.gif)
Nga Korero Paramete: 1891-1895
Wenerei, 26 o Akuhata, 1891
Wenerei, 26 o Akuhata, 1891.
Kura Maori.
Tame Parata.—E patai ana ahau ki te Minita o nga kura mehemea ka whakatikatikaia te Ture hei whakamana i nga Komiti o nga kura Maori ki te whaina i nga matua o nga tamariki mo te kore haere o a ratou tamariki ki te kura? Ko te take i tuku ai ahau i tenei patai notemea he maha nga pukapuka kua tae mai ki ahau a nga Maori o te Waipounamu e inoi ana kia tukua tetahi mana ki a ratou hei mea kia haere ai nga tamariki Maori ki te kura. E whakaaro ana ahau he mea tika kia whakaekea tetahi tikanga penei a he tokomoha matou hoki kei te penei ano te whakaaro. Tera ano aku hoa mema Maori e tautoko i enei korero aku. Kei te hiahia matou katoa kia whakaekea tetahi tikanga penei me taku e whakahua nei. Mehemea kahore he mana e tukua ki nga Komiti Kura Maori ki te tono i nga matua o aua tamariki kia kawea a ratou tamariki ki te kura, ki taku mohio ekore nga matua e akiaki i a ratou tamariki ahakoa te nui o nga painga e riro mai i aua tamariki mehemea e haere ana ki reira.
Te Riiwi.—E koa ana ahau ki te huarahi e whakahaerea ana e te rangatira na. Me ki atu ano hoki ahau ka maha nga tau e whiriwhiri ana te Tari Kura i taua take ara te whakanui i te mana o nga Komiti Kura Maori hei akiaki i nga tamariki kia haere ki te kura. E koa ana ahau i te mea kei te rite tahi te whakaaro o nga mema Maori mo runga i tenei take. Ki taku mohio hoki kei o ratou takiwa te nuinga o nga kura Maori o te Koroni. Otira ma te hanga marire i tetahi Ture te ea ai nga whakaaro o te mema na, erangi ekore e taea i tenei Paremete no te mea kua tata te mutu a mehemea e tuhituhi mai ana nga mema e toru na ki ahau i muri iho o te mutunga o te Paremete me te ki mai ko te hiahia tera o a ratou iwi pooti ka tahuri tonu ahau ki te hanga i tetahi ture hei whakaea i ta ratou i hiahia ai ara ki te mau tonu ahau ki toku nohoanga.
Pire Whenua Maori.
Te Karimana.—I motini kia whakatarewatia te Ota 178 a me whakatu i tetahi Komiti Motuhake kia tekau ma wha nga mema hei whiriwhiri i te Pire Whenua Maori a me whai mana taua Komiti kia noho tahi me te Komiti i whakaturia e te Kaunihera me te whakaae me Komiti motuhake me Komiti honohono ranei me te whai mana ki te tono i nga tangata kia haere mai, me te tono hoki i nga pukapuka; kia tokotoru hei koramu me te tuku ripoata mai i roto i nga ra kotahi tekau, ko nga mema mo taua Komiti ko te Paraihe, ko te Pakarana, ko Timi Kara, ko te Huihana, ko te Hatihana, ko Kapa, ko te Kere, ko te Miterehana ko Tame Parata, ko te Riihi, ko Hiara, ko te Mete, ko Taipua, me te Karimana.
Te Paraihe.—E mea ana ahau i ki te Minita Maori inanahi e pai ana ia kia whakaingoatia e ahau tetahi mema mo taua Komiti. Na ka ki atu ahau i konei hei whiriwhiri ma taua rangatira me apiti atu te ingoa o te Roretana ki taua Komiti. I rongo hoki ahau e hiahia ana te mema Maori mo te Waipounamu kia kaua ia e noho ki taua Komiti e rangi kahore ahau e mohio mehemea kua ata tau te whakaaro o taua mema ki te pera.
Te Karimana.—No tenei ata tonu i ki ai taua mema kua ata whiriwhira e ia taua take a kua whakaae ia ki te noho i runga i taua Komiti. Heoi apitiria mai ana te ingoa o te Roretana a whakaaetia ana te motini.
Pire Whenua.
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te korero mo runga i
tetahi o nga rarangi o tenei Pire e pa nei ki nga whenua o Rotorua.
