Pire Whenua O Whangara.

Timi Kara.—Ki taku whakaaro he mea tika kia pahitia tenei Pire no te mea ka ahei te Whare te whakamana i te kirimaene ki waenga i te hunga i hangaia ai taua kawenata. Kua oti taua raea te whakawa i roto i nga Kooti i runga hoki i etahi huarahi atu, a heoi te mea tika he whakahaere i tetahi huarahi hei whakamutu i nga tautohe ki waenga i taua hunga, a ko tenei Pire tana huarahi. He tika ano te kupu a Ta Hori Kerei i ki nei mo te raana kore ki te whakahaere i taua wheuua i te wa i whakahaerea ai te hoko o taua whenua e te Pakeha e riihi nei inaianei. Ko taua Poraka whenua he mea whakatau i raro i te tekiona 17 o te Ture, 1867, na kona i mohiotia ai ko tetahi tera o nga Poraka i whakaekea he here ki runga. A ahakoa taua here tahuri ana a Tare Timoa ki te hoko pera me ta Ta Hori Kerei i korero nei ara he hoko i te mea kahore he huarahi e ahei ai ia ki te hoko. Otira i mahara a Tare Timoa e whai mana ana ano ia ki te hoko no te mea i korero ketia te ture ki aia i runga i nga tikanga o taua ture. I whakawakia taua keehi e tetahi o nga Kooti a kitea ana kei te he te mahi a Tare Timoa i runga i te ture. Wini ana nga Maori i runga i taua keehi hoko otira i te riihi taua whenua kia Tare Timoa. I whakawakia ano hoki taua riihitanga i taua whenua a i runga i tenei whakawakanga ka hinga ko nga Maori ara i meinga e te Hupirimi Kooti he tika tana riihi. Akuanei i runga i te hinganga o nga Maori tono ana ratou kia kawea e ratou taua keehi ki te Piriwi Kaunihera, whakaaetia ana ta ratou tono a utua ana nga rnoni mo te whakawakanga, a i muri ka ahua tau ki raro nga whakaaro o nga taha e rua heoi hoki te bunga i pa ki taua mea ko te Pakeha i whakataka nei tana mahi hook me nga Maori kihai nei i taea e ratou te takahi i te riihi a taua Pakeha heoi tahuri ana ratou ki te hanga kirimene, a kua oti te whakamarama i roto i te apiti ki tenei Pire, ko nga Maori i whakaae kia riro i taua Pakeha nga eka e wha mano e rima rait me tetahi riihi tika i runga i nga eka e toru mano, a ko te toenga o te whenua e tae pea ki te tekau ma rua mano eka me whakahoki ki nga Maori. Heoi tau penei ana te pai ki runga i nga Maori i runga i taua kirimene ara kahore o ratou taringa kia pau nga tau o te riihi ka hoki mai ai taua whenua ki a ratou erangi ka ahei tonu inaianei te peke ki runga i te wahi nui o taua poraka noho ai a ka tau ano hoki te painga kia Tare Timoa i runga i te mea ka riro tonu ake i aia nga eka e wha mano e rima rau me te riihi i runga i nga eka e toru mano. Otira tena atu ano te painga e tau ki taua hunga inahoki ekore e pau a ratou moni ara nga moni a nga taha e rua i te kawenga i te keehi ki te Piriwi Kaunihera. Na mo runga i te hunga tuatoru i whakahuatia nei e Ta Hori Kerei ara mo te katoa he mea ahua uaua tena ki te whakahaere i runga i tenei take. E mahara ana hoki ahau kua tau te painga ki te katoa i runga i taua kirimene kua kiia ake nei haunga te hunga e pa i uru ki aua whakaritenga notemea kua whai take tika te Pakeha ki te wahi i riro i aia a ekore e taea e ia te pupuri i te whenua katoa i riro i raro i tana riihi a ko te nuinga ka whakahokia ki nga Maori a i runga i tenei otinga o tenei raruraru a nga Maori me to ratou winitanga tera ratou e wehewehe i te wahi i hoki mai ki a ratou kia torn kia maha atu ranei nga wehenga a ka riihitia ki te Pakeha. Ehara auake ia taua huarahi i te huarahi whakanohonoho i te whenua ki te tangata erangi ka tau he painga ki te katoa. Heoi i runga i enei tikanga katoa. kua marama te huarahi hei ki ka tika kia paahitia tenei Pire e te Whare. Me ki ake ano hoki ahau i huihui katoa nga Maori a i tino korerotia nga take mo taua whenua a i muri iho ka tukuna mai e ratou tetahi pitihana ki ahau hei kokiri ki te Whare. I inoi taua pitihana i runga i te matauranga o te Whare kia whakaaetia taua kirimene a i te mea e whai kupu ana ahau mo runga i taua kirimene e hiahia ana ki te whakaatu ki te Minita Maori i etahi rarangi i mahara ai ahau me whakarereke i roto i tana Pire. E tono atu ana ahau ki te Minita Maori kia pa atu ia ki nga roia o te Karauua mo runga i aua rarangi ara mehemea ka taea e te Whare te whakarereke i te apiti ki te kirimene, Ko te take i mea ai ahau me whakarereke te kirimene ko te whakahuatanga ki etahi moni i roto i taua kirimene i mahara ahau me utu atu ki nga tangata page 52whai take ki aua moni no te mea na te hunga whai take ki te whenua