Ture Whakatikatika I Nga
Ture Whenua Maori.

Te Miterehana.—Kahore ahau e whakaroa i te Whare i runga i te korerotanga tuarua o tenei Pire no te mea ka tono ahau kia paua ma te Komiti Mo Nga Mea Maori e whiriwhiri, a i te mea kua tata te mutunga o te Paramete tera e tono te Komiti kia kaua e whakamana etahi o nga rarangi Otira he maha nga rarangi kei roto i te Pire i mahara ai te Kawanatanga he mea tika kia meinga hei ture. Ko te rarangi tikanga nui o aua rarangi ko te rarangi 5, e mea nei kea unuhia nga here i runga i nga whenua Maori. Kahore hoki e ahei e te Kawanatanga te hoko i nga whenua e hiahiatia ana kia hokona i runga i te arai a te ture, a he whenua aua whenua e hiahiatia ana kia hokona kia whakanonohia ki te tangata, a i hanga tenei rarangi hei whakaea i te raruraru kua tupu ake i runga i te he o te Ture i paahitia i te Paremete kua hori nei. A he rarangi tikanga nui ano hoki te rarangi 2, he nui hoki te raruraru o nga Maori inaianei i runga i te nui o a ratou moni e pau ana i te haerenga atu ki te Kooti ahakoa e tino mohio ana te Kooti e kore e taea te whakahaere i aua keehi no te mea kahore ano kia oti nga tikanga whakahaere, ara kahore i oti nga mapi a kahore hoki e mohiotia he whenua rahui he whenua Karauna ranei nga whenua e tukuna ra nga tono no reira kahore e taea te whakawa erangi mehemea e tukuna mai ana nga tono me panui ki roto i te Kahiti kei reira ka haere nga Maori ki te Kooti. Na e meatia ana kia kaua te Tiati Tumuaki e panui i nga tono whakawa i nga take ki nga whenua Maori, mo te wehewehe ranei mo te tono ranei kia tu te tangata hei riiwhi mo te tangata mate, mo tetahi atu mahi ranei kua whakaritea e te tekiona rima tekau mawhao "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," kia oti rano nga inea katoa te mahi e nga tangata e tono ana kia ahei ai te Kooti te Whakawa i te take e mau ana i roto i te tono. He maha hoki nga tekiona page 47tikanga rani o te Pire mo runga i nga ruri. Inaianei tonu he maha nga kairuri kei tenei whenua a e tukuna ana nga tono a nga Maori kahore nei a ratou take ki nga whenua kia ruritia e aua kairuri, a e ruritia ana e aua kairuri hei mea kia whai take ratou ki runga i aua whenua i runga i te whakaeke mokete mo ta ratou mahi, hei mea ranei kia utua ratou e te Kawanatanga, kia whakaputaina mai ranei tetahi moni e te Pakeha mo ta ratou mahi me te tau o tetahi mate nui ki runga i nga tangata tino whai take ki te whenua i runga i te mea kihai i whakaae kahore ranei i pai kia ruritia. Na ka araia taua mahi e tenei rarangi ara e te rarangi 2, a ekore e tukuna tetahi kai ruri kia haere ki runga i te whenua ki te ruri kia whiwhi rano ia i tetahi ota a te Kooti Whenua Maori ki tetahi ota ranei a tetahi Minita o te Kawanatanga. He maha hoki nga rarangi e pa ana ki nga tikanga tiaki Maori, inahoki he maha nga karaati whenua kua whakaputaina ma nga hapu iwi ranei erangi e rua anake nga ingoa o nga tangata i whakaurua ki roto i aua karaati hei kaitiaki a he nui te raruraru i tau ki nga Maori i runga i taua tikanga ara ko nga raru nui kei te Tai Rawhiti o Aotearoa. I te tohea tonutia te Kawanatanga kia hanga he ture kia ahei ai te Kooti Whenua Maori te whakaatu ko wai nga tangata e tino whai panga ana a ko to wai ma ingoa me whakauru hei hunga whai take. E uru ana hoki etahi whakatikatikanga o te Ture Whakapumau Take Tika ki roto i te rarangi kua kiia ake nei, e whakaaro ana hoki te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori he mea tika kia pahitia katoatia nga rarangi whakatikatika i te Ture Whakapumau Take Tika i tenei tau ki te kore ekore e ahei te whakamana i nga ota i raro i te Ture o mua. Tera pea nga mema Maori e whakahe ki te rarangi 26 e mau nei i roto i te Pire nei otira he rarangi pai ano tera kia paahitia, no to mea e whakamana ana taua rarangi i te Kawanatanga kia hoko i nga whenua Maori kua tau nei nga here ki runga. Kahore aku whakaaro ahakoa kahore e pahitia taua rarangi. Mehemea ka pahitia te rarangi rima ka tino makona ahau mo naianei a ka tukua kia patua te rarangi 26 ina tae te Pire ki te aroaro o te Komiti Mo Nga Mea Maori ara ki te whakahengia taua rarangi.