Kahore ahau e pai ki tenei rarangi no te mea kahore e marama ki
ahau. He maha nga Maori o taua whenua kua mate i runga i te
riihitanga i o ratou whenua. Ko etahi tangata i mate ko Eruera Te
Uremutu me Kiharoa i haere mai nei ki Poneke ki te arai i nga mahi a
te Kawanatanga. Ka rua nga tau e noho ana tetahi o aua rangatira i
Poneke ki te whakaoti nga raruraru o tenei whenua, a he nui hoki te
mahi a te mema mo te Takiwa o Raro ara a Hirini Taiwhanga ki te
whakaoti i enei rarurara, a nui atu nga moni a nga Maori page 34
kua pau i te utunga i
nga Roia mo aua whenua ano. Whakaae ana nga Maori i te tuatahi i te
tau 1881 ki te riihi i te Taone o Rotorua, a kihai ratou i wini i
taua mahi, a i rongo ahau kihai i riro mai etahi o nga moni reti o
taua whenua a taea noatia te wa i timata ai te hoko a te Karauna i
taua whenua. Na ko nga Maori kihai i hoko i o ratou hea ki te
Karauna kei te whakaaro tonu he mea tika kia utua nga moni reti
kahore nei ano i utua. I naianei kua ngaro nga moni reti a etahi a
kua kite ratou kei te nui to ratou mate. Na i te mea kihai i tika te
mahi a te Kawanatanga ki aua Maori ki taku whakaaro he mea tika kia
whakamutua enei riihi. I raro i tenei rarangi hou 236 e meatia ana
kia tangohia te mana ki te riihi i nga whenua Maori ahakoa whakahe
ratou pewhea ranei. Na ko te huarahi tika ma te Kawanatanga me tono
ki te Kooti Whenua Maori kia whakataua nga take a nga Maori kihai i
hoko i a ratou hea ki te Karauna me te waiho ano ki a ratou te
tikanga whakahaere mo a ratou hea, a mehemea e pai ana ratou ki te
riihi i o ratou hea ki te Pakeha me tuku kia peratia, a ki te hiahia
ratou ki te pupuri kia ratou ano me waiho ano ki ta ratou i hiahia
ai. E tono ana ahau ki te rangatira nana i tuku mai i tenei Pire kia
whakarereketia tenei rarangi kia tukua atu ki nga Maori te mana ki
te whakaae mehemea ka pai ratou ki te riihi i o ratou whenua mo nga
tau e iwa tekau ma iwa. Ehara i nga Maori i tau ai te mate ki runga
i a ratou erangi he kore no te Kawanatanga kahore e whakamana i a
ratou whakaaetanga. He aha te take kia whakaekea enei mate nui ki
runga i a ratou e meatia nei e tenei rarangi. Me whakaaro te
Kawanatanga he kaitautoko a Hirini Taiwhanga i a ratou, na ehara te
tukunga mai o tenei rarangi i te utu tika mo tana mahi, he utu he
rawa tenei mo tana mahi tautoko, a kahore he aroha o te Kawanatanga
mehemea ka tukua tenei Pire hei ture. He aha te take kia peneitia ai
te whakaeke o te mate ki runga i te hunga kihai i hoko i o ratou
hea? He aha te take i meatia ai kia whiua ratou no te mea kihai
ratou i hoko i o ratou hea. He mea tika kia aroha te Kawanatanga ki
te iwi a to ratou hoa kaitautoko a me kaua e tukuna he rarangi penei
ki roto i tenei Pire. Otira ko te huarahi whakahaere tonu tenei a te
Kawanatanga i te mea e hoko ana ratou i nga whenua Maori. Mehemea e
tika ana te whakahaere a te Kawanatanga ki nga Maori tera nga Maori
e whakawhirinaki tonu ki a ratou a tera e tuku i te nuinga o a ratou
whenua kia whakahaerea e te Kawanatanga. Kei te pumau tenei whakaaro
i roto i te ngakau o nga Maori e whakaekea ana enei here e te
Kawanatanga ki runga i o ratou whenua kia riro ai i a ratou a muri
ake nei. Ko tona tukunga iho ko nga Maori ko te hunga e tika nei kia
tiakina e te Kawanatanga kei te hono tonu te whakaatu mai i o ratou
mate. Ko nga whenua katoa e tukuna ana e nga Maori kia whakaherea e
te Karauna kei te pera tonu te ahua ara ko tona tukunga iho he mate.
Na ka tonoa atu e ahau ki te Kawanatanga inaianei kia
whakangawaritia nga tikanga o tenei rarangi ara me waiho ma te
whakaae ano o nga tangata whai take me te waiho ano ki nga Maori te
tikanga kia rohe rohea o ratou whenua o ratou hea ranei i runga ano
i ta ratou i pai ai.
