kawanatanga te paahi te katoa o taua Pire i tenei Paremete. A ko te mema mo te Taone o Akarana kei te hiahia Kia whakahaerea ano tetabi Pire. I tino tautoko ano ahau i taua hiahia erangi heoi nei taku wehi kei whakaurua atu etahi rarangi e etahi mema hei painga mo ratou. Mehemea e whakaturia ana tetahi Komiti a e whakaaetia ana e matou tetahi Pire e hanga ana a ki te paahitia i runga i te ahua i whakarerea iho ai e te Komiti ka pai au. Ka whakahe ahau mehemea e tukua mai ana ki te Whare a kei reira ka whakauruurua uga menemana kino ki roto. He tautoko ia taku i ta te Komiti i tuku mai ai, erangi kei ahau ano te tikanga ki te whakahe ki etahi rarangi mehemea e kitea ana e ahau e kino ana. Mehemea e meatia ana kia whakaurua nga rarangi katoa o tenei Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare ki roto i te Pire hou nei ka whakahengia e ahau. E tino pai ana ahau kia hanga tetahi Pire hei whakaoti i nga raruraru o mua. I tupu mai te nuinga o aua raruraru i ranga i nga ture i hanga e tanei Whare. I paahitia e tenei Whare tetahi ture e ahei ai nga tangata torutoru nei te tu hei kaitiaki mo te iwi, akuanei i runga i tetahi he riro tonu atu te whenua i aua kaitiaki a mate iho te hunga tokomaha. He keehi enei e tika ana kia hanga he ture whakahaere inaianei. Tera ano ia etahi take e ahei te tuku mai ki raro i tenei Pire ara nga tini mate e tukuna mai nei ma te Komiti mo nga mea Maori e whakahaere. Ko Horowhenua tetahi, a he keehi tera e tika ana kia whakahaerea tonutia inaianei ki taku mohio he maha nga keehi penei o te Tai Rawhiti. Mehemea e tukua mai ana tetahi Pire iti nei hei whakahaere mo enei tu keehi he mea pai me whakaingoa aua keehi ki rote i te Pire. Ma konei ka whakaturia ai e tatou tetahi tikanga hei huarahi e ahei ai te whakaora i aua mate, ka whakahuatia e ahau tetahi o enei keehi ara ko te Pahiatua Poraka i riro nei i te Kawanatanga nga eka e 7,625 i runga ake i nga eka i hokona e ratou. Kua whakatau te Komiti mo nga Mea Maori kia utua taua whenua mo te kotahi tekau hereni i te eka ki nga Maori. He keehi tenei e ahei te tuku ki raro i tenei ture. Kei te pera ano hoki tetahi mate i runga i Awarua Poraka. E ki ana nga Maori kua tangohia huhua koretia nga eka i rima tekau mano o taua whenua a ko te Kawanatanga e ki ana ka maha nga tau i muri iho o ta ratou hokonga i taua whenua i te wa i hokona etahi whenua i Haaki Pei ki te Kawanatanga. I te tukunga mai o nga korero a nga Maori ki te Kawanatanga kua mutu nei whakaturia ana tetahi Komihana a na reira i whakahokia ai nga eka e ruatekau ma rua mano ki nga Maori. E hiahia ana ahau ki te mihi atu ki taua Kawanatanga mo te pai o ta ratou mahi. Mehemea kihai taua Kawanatanga i whakatu i taua Komihana tera pea kua riro tonu atu taua whenua i te Kawanatanga. Ka tono atu ahau inaianei ki te Kawanatanga kia tukuna tetahi ora ki tetahi kuia Maori i runga i tona mate. Kua riro katoa ona whenua i runga i tetahi he o te Kooti Whenua Maori. I boatu tona whenua ki tetahi atu tangata a e ki ana taua tangata ehara i aia taua whenua, a kua riro tetahi Karauna karaati i taua taugata mo taua whenua i raro i te Ture Whakawhiti Whenua a kua riro tonu atu te whenua o taua wahine. Tera ano hoki tetahi atu keehi ara ko te keehi a Eru Whakaahua, na te he o te hanga o te mapi ka riro ko te whenua o tenei tangata. Ki taku mohio he take katoa enei e ahei te whakawa e tetahi Komihana. Teuei ake hoki tetahi keehi ara ko te keehi a Raweri Wakaiti ka toru ka wha ka rima tekau tau ranei e takoto raruraru ana taua keehi kei Hauraki taua keehi e whakahua nei ahau otira ka tahi nei ahau ka rongo kua whakataua taua keehi a tino whakawhetai atu ana ahau mo te otinga o tera. Ki taku whakaaro he mea mihi ma nga Maori o Hauraki te tunga o te mema o to ratou takiwa hei Minita Maori penei kua kore taua raruraru e oti. Heoi taku e hiahia nei kia whakaorangia hoki nga mate o etahi kua whakahuatia nei e ahau. Kotahi nei taku kupu mo te Tai Hauauru kahore au e hiahia kia pa tenei Pire ki nga whenua Rahui Maori o reira me page 45waiho era kia pae ana no te mea he take nui rawa tera mo te mahi inaianei, a he maha nga pukapuka me nga waea a nga Maori kua tae mai ki ahau e tono mai ana kia nukuhia te hanga Pire mo era whenua. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Minita Maori me haere ia mo etahi o ona hoa Minita ki Hawera ki reira korero ai ki nga Maori mo aua whenua o te Tai Hauauru. E tino mohio ana ahau mehemea ka haere te Minita Maori ki reira tera e tau tetahi whakataunga e tau ai te pai ki nga Maori me nga Pakeha kairiihi. Mehemea ka taea e te mema mo te Taone o Akarana e te Riihi te hanga i tetahi Pire iti nei ka tautokona e ahau, erangi mehemea ka whakaurua nga rarangi maha ki roto i taua Pire ka whakahengia e ahau.

Heoi whakaaetia ana te motoni.