aua moni. A ko te kirimene e mea ana me utu ki nga tangata tokorua e whai take ana me era atu tokorua kihai i whai take. E mea ana te Rarangi F me utu e taua Tare Timoa kia Wiremu Rii Riihi me Apiata te Hame, Rutene Koroua me Wiremu Pere. Na ko te tangata tuatahi me te ingoa whakamutunga e whakahuatia nei ehara i te hunga whai take ki tenei poraka, kahore hoki e kitea e ahau he tika kia riro mai ia raua nga moni e utua mai ana e Tare Timoa ma te hunga whai take. Ko te mea tika ma te Whare he tiaki i nga rawa a te hunga whai take e whakahaerengia nei e te Whare. Kahore he tikanga i ko atu mo runga i enei take heoi nei ko te utu tonu i nga moni ki te hunga whai take ki Whangara Poraka a kei te 135 te maha o ratou. Ko wai te tangata e ki ana ka mana ina paahi te Pire nei hei Ture ka ringihia e taua hunga tokowha aua moni ki roto i nga pakete o te hunga whai take ki taua poraka ara ki te hunga tika kia riro i a ratou. Ki taku whakaaro me kaua tatou e tuku kia peratia te tuku o nga moni me ta te apiti ki taua Pire i mea ai. Ko te mea tika hoki ma tatou he tiaki i nga rawa o taua hunga no te mea he wahi aua moni no nga whakaaetanga i roto i te kirimene, ahakoa kua ki etahi o nga mema mehemea e whakarereketia ana te kirimene mehemea ranei e whakatikatikaia ana ka pakaru taua kirimeue. Otira ki toku mohio ka ahei ano e te Whare te ma hi i ta ratou i pai ai ana ka taea ano e ratou te whakauru kupu te whakarere ke ranei i nga korero i roto i taua kirimene mehemea e marama ana ki nga mema mehemea ma te whakarereketanga i taua kirimene e tau ai te ora ki te hunga whai take. Tenei ano tetahi wahi o te kirimene nei e hiahia ana ahau ki te whai kupu, kei te rarangi, o, e mea nei ki te hainatia taua kirimene me utu e taua Tare Timoa kia Apiata te Hume, Rutene-Koroua, Wiremu Rii Riihi me Wiremu Pere etahi moni reti kahore ano kia utua. Kua oti tenei te whakarereke e te Komiti me te waiho i te toenga o nga moni reti kia kimihia te maha a ki a utua e taua Tare Timoa. Na ka kite tatou kua oti ano tetahi wahi o te kirimene te whaka-rereke i runga i te whakarereketanga o nga kupu "hei tiaki" a heaha te take i kore ai e whakarereketia etahi atu wahi o te kirimene kia takoto pai nga kupu i roto i te kirimene penei ano me ta nga Maori e tono nei? E hiahia ana hoki ahau kia tirohia nga kupu whakamutunga o te rarangi kua kiia ake nei, a e mea nei ko aua moni reti kihai i utua i rnua, a me waiho ma Tare Timoa e whiriwhiri i te maha o aua moni a ka utu ki nga Maori. Na he ki tena ko te tangata mana e utu i nga moni reti koia ano te tangata hei whiriwhiri e whia nga moni hei utunga mana mo uga tau o mua kahore nei ano kia utua ki nga Maori. Ki taku whakaaro me uru ano nga tangata nona te whenua ki taua whiriwhiringa i te maha o aua moni. Ki taku titiro atu ki taua kirimene he mea mahi kaika rawa i mahia ano ia i runga i te ngakau mahaki. Tenei ano hoki tetahi mea e hiahia ana ahau kia whakamarama atu ki te Minita Maori. Kei te hiahia nga Maori kia whakahaerea e ratou te wahi o taua poraka e hoki mai aua ki a ratou i raro i tetahi Komiti. E mahara ana hoki ratou mehemea e whakamaua ana taua tikauga ka tahi ka tere te tuku i nga riihi hou mo taua wahi a ma reira e tau tika ai te whakahaere o te poraka me te tau o te pai ki te katoa. Tenei ake ano hoki tetahi mea i roto i taua kirimene e ki ana me tuku te toenga o te poraka e riihitia nei ki nga Maori e taua Tare Timoa i muri o te tukunga rawa atu o nga eka e wha mano e rima rau mana me te riro mai i aia i nga Maori tetahi riihi hou mo nga eka e toru mano. E rangi ia ko nga Maori mana e whakaoti i aua tikauga me whiriwhiri i roto i nga tangata whai take e karangatia ana e huihui ana hoki ki to ratou kainga. Na ki taku whakaaro me whakatakoto marire tetahi tikanga e ahei ai te tokonui o nga tangata whai take te whakaae te whiriwhiri hoki ko wai o ratou hei tukunga mai mo te wahi e whakahokia mai ana e Tare Timoa. Ki taku whakaaro me whakauru ano tetahi tikanga ki roto i te Pire kia ahei ai te whakahaere i tenei take i raro i nga tikanga o te Ture Komiti Maori 1883. A e hiahia ana ahau kia whakaaetia e te Whare tenei Pire i runga i enei kupu torutoru aku, heoi.

page 53

Pahitia ana te korero tuarua.

Timi Kara.—E hiahia ana ahau kia utua mai e te Minita Maori taku patai mehemea ka pa atu ia ki nga roia o te Karauna mo runga i tenei mea.

Te Miterehana.—Ae ka pa atu ahau kia ratou.