Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, 16 o te Hurae, 1890

Wenerei, 16 o te Hurae, 1890.

Waikopiro Me Etahi Atu Poraka.

Te Mete.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori ka peheatia e ia te whakaoti i ana whakaaetanga i whakaae ai ia i te Paremete kua hori ake nei me era atu Paremete i mea ra ia ka hokona e ia ta Waikopiro Poraka me etahi atu Poraka Maori kia whakanonohia ki te tangata pera ano me te whakahau i roto i te Ripoata whenua Karauna o te tau kua hori ake nei. Na me ki ake au ka maha nga whakaaetanga a te Minita Maori mo runga i tenei take erangi kahore ano tetahi mea i meatia.

Te Miterehana.—Tana whakahoki kua tukua etahi moni kia te Pirihi te Kaiwhakawa Tuturu o Nepia hei hoko i nga take a etahi ki aua poraka whenua, kua hokona nga hea a etahi erangi i whakauaua rawa te hoko i etahi hea a nga Maori i te nui o te utu e tonoa ana e ratou a ko etahi kahore rawa e pai ki te hoko, erangi e mohio ana te mema na i te akiaki tonu nga Maori i te Kawanatanga ki te hoko i Waikopiro Poraka a kei te hiahia tonu te Kawanatanga ki te hoko, erangi kua tukuna tetahi tono kia whakawakia tuaruatia taua whenua a ka tu tonu taua whakawa inaianei ano i muri tonu iho e te mutunga o te Kooti e noho nei i Matene. Ko Manawakaitoi Poraka kahore ano kia whakawakia e te Kooti erangi ka whakawakia tonutia taua poraka i muri tonu iho o te whakawakanga i Waikopiro Poraka.