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te ki atu e pa
ana tenei rarangi te 232 o tenei Pire ki nga moutere tiiti i te
Waipounamu, a mehemea i kitea wawetia e ahau tenei rarangi kua haere
ahau ki te mema nana i tuku mai i tenei Pire, otira no te ahiahi
tonu nei i whakaaturia mai ai ki ahau e tetahi o nga
kai-whaka-maori. E tino whakaae ana ahau kia whakahaerea tetahi
tikanga hei tiaki i nga manu kei patua huahua koretia. Kua tae mai
etahi pukapuka ki tenei Whare a nga Maori me nga hawke-kaihe me te
inoi kia whakahaerea etahi tikanga hei tiaki i aua manu, hei arai
hoki i nga Pakeha kei haere atu ki reira patu ai i nga wa katoa o te
tau. I te tukunga o te Waipounamu ki te Karauna i rahuitia enei
moutere katoa e nohia ana e enei manu e nga Maori hei oranga rno
ratou me a ratou tamariki a whakaturia ana e te Apiha nana i hoko
etahi Maori hei hunga whai take hei kaiwhakahaere hoki mo aua
moutere. Mehemea I mohio wawe ahau ki tenei rarangi kua taea e ahau
te tuku mai i etahi pukapuka tikanga nui mo runga i tenei take page 35
e whakaatu ana i te
wehenga o enei moutere hei rahui. Ka tono atu ahau ki te rangatira
nana i tuku mai i tenei Pire kia whakaae mai ia ina tukua tenei Pire
kia Komititia kia tukua etahi Maori hei hoa whakahaere tikanga hei
tiaki i aua manu no te mea ko nga Maori te hunga e mohio ana ki te
wa tika hei patunga, a notemea he mea nui aua manu ki nga Maori i
era takiwa he mea tika kia tiakina. He nui hoki te moni e riro ana i
nga Maori i runga i te mahinga i aua manu i te hokonga ki Aotearoa.
Kei te whai take ano ahau ki nga moutere e toru o reira kei te pera
ano hoki oku tuahine me oku huanga, no reira i mea ai ahau he mea
tika kia uru nga Maori ki te hanga tikanga mo aua moutere. E
whakaaro ana ahau me tuku te whakahaere o aua moutere ki tetahi
Poari o nga Maori whai take no te mea e mohio ana nga Maori ki nga
wa tika hei patu i aua manu. I whakapuakina ano tenei whakaaro ki te
Tiati i aia i reira i mua ake nei a i whiriwhiria etahi Maori hei
Komiti hei Poari whakahaere ranei. No naia tata nei i patai ai nga
Maori ki ahau awhea tukua te mana ki a ratou ki te hanga i tetahi
tikanga whakahaere. Kua tono mai ano hoki ratou me whakauru te mana
ki roto i te Ture mo nga whakamananga me nga Whakaritenga Motuhake.
Kahore au e hiahia ki te whakaroa i te Whare erangi i mahara ahau he
mea tika kia whakaaturia tenei ki te Minita nana i tuku mai i te
Pire.
Kapa.—E whakaaro ana ahau ka toimaha rawa tenei wahi o tenei Pire ki runga i nga Maori. Kua korero ano ahau mo runga i tenei rarangi o tenei Pire i mua ake nei. Heoi ka whai kupu ahau mo te rarangi i whakahuatia e te mema Maori mo te Tai Hauauru. Otira wahi iti kua oti katoa te whakamarama nga korero katoa a nga mema Maori i tera po, a torutoru aku kupu inaianei. Ki taku whakaaro he Pire pai ano tenei mehemea i mana i te Kawanatanga a ratou whakaaetanga kia utua ki nga Maori nga moni reti, mei pera he mea pai ano kia riihitia mo nga tau e iwa tekau ma iwa. Inaianei e whakaaro ana ahau he mea tika kia waiho atu ki nga Maori te tikanga whakahaere i nga whenua e mahue ana ki a ratou, kia tau hoki te aroha kia Eruera Te Uremutu raua ko Kiharoa a mehemea tera etahi moni ano kei te ringaringa o te Kawanatanga he mea tika kia utua ki aia. He mea pai kia ata whiriwhiria e te Kawanatanga tenei me te whakarereke i te tikanga ki enei Maori haunga ia nga Pakeha.