Taiwhanga.—Heoi nei taku ki me whakamutu e te Kawanatanga te hanga Pire Whenua Maori i te wa e noho ana ahau i roto i tenei Whare. Kahore ahau e mohio i te take i korero ai ahau otira me korero ano ahau, i tenei ara ma te hohoro tonu o te whakamutu o te hanga i nga Pire Whenua Maori e te Kawanatanga katahi ka puta he ora ki te koroni. E rite ana enei whenua ki nga whenua o te Tai Rawhiti. He mano nga eka kahore ano kia nohia e te tangata a na nga whakararu o te Kooti Whenua Maori i penei ai. Kahore ahau e pai kai moumoutia te taima o te Whare. I waiho tenei Pire mo nga ra whakamutunga o te Paramete ka tahi ka tukua mai inahoki i rongo ahau a te Turei te mutu ai te Paramete. Kahore ahau e whakaae kia tukuna tenei Pire ma te Komiti Mo Nga Mea Maori e whiriwhiri no te mea ekore matau e wini i reira inahoki tekau ma wha nga mema o taua Komiti kei te turaki i a matou. I hiahia ahau kia nukuhia te tahi keehi i te wa e mate ana ahau heoi mahia tonutia ano taua Pire a paahitia ana. Ka ki tonu atu ahau ki te Kawanatanga me kaua ratou e hanga i nga Pire Maori i te wa e noho ana ahau i roto i tenei Whare. Meake nei turia ai te pooti mema a ko taku i hiahia kia toru nga mema Maori hei tautoko i ahau ina hoki mai ki konei. Hei reira ka tahi tatou ka kite i te mahi a te Kooti Whenua Maori. He maha nga mema kahore ano kia korero i tenei Pare a e hiahia ana ahau kia korerotia e ratou te rarangi 26 e i whakaingoatia he Tapae Whenua a e penei aua nga korero:—

"Ka whai mana tetahi Maori whai take ki te hoko ki te tuku ranei kia te Kuini a ka ahei te Kuini te hoko te whakawhiwhi ranei i iaia ki tetahi whenua hea whai paanga ranei ki tetahi whenua ahakoa nga here kua whakaekea i mua a muri ake nei ranei whakaekea ai kei hokona aua whenua."

Ki taku mahara ka ahei te whakawhiti i te korero o tenei rarangi a me timata atu to korero o tenei rarangi i te mutunga: Tera ano tetahi keehi whakatete a matou ki te Kawanatanga page 48kei te Kooti Hupirimi, heoi tenei tetahi rarangi kua whakaurua ki roto i te Pire a ki te mana taua rarangi ekore e ahei e matou te whakahaere i taua keehi. Ki taku mohio kihai tenei rarangi i pa anake ki nga whenua o Rotorua erangi mo etahi atu whenua haunga nga whenua o Rotorua. I te mohio tonu te Kawanatanga tera ahau e arai i tenei Pire, a ahakoa kei roto ahau i toku kawhena e takoto ana ka ara ake ano ahau ki te arai i tenei Pire. Kua tukua mai he ripoata e te Komiti mo runga i te keehi a Poaka kia te Waari ara te keehi i awhinatia nei e te Kawanatanga ki nga moni e £300. I mea te ripoata a taua Komiti me hanga he Pire e tenei Paremete hei whakamana i nga take a nga Pakeha ki aua whenua Maori. He aha te take i waiho ai e te Kawanatanga hei nga ra mutunga o te Paramete ka tuku mai ai i tenei Pire. I hanga e te Kawanatanga he Pire i te Paramete kua hori nei hei whakamana i nga take whakahaere hoko whenua ki nga whenua o te Tai Rawhiti erangi naku i arai i kore ai e paahi. Ko taku i hiahia ai me tuku mai tenei Pire i runga i te huarahi tika ara me tuhi ano ki roto i te Ota Pepa kia ahei ai ahau te arai i taua Pire. Ki taku mohio kei te kino ke atu tenei Pire i te Pire e mana nei i naianei, notemea e arai ana i a matou kei whakaekea ta matou keehi ki te Kawanatanga a ki taku titiro iho e whakamana ana tenei Pire i nga whakahaere whenua katoa o te Tai Rawhiti me etahi atu. Ki te tohe tonu te Kawanatanga ki te tuku i tenei Pire ki te Komiti Maori e pai ana erangi ka hoki mai i reira ka tahuri tonu ahau ki te arai ahakoa wiki marama atu ranei te arainga. Mehemea e mahara ana nga mema ekore ahau e kaha ki te arai i te nui o taku mate me whakamatau e ratou.