Timi Kara.—E tika ana ano te panui a te Kawanatanga i runga i Porangahau Poraka otira kahore i mohiotia mehemea i tika te whakaekenga o taua panui ki runga i taua Poraka. Erangi e penei ana aku whakaaro kahore i tika te tukunga o taua panui. Tutahi no te mea kahore ano taua whenua i whakawakia e te Kooti Whenua Maori a kahore ano kia mohiotia nga tangata whai take. Tuarua no te mea kahore ano kia utua etahi moni e te Kawanatanga ki nga Maori i te wa i tukuna ai taua panui, ko tetahi kahore rawa nga Maori i pad ki te tango moni i nga Apiha o te Kawanatanga. He nui te whakapae a te mema mo Wurupere ki te Kawanatanga mo ta ratou whakahaere mo runga i taua poraka. Otira me ki ake au kihai rawa tetahi mea i meatia e ratou. Na mo runga i Waikopiro Poraka kua whakaputaina e te Kawanatanga etahi moni ki nga Maori mo runga i tera poraka erangi ko wai ka tohu i utua aua moni ki te hunga tika ki taua whenua, he mea utu kau hoki e te Kawanatanga te moni ki nga Maori e haere ana ki te aroaro o tetahi Apiha o te Kawanatanga me te ki atu ko ratou etahi o nga tangata whai take ki taua whenua ahakoa e ahei ana aua tangata te whakatika i to ratou take kahore ranei. Heoi rano nga mea i meatia. He tika ano te ki a te Minita Maori i ata whakahaerea ano taua mea e tenei Kawanatanga me ta ratou mohio ekore rawa e riro i a ratou a Porangahau Mangamaire Poraka. Na mo runga i Waikopiro Poraka kua whakahaerea e ratou etahi tikanga mo taua Poraka a i te mea e hiahia ana nga Maori ki te hoko tera e taea e ratou te hoko taua Poraka ina mutu te whakawa nga take e te Kooti Whenua Maori ko te huarahi tika ano hoki tera. Na mo runga i Porangahau Mangamaire Poraka i mohio ano te mema na me etahi Pakeha e noho ana i tona takiwa e kore tera whenua e riro mai no te mea ekore nga Maori e pai ki te hoko. He aha hoki te take kia hoko ai ratou. I ki taua mema e rua tonu nga poraka e toe ana i taua takiwa ki nga Maori a he mea tika kia hokona taua poraka kia whakanohia ki page 12te tangata, ko te mea tika ia me waiho ano ma nga Maori. Otira he aha te take i mea ai te Kawanatanga kia hokona taua whenua i nga Maori heoi nei hei whakangata i te ngakau o etahi Pakeha torutoru nei. Tera etahi whenua nui e puritia ana e te Pakeha i tae ki te ruatekau kei etahi e torn tekau mano eka te rahi. He aha taua mema me nga Poari takiwa te mea ai kia rokerohea era poraka hei whakanohonoho tangata. Kei te hiahia nga Maori ki to ratou poraka kia nohia ano e ratou, a mehemea e hiahia ana ratou ki te noho i to ratou whenua heaha te take kia kore ai e tukuna atu nga tikanga ki te Maori pera ano me te Pakeha, Ko te mea tika hoki pea ko te whakahaere i nga tikanga ki nga Maori kia rite ai ta ratou noho i runga i te whenua ki to te Pakeha. I wehewehea Porangahau Poraka ki waenga i ia whanau a kahore he wahi hei horomititanga penei me ta te mema mo Wurupere e ki nei. Ekore e ahei nga Maori i runga i nga tikanga o te Ture e mana nei i naianei te hoko i tetahi piihi o taua poraka iti iho i te 5,000 eka; ekore ano hoki e ahei te riihi i tetahi wahi kia neke atu i te 10,000 eka; ekore ano hoki e ahei e ratou te hoko te riihi ara mehemea e neke atu ana i te ruatekau tangata nga tangata whai take ki tetahi wahi e hiahia ana ratou ki te hoko ki te riihi ranei. I raro i enei tikanga e ahei ana ahau ki te ki kahore ano tetahi riihi tika i runga i te Ture i whakamana mo taua Poraka katoa; erangi kei te whakahaerea etahi riihi haunga ki te Pakeha kotahi e kiia nei e te mema mo Wurupere erangi kei te neke atu i te Pakeha kotahi a kua toru tekau tau e riihitia ana e aua Pakeha i raro i te riihi Maori, a kei te hiahia ano aua Maori ki te tuku riihi hou erangi ekore e pera rawa te rahi o nga piihi whenua me mua. Kei te pera te takoto o taua poraka. I te whakahaerea ano etahi riihi, erangi ehara i te mea e riihitia ana ki te tangata kotahi erangi ki nga tangata pai ka nga tangata tokomaha a he hunga whai rawa ratou i roto i tenei koroni, he hunga hoki e mahi paamu ana pai ke atu i te niahi a te hunga e meatia nei e te mema na kia whakanohia ki runga i nga whenua Karauna i taua takiwa. He mea nui pea tenei ki nga Pakeha e noho ana i takiwa o te mema na. Otia he mea nui ano hoki ki nga tangata Maori e noho ana i taua takiwa, a ki taku mahara me rite tahi te whakahaere a te mema na ki nga Pakeha me nga Maori e noho ana i taua takiwa haunga nga take anake a te hunga e pooti ana ki aia. Ki taku mohio i runga i nga tikanga i runga hoki i te taha ki nga Maori me te Kawanatanga, ka taea e ahau te ki kahore he mahi huna kei te meatia ki waeuganui i te Kawanatanga me etahi Pakeha pera me era kua whakahuatia e te mema mo Wurupere kia ahei ai te riihi i enei whenua ma ratou, e tino mohio ana ahau e tika ana tera. Erangi mehemea tera tetahi mahi huna te meatia ana mehemea ranei tera tetahi tikanga kei roto i te whakahaere o aua whenua i mua e mahara ana ahau i haere nga kupu a taua mema mo runga i te panui i tukuna e te Minita Maori me te mahi hoki a tetahi ropu takiwa e tu nei te mema mo Wurupere hei Tiamana kia riro mai ai ana whenua hei nohoanga mo te tangata. Ekore au e ki he whakapapa tenei mahi notemea he kupu taumaha rawa taua kupu, erangi ki taku whakaaro ka taea te whakaeke taua kupu ki taua mahi, a i tika mai taua mahi i ruuga i te mauahara ki te Pakeha kua toru tekau nei nga tau e riihi ana i nga Maori whai take ki taua whenua. E mohio ana hoki ahau tena te tipu haere na te mauahara ki waenga i nga Pakeha tae hou mai ki taua takiwa me nga Pakeha kua noho noa ake ki taua whenua, a na aua mauahara i whakahaerengia ai nga mahi whanoke e etahi tangata e te Minita Maori hoki o mua atu nei i runga i te panui pokanoa i aua poraka kia hokona, a hei whakamutunga mo aku horero me ki ake au kei te pai nga Maori ki te hoko i Waikopiro Poraka ki te Kawanatanga. A tera ratou e whakahaere i nga tikanga tika mo te hoko i taua whenua ki te Kawanatanga kia roherohea ai e ratou mo te tuku atu ki te Pakeha. Erangi mo Porangahau kahore rawa he whakaaro hoko a aua Maori, a mehemea e riihitia ana taua whenua e te Pakeha mo nga tau maha tera e whakaririkitia nga piihi mo te reti.

page 13

Taipua.—I rongo au e korerotia ana na te mema o Wurupere i whakahaere i nga tikanga i whakaekea ai nga here ki runga i Porangahau Mangamaire Poraka. Mehemea i whai take ia mo te tono kia whakaekea nga here ki runga i taua whenua e tika ana ano taua whakahe kia unuhia nga here. Ki taku whakaaro me tika nga whakaaro a taua mema. I rongo an he poraka nui ta taua mema kei tona takiwa, na e mea ana ahau ko te mea tika ma taua mema me whakatakoto e ia te tikanga mo etahi atu i runga i te roherohe o tona poraka whenua kia ahua ririki nga tekiona a ka tuku atu ai kia nohia e te Pakeha. Ki taku mohio mei riro Porangahau Poraka i taua mema kua kore e peratia e ia erangi kua waiho kia toitu ana mona ake. E tino pai rawa ana ahau ki nga whakahaere a te Kawanatanga i runga i ta raton tatari kia ata kitea mariretia nga take ki te whenua ka tahi ka hoko ai i nga Maori whai take ki taua whenua. Ki taku whakaaro e he ana te mahi o nga Kawanatanga o mua i runga i te whakaeke here ki nga whenua Maori. Ko tenei whenua ko Porangahau kei waenganui i etahi poraka e nohia ana e nga pakeha whai rawa. A kua mohio nga Maori i runga i a ratou whakahaere ka utua mai te reti tika e aua Pakeha. Kua mohio hoki nga Maori he nui to ratou wini ina tukuna o ratou whenua ki te riihi ki te hunga whai moni. Ki taku mohio ekore te mema nei me tona hunga pooti i aia e kaha ki te utu i te moni tika mo te reti o tenei whenua o Porangahau ahakoa e whai wa ana ratou ki te reti no te mea he hunga tona iwi pooti kihai i maha nga moni. I haere mai ratou i tawhiti a e mohiotia ana he Nawitiana taua iwi he hunga rawakore, I te urunga o tenei Kawanatanga ki o ratou nohoanga i mea ratou ka whakaekea nga here ki nga whenua e hiahiatia ana kia herea, a ka unuhia i runga i nga whenua e hiahia ana nga Maori kia unuhia ara i runga i te mea e mohiotia ana kei te nui te whenua e toe ana hei oranga mo nga Maori. I whakaaetia e te Whare taua tikanga a he teka te mahi a nga mema ki te whakahe i taua tikanga.

Te Mete.—E mahara ana ahau kihai i marama i te Minita Maori te whakahoki kupu mai mo runga i ana korero mo taua Poraka. I ki te Minita Maori na etahi Maori hui atu ki te mema mo te Tai Rawhiti te tono kia unuhia nga here i runga i taua poraka kua whakaaturia mai nei e te Hekeretari o te Koroni he whenua pai taua whenua hei whakanohonoho Pakeha, a hohoro tonu te unu nga here e taua rangatira e te Minita Maori i runga i nga tono a taua hunga i te mea kahore ano kia tukuna he patai mo te tika o te unu o aua here. Ki taku mohio ko te mea tika ma te Minita Maori he whakamatau ki te hoko i taua poraka i tetahi wahi ranei o taua poraka e whakaaro ana hoki ahau ehara taua hunga i nga tangata katoa nona tera whenua i tono ra kia unuhia nga here. Na mo runga i nga korero o te mema mo te Tai Rawhiti mo nga ropu takiwa e mea ana ahau heoi ta taua hunga i hiahia kia riro mai nga reiti otiia kihai i taea, e ratou te whakaeke reiti ki runga i taua whenua heoi pari ana nga ihu.

Timi Kara.—I mea i penei taku korero I utua e te Kawanatanga o mua ake nei nga moni ki nga tangata Maori tera pea e kitea a muri ake nei ehara ratou i nga tangata whai take ki te whenua. Kei te raruraru tonu nga take ki taua whenua, kua whakakorea hoki te whakawakanga o mua i runga i te tohe kia whakawakia tuaruatia.

Te Mete.—I te mea kua whakanrua e te Kooti nga ingoa o aua Maori ki roto i te Tiiti heoi ekore e taea te ki i moumoutia aua moni ko aua Maori ano hoki nga Maori i tono nei kia whakawakia tuaruatia. Kua tae tetahi pukapuka a tetahi o nga tino rangatira whai take ki taua whenua he tono kia turia tetahi Kooti a kua whakaaturia e ahau ki te Minita Maori. Na e hiahia ana ahau kia whakamana e te Kawanatanga a ratou whakaaetanga a me noho tetahi Kooti hei whakawa tonu i aua Poraka inaianei, a me tono ake e te Kawanatanga tetahi Apiha ki te hoko tonu inaianei.