Hoani Taipua.—He maha aku whakahe ki tenei Pire a e whakahe ana hoki ahau mo te waihotanga kia tata ki te mutunga o te Paremete ka tahi ka tukua mai. Ko tetahi mea hoki i pouri ai ahau ko tatatou mahi whakatikatika i ia tau i nga Pire e pa ana ki nga whenua Maori, Ko taku i tino hiahia ai ki te oti i a tatou tetahi Pire hei painga mo nga Pakeha me nga Maori me kaua tatou e tahuri ki te whakarereke erangi me waiho tonu taua Pire kia mana ana. Na ki te mea ka tohea kia paahitia tenei Pire i nga ia whakamutunga o te Paremete ko tona tukunga iho he mate mo nga Maori pera ano me te paahitanga o te Ture o te tau 1887, ara ko te Pire mo "Te Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru, 1887," taku e ki nei i tukua mai i nga ra whakamutunga o taua Paremete. I whakaae mai te Pirimia kia matou i taua Paremete mehemea ka whakaae matou kia paahitia tetahi Pire poto nei ka tukua mai ano e ia tetahi Pire hei tuku atu i nga whenua Maori ki a ratou whakahaere ai. Akuanei i runga i poto o te taima hei whiriwhiri i taua Pire i taua wa, whakaae ana matou ki taua Pire i runga i te korero pai mai a te Pirimia. Na ekore e ahei te whakaora i te mate i pa mai i runga i taua Pire, na kona hoki i kore ai ahau e whakaae kia paahitia tenei Pire. Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki te whakatikatika i te Ture hei painga mo te Pakeha me whakatikatika hoki i te Ture i pa ai te mate ki nga Maori kia tau ai te painga ki nga iwi e rua. Ki taku mahara me kaua e whakatikatikaia e te Kawanatanga te Ture hei painga mo te Pakeha me te whakamama i o ratou mate i runga i te Ture i paahitia i mua. Ki taku mohio i hanga etahi o nga rarangi o tenei Pire hei whakamama i nga mate o nga Pakeha. Na ka patai atu ahau ki te Whare na wai i tau ai te mate ki nga Pakeha? Kahore nga Maori i whakaeke i taua mate ki runga i a ratou erangi na te Ture. I whai haere tonu nga Maori i runga i nga tapuae o te Ture. Ko te Pakeha anake kei te takahi i te Ture i mate ai ratou. Me ki ake ahau e tino whakahe ana ahau ki nga rarangi katoa o tenei Pire puta noa. Kahore ahau e pai kia kaika te whakahaere o tenei Pire i roto i te takiwa poto e takoto nei ki te Whare. He tika tonu ta te mema Maori mo te taha whakararo i ki nei i whakaurua etahi o nga rarangi o tenei Pire hei whakamana i te hoko o te Taone o Rotorua. Ko te mea e whakahe nei ahau ko te maha o nga Ture e paahitia ana mo runga i nga whenua Maori me nga Kaute Kaunihera me nga Komiti Maori me te huhua o nga wahi i hanga mai ai aua ture. He maha nga tikanga page 49whakahaere i kitea e ahau he mea hanga mai na te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, na kua meinga aua tikanga whakahaere ano hei ture, ahakoa kihai i whakaaetia e tenei Whare. Akuanei i runga i te huhua o nga wahi i hanga ai nga tare kei whea he okiokinga mo nga Maori i runga i nga mahi whakatikatika tonu i nga ture. Tenei hoki tenei Pire i tenei rangi a amuri ake nei ka whakatikatikaia ano. Ki taku mahara me nuku te korero mo tenei Pire mo a tera Paremete. E hiahia ana ahau kia ki mai te Minita nana i tuku mai i tenei Pire heaha te mate e tau ki runga i nga Pakeha mehemea ka nukuhia te korero o tenei Pire mo a tera Paremete, ki taku mohio kahore he mate e tau ki tetahi tangata mehemea ka nukuhia. Ekore tetahi mate e tau ki te Pakeha erangi ko nga Maori e mate i runga i nga mahi whakatikatika tonu i nga Ture. E pai ana ahau kia parea atu tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri engari ekore ia ahau e ki tera e tau te tika i runga i te whakahaere a taua Komiti, inahoki ki te tukuna nga Pire ki taua Komiti he maha nga whakatikatika e whakaurua ana a he mea ano katahi ka kino rawa atu. Na i te mea he tokomaha nga mema e hiahia ana kia parea atu ma taua Komiti e whiriwhiri ka whakaae ahau erangi ekore ahau e whakaae kia whakaurua atu etahi rarangi hou ki roto. Kotahi te Minita i ki kua rua nga marama e takoto ana tenei Pire ki te aroaro o te Whare. Ko taku ki tenei ka rua tekau ano nga ra. He tika ano pea kua oti mai i te Kawanatanga i roto i enei marama erangi kihai i kitea e tenei Whare a ki taku mohio ka rua tekau ano nga ra i muri iho i te tuhatuhanga.

Tame Parata.—E tautoko ana ahau i te whakaaro o te Mema Maori mo te Tai Rawhiti kia tukuna tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri kia whai taima ai tatou ki te ata whiriwhiri me te titiro mehemea ekore ranei e pai kia waiho tonu atu ki taua Komiti. He maha nga rarangi kei roto i taua Pire e whakahengia ana e ahau. Akuanei i runga i te poto o te taima o te Whare ekore pea e whai takiwa ki te ata whiriwhiri kia ahei ai te hanga i tetahi Pire tino pai. Mehemea e tukua ana te Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori a ki te mea e whakaaetia ana e matou kia pahitia etahi rarangi, me te whakaae a te Minita Maori ki ana rarangi ka pai ahau. Otira mehemea e meatia ana kia paahitia katoatia nga rarangi e mau nei i roto i te Pire ka whakahe ahau a ka tu te wanawana o taku ngakau a taea noatia te mutunga. Heoi nei taku whakahe ko te mahi whakahou tonu i nga ture. E tukua mai ana nga Pire i te tuatahi ko nga uaua anake i muri iho ka tahi ka whakaekea nga ngako i runga i nga whakatikatikanga a he mea ano ka ngaua tetahi taha e te tupuhi i runga i te whakaurunga i aua ngako. He nui nga mate i tau i runga i enei mahi na reira i uru ai etahi rarangi Mno ki roto i nga Ture i paatatia e tenei Whare. No reira ahau i hopohopo ai ki nga Pire katoa e tukua mai ana ki tenei Whare. Me whakamahara e ahau ki te Whare te Pire whakahaere i nga rahui i paahitia e te Whare i te tau 1887. Ko taua Pire he mea tuku mai i nga ra whakamutunga o te Paramete a me ki e ahau kahore rawa tetahi Pire i hanga hei rite tona kino ki taua Pire. I tukua mai i taua Paremete nga Pire katoa i whakaarohia e maha ana hei whakahaere i nga tikanga katoa, akuanei kihai i kotahi te tau i toe kia tatou hei titiro i te pai o taua ture ka hanga ano he ture hou, a i te tau 1889 ka tukua mai ano etahi Pire hei whakatikatika i nga ture i hanga i te tau i mua atu, a tenei tatou te whakatikatika nei i nga Pire i te hanga i te Paremete kua hori nei me te tuku mai i etahi tikanga hou, akuanei pea ko tona tukunga iho ka horomiti tia nga whenua katoa o nga Maori. No muri mai ano i tenei pootitanga mema i timata ai ta tatou whakatikatika i nga Ture Whenua Maori puta noa i nga tau katoa. E tino whakahe ana ahau ki te mahi whakatikatika tonu i nga Ture Whenua Maori a ka pouri ahau ina paahitia tenei. Otira e whakaaro ana ahau he whakaaro tika te tuku i tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri kia ahei ai tatou te whai taima ki te whiriwhiri i nga tikanga, a kei reira te puta ai te whakaaro mehemea ehara i ta Pire pai kia paahitia e tenei Paremete me waiho ki page 50te Komiti Mo Nga Mea Maori takoto ai a me kaua e whakahokia mai ki te Whare kia tae rano ki tera Paremete kia watea ai tatou ki te hanga i tetahi Pire pai mo nga iwi e rua. Kotahi te rarangi i roto i taua Pire e whakaaetia ana e ahau ara ko te rarangi whakahaere i nga Wira Maori e karo ana hoki taua rarangi i te rarangi 9 o te Ture Whakawhiti Whenua, e tuku nei i nga wira ma te Kooti Whenua Maori e whakahaere, kua kitea hoki te nui o te mate o nga Maori o te Waipounamu i runga i te pahitanga o te rarangi 9 o te Ture Whakawhiti Whenua a e toru pea rau nga keehi kei te Waipounamu kahore e taea e matou te whakahaere. Ko te take i tau ai te mate he kore kaore i panuitia