Timi Kara.—E hiahia ana ahau ki te whakatika i tetahi korero i makere mai i te mema kua noho nei ki raro I ki taua mema i whakahaere ahau i nga tono a nga Pakeha mo runga i taua Poraka. E hiahia ana ahau ki te ki atu e tino whakahe ana ahau ki tena korero kahore ahau i whakahaere i tetahi mea ma page 14tetahi Pakeha e mea ana ki taua whenua. E whakahaere ke ana ahau i nga tikanga a etahi o aku kaipooti ara nga take a nga tangata katoa e pa ana ki taua Poraka.

TE METE.—Heoi ra e whakaae ana ahau ki nga korero a te rangatira na—A hinga ana te motini kia hikitia te Whare.

Maraeroa Me Hurakia Poraka.

Taipua.—E patai ana ahau ki te Minita Maori ahea noho ai te Kooti Whenua Maori ki te whakawa i te whakawakanga tuarua mo Maraeroa- Hurakia me te Hurakia Poraka i whakaritea nei he ture i te Paramete kua hori nei. Ko taku i hiahia ai kia hohoro tonu te noho o tetahi Kooti hei whakawa tuarua i Maraero a me Hurakia Poraka inahoki kua puta te ripoata a tetahi Komihana mo runga i enei poraka. Ko te take i patai ai au he huhua no nga pukapuka a nga Maori whai paanga ki aua whenua kua tae mai ki ahau.

Te Miterehana.—E pouri ana ahau ki te ki atu kahore ano te Tiati Tumuaki i watea ki te tuku i nga Tiati tokorua hei whakawa i enei whenua. He tika ano ia ta te mema e ki mai na i paahitia tetahi rarangi hei whakauru ki roto i te Ture o te Paramete kua hori nei hei whakahau kia whakawakia taua keehi. Erangi ekore te Tiati Tumuaki e wareware ki te whakahaere i taua mea me te tumuanako tera e rua nga Tiati e watea mo taua mahi i roto i nga marama e rua e haere ake nei.

Nga Rahui Maori O Te Waipounanau.

Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita o nga Whenua he aha te take i kore ai e tukuna nga mapi kia Tiati Maki mo Moeraki, Punamaru, Waihao, Waimate, Wairewa, Te Muka, Opukutahi, Onuku, me etahi atu rahui Maori i te Waipounamu i te mea kua oti aua mapi, kua oti te mahi a nga kairuri mo nga rahui kua kiia ake nei i roto i te patai. Ko etahi o aua whenua ka kotahi tau i muri iho i te ruritanga a kihai nga mapi i tukua ki te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, a na tenei i arai te tuku o nga tiwhikete ki nga Maori whai take.

Te Retihana.—E kiahia ana ahau ki te ki atu i oti te mapi mo Moeraki i te wiki kua hori ake nei, a kua tukua ki te Tiati Tumuaki. Erangi kahore ano kia oti nga mapi mo era atu rahui, a kei etahi o aua rahui kahore ano kia oti te ruri. He nui rawa te raruraru i tau ki te Kawanatanga i runga i te mahi wehewehe i aua whenua kia tau tika ai ki te hunga whai take. Erangi ekore e roa e whakaoti ana i aua ruri.

Te Wira a Taupua Te Whanoa.

Te Kere.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehehemea e tika ana nga korero nei kei te tuku moni te Kawanatanga ki etahi Maori i Rotorua hei arai i te tono i runga i te whakataunga a Tiati Konore mo runga i tetahi Wira i tukuna kia Eruini Ropitini. Kua hemo tetahi rangatira Maori ko Taupua te Whanoa te ingoa a hanga ana e ia tetahi wira hei painga mo Eruini Ropitini me te tuku i ona whenua me ona taonga katoa ki aia. Otira heoi nga whenua e taea e taua Eruini Ropitini te tango ko era anake kua whakawakia e te Kooti. Ko tetahi wahi o taua whenua kei roto i te rohe o nga Whenua o te Takiwa Ngawha, akuanei i te whakataunga o taua whenua i waho o nga Ngawha ki taua tangata ka mea te Tiati ekore e ahei e ia te tuku atu i te Tiwhikete mo tera wahi i roto i te rohe o te Takiwa Ngawha me tana ki mai ko te mea tika me mau taua keehi ki te Kooti Hupirimi a nia taua Kooti e tono i te Kooti Whenua Maori kia tukuna he Tiwhekete.

Te Miterehana.—E mea ana ahau kihai i tino tika nga korero a te mema na mo te taha ki te Kawanatanga, kahore te Kawantanga i awhina i nga Maori ki te moni. He take nui taua take. He tika ano ia te wiranga a te koreheke Maori i tetahi o ona whenua kia Ropitini i tono nei ki te Kooti Whenua Maori kia tukuna tetahi ota whakatu i aia hei riwhi mo Taupua te Whanoa. Kihai te Tiati o te Kooti Whenua Maori i whakaae ki te whakatau i te wahi whenua i roto i te Takiwa Ngawha kia Ropitini, notemea mehemea i pera ia ka takahi ia i te Ture Takiwa Ngawha. Akuanei ko te Ropitini i runga i te whakahau a tona roia page 15kawea ana taua keehi ki te Kooti Hupirmi i Akarana a tukuna ana e Tiati Konore tetahi ota tono ki te Kooti Whenua Maori kia whakaputaina te Tiwhikete. I muri iho i taua whakataunga ka tukua tetahi pukapuka ki te Kawanatanga me te ki atu kihai i tika te whakataunga a Tiati Konore i runga i te ture, heoi tukua ana te keehi ki te Kooti Piira a whakataua ana e taua Kooti i he te whakataunga a te Kooti Hupirimi.

Waimarama Poraka.

Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga mehemea e tae e ratou te ki mai i te take i roa ai te whakaoti o nga mapi o Waimarama Poraka inahoki ka rima nga tau i muri iho i te otinga o te ruri whakamutunga, a na tenei i whakanui i nga utu ma nga Maori i runga i te whakaroa o te wehewehenga o ratou hea ki taua whenua. I retia tenei whenua ki tetahi Pakeha a ka wha nga tau i kore ai e puta nga moni reti ki nga Maori i runga i nga tautohe i waenganui i a ratou ano, a puta ake ana te whakaaro heoi te huarahi tika me tuku taua Poraka ki te Kooti Whenua Maori kia wehewehea. I te nohoanga o taua Kooti i muri tata ake nei i Hehitingi ka kiia mai ki nga Maori tera te Kooti e tahuri ki te wehewehe i taua whenua ina tata nei. Heoi kihai i wehewehea, tau ana te raruraru ki nga Maori i te kimihanga i tetahi whare nohoanga mo ratou, e toru nga wiki i tatari ai ratou ka tahi ka kiia mai ekore e ahei te Kooti te wehewehe i te whenua no te mea kahore ano nga mapi i oti. I te mohio ano ahau ko te ruri e whakaaturia ana ka wha nga tau i muri iho i te otinga. I te hiahiatia kia tukuna mai te tiwhikete a taua Tari otira kihai taua tari i mahi i tana niahi, a tau ana te raru ki runga i nga Maori i te nui o a ratou moni i pau i te nohoanga kautanga i reira me te hiki i te keehi kia nehera mahi ai. E hiahia ana ahau kia mohio hei runga i o wai pakihiwi tau ai tenei he notemea kahore aku hiahia ki te whakatau i te he ki runga i te Kooti Whenua Maori mehemea ehara i taua Kooti te he.

Te Retihana.—Tana whakahoki i mea kei te pohehe te mema na mo runga i tenei mea, tanei kihai i tukua mai he korero tika ki te tari mo runga i taua whenua. Kahore he korero i tae mai ki te tari kua oti te ruri taua whenua, otira ka tukuna e ia tetahi patai mo tenei mea hei kimi mehemea no te tari te pohehe.

Ota Whakakapi Tupapaku O Te Waipounamu.

Tama Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka tukua tana whakahan kia panuitia nga ota tupapaku kua oti i te Kooti Whenua Maori ki roto i te Kahiti Maori kia mohio ai a nga tangata whai take ki ana whenua, ko te mea tika hoki me tuku nga tono ki te Kooti i mua o te tukunga o nga ota. Mehemea i mohio nga Maori kua oti nga tiwhikete kua tonoa e ratou. Mehemea e panuitia ana te rarangi ingoa ki roto ki te Kahiti katahi ka mohio nga Maori ki nga tikanga a ka tukua mai nga tono mo aua tiwhikete. Kua neke ke i te tau te otinga o aua ota, a ko nga Maori whai take ki ana whenua kua tuku pitihana mai ki te Whare mo runga i aua ota, a mehemea i panuitia ki roto i te Kahiti kua kore e hiahiatia kia tukua mai taua pitihana.

Te Meterehana.—Kahore ano kia whakahaerea tetahi tikanga pena me ta te mema e tono na, ekore ano hoki e taea te whakakore atu, erangi ka tahuri ahau ki te whakaea i taua tono.