ki roto i te Kahiti me te Gazette kua kore ahei te Kooti Whenua Maori te whakawa i nga wira Maori. No tenei panuitanga o te nohoanga o te Kooti tokomaha nga Maori i huihui ki Kaiapoi ki te Kooti a i pera ano hoki i Whakatu. He tokomaha nga Maori i huihui ki te Kooti heoi kiia mai ana e te Kooti kahore e mana ki te whakahaere i nga wira. He tokomaha nga Maori o Aotearoa i whai paanga ki etahi whenua i Whakatu i haere ki reira a nui atu a ratou moni i pau huhua kore i te haerenga ki taua Kooti a na te kore kupu i roto i te Kahiti i penei ai. I te taenga mai o te Kooti ki Kaikoura i tupono noa taku mohio e kore e ahei e te Kooti te whakahaere i nga wira. E mea ana ahau no te Kooti Whenua Maori tenei he; ki taku mohio ka ahei te whakapae tenei he ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori no te mea kei te mohio tonu ia i taua arai o te Ture a ahakoa te huihuinga o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori kihai ia i panui ki nga Maori ekore e ahei e te Kooti Whenua Maori te whakahaere i nga wira. He mea nui kia kaua e araia nga mana o te Kooti inahoki ka toru tae atu ki te rima tau e tatari ana nga Maori ki taua Kooti. Hei whakaora hoki e enei mate kua korerotia nei e ahau i whakaurua ai he rarangi ki tenei Pire a ko te take i mea ai ahau kia tukua tenei Pire ki te Komiti Maori he mea kia whakamana taua rarangi. Ko taku i tino hiahia ai kia hanga nga ture kia rite tahi ai te painga ki nga Maori me nga Pakeha. Ka ora tenei Whare mehemea e peratia ana te hanga o nga ture kia kaua ai nga Maori o nga motu e rua e whakataimaha i nga mahi o te Whare i runga i a ratou tono. Me ki ake e ahau ki te Whare ka ono nga wiki i noho ai tetahi Komiti i tu ai ahau hei mema he whiriwhiri i etahi tikanga hei whakaora i nga mate i pa mai ki nga Maori i mua. A ko te take i whakahe ai ahau ki te tere tonu o te paahi i nga Pire ko te taunga o te mate ki nga Maori i muri iho, a ahakoa te roa o te wa e whiriwhiri ana te Komiti i aua Pire me ta ratou ripoata ki te Whare ka mea ahau ekore e tino tau te tika. Ko te take i ki ai ahau ekore te ripoata e whakatika i aua mea he nui no nga raruraru e tau ana ki runga i aua mea. Tenei ano hoki tetahi keehi hei whakamarama i tenei korero aku no nga whakamutunga o te Paramete i tino tiakina e ratou tetahi Pire i te aroaro o te Whare o Runga a ahakoa ta matou tiaki whakaurua ana etahi rarangi ki te Pire a nui atu te mate me te raruraru kua tau i muri iho. Ahakoa te taenga atu o tetahi o nga mema Maori ki te korero mo runga i te Pire Whakawhiti Whenua kahore e ahei e ia te ki i pehea ranei i uru ai etahi rarangi kino ki roto i taua Pire. Kua ki ake nei hoki ahau he nui te mate i tau ki runga i nga Maori i te urunga o aua rarangi. He tika ano ia kihai i penei te nui o te mate ki nga Maori o Aotearoa me to nga Maori o te Waipounamu a ekore ra e roa ka kite ratou i aua mate. E tono atu ana ahau kia whakangawari mai te Whare ki ahau mo te roa o taku korero erangi e ki ana ahau kihai i pai te hanga o nga Ture i roto i enei tau kua pahure nei a e whakaaro ana ahau kei te pera ano hoki enei e mahia nei inaianei, a i mua o te whakamutunga i aku korero ka patai atu ahau ki ta Minita Maori mehemea e pai ana ia kia. parea atu tenei Pire ma te Komiti Mo Nga Mea Maori e whiriwhiri.