Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Waipiro Poraka

Waipiro Poraka.

Whaikoreko a Tuta Nihoniho, Mo Runga Mo Tana Pitihana.

Kua whakahuatia ano, i roto i te pitihana kua tukuna atu nei e an me aku hoa e 353 o to matou hapu, etahi o nga putake me nga mahinga o to whakawa o taua poraka, me te whakaatu hoki i te pouri kua tau nei ki te iwi i runga i te whakataunga a te Kooti Whenua Maori i whakawa nei i taua wheuua i raro i te mana o te Ture mo Ngarara me Waipiro, o tera tau. E tino inoi atu ana o koutou kaipitihana kia tono atu to koutou Komiti ki te Paremete kia mahia he ture kia taea ai te whakawa ano nga take ki taua whenua.

He mea uaua tenei te whakapoto atu i o matou take tupuna, otira ka tukuna atu e au enei putake ka tuhia iho nei e au, mo runga mo te taha ki au me aku hoa, ara ko etahi o nga take e tono atu ai matou, a e inoi atu aua matou kia ata whakaarohia paitia mai e to koutou Komiti me te Paremete. Ko matou e page 12inoi atu nei he iwi piri pono ki a te Kuini, i uaua tonu matou ki te hapai i nga ture o tenei Koroni, a e inoi atu nei matou ki nga kaihanga o nga Ture o enei Moutere kia whakaaetia ta matou tono kia whakaarohia to matou mate.

Na ka whakaatu atu matou i enei putake ki te Komiti:—

1.I tono atu te Komiti Maori i tera tau ki te Paremete kia whakamana te Ture e huaina nei ko "Te Ture mo Waipiro me Ngarara, 1889."
2.Ko nga whaikorero i tae atu ki te aroaro o taua Komiti i pera ai te whakataunga no te taha kotahi anake.
3.Ko nga tangata no ratou taua 10,000 eka i whakawakia ano ra i raro i te mana o taua Ture, kaore rawa i tae atu tetahi o ratou ki te aroaro o te Komiti korero ai.
4.Ki te mahara a o koutou Kaipitihana ko etahi o nga korero i whakina atu ra ki taua Komiti he kupu whakamate mo te taha ki a matou, a kaore hoki matou i ahei noa ki te whakahoki kupu mo aua korero.
5.Na i runga i te whakamananga o taua, Ture kua tino murua atu te whenua o te hunga no ratou nei taua 10,000 eka.
6.No te rongonga o te iwi kua ara ano te whakawa whiriwhiri i nga take ki Waipiro Poraka i raro i te mana o taua Ture, no te rongonga hoki ka tu ko Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo taua Kooti Whakawa Whenua Maori, no reira ka hohoro tonu te whakahe a te iwi nona te whenua i taua Kooti, notemea hoki he take ano i mahara ai a koutou kaipitihana e kore e tika kia tu a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa whiriwhiri mo runga mo o ratou whaitaketanga ki te whenua.
7.I kaha te tohe atu a te hunga whaitake ki te whenua kia whiriwhiria e te Kawanatanga tetahi atu Kaiwhakawa hei kaiwhakakapi mo te tuunga o Tiati Wirihana, kaore hoki i whakaaetia mai, ahakoa he maha nga tono pera atu.
8.E mohiotia ana ano he maha nga take i mahara ai nga Pakeha me uga Maori e kore e tika kia tu a Tiati Wirihana ki te whakahaere whakawa i tera takiwa o te Tai Rawhiti.
9.I mua i te whakatuunga o Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo te Kooti Whenua Maori, i roto ano ia i te takiwa o Kihipane e noho ana, ko tona mahi i reira he hoko whenua ma te Kawanatanga. I a ia e whakahaere ana i ana mahi e puta tonu ake ana he raruraru i waenganui i a ia me nga pakeha me nga Maori, me te nuinga ano hoki o nga apiha e tatatata atu ana ki a ia i runga i a ratou mahi. I runga i te ahua o nga mahi hoko whenua Maori a Te Wirihana, i tupu ake he raruraru i waenganui i a ia me nga Maori me te Kooti Whenua Maori. I runga i etahi o aua mahi ana i kitea e te Kooti Whenua Maori kaore rawa he take o etahi Maori na ratou nei i hoko etahi whenua rahui ki a ia ma te Kawanatanga. Na i runga i aua tu mahi e mohiotia ana he nui nga moni i utua ki etahi tangata kaore nei i whaipaanga ki te whenua. Na enei take i tupu ake ai te ngakau pouri mo runga mo aua mea, no reira i mahara ai nga Maori me o koutou kaipitihaua, tera e pa he mate ki a ratou me o ratou whaipaanga ki te whenua, mehemea ka tu a Te Wirihana hei Kaiwhakawa mo roto mo te takiwa i mahi ai ia i mua hei Kaihoko whenua mo te Kawanatanga; i runga hoki i te ahua o ana mahi pera o mua i tupu ake te ngakau kino i waenganui i a ia me etahi o nga tangata hoko o nga tangata pupuri ranei o nga Maori.
10.Me whakahua atu matou i nga tikanga mo Tokomaru Poraka kia mohio mai ai koutou, he tika ta matou kupu e mea nei, i mahara ano te iwi Pakeha o taua takiwa he mea pai ke kia haere atu a Tiati Wirihana ki tetahi atu takiwa whakahaere ai i ana mahi whakawa. No te rongonga o te Pakeha nana nei nga paanga rahi o taua poraka ka tu ko Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo nga tono roherohe o taua whenua, hohoro tonu tana tuhituhi atu ki te Tumuaki o te Kooti kia kaua a Te Wirihana e tukuna mai hei Kaiwhakawa engari me tangata ke. A whakaaetia ana taua tono. No te taenga mai ki te tono a te hunga nona taua 10,000 eka katahi ka kore e manaakitia mai ta ratou tono.
11.I kaha rawa te tohe a o koutou kaipitihana kia kaua a Tiati Wirihana e tu hei Kaiwhakawa mo taua Kooti, a mahara hoki matou e kore e pai, notemea hoki i te ahua o tana mahi tuatahi page 13ra ka mau ona whakaaro ki ana i mahara ai i mua i te mea kaore ano ia kia rongo i nga korero a nga taha e rua, penei me ta te Kooti tikanga, a ma era mahara ona o mua ra e whakaparorike tana whakataunga.
12.E mahara ana matou e tika ana to matou mahara tera e ngawari atu ki tetahi taha nga whakaaro o te tangata i runga i aua tu mahi, waihoki i mohio ano tera taha e haere ana ki te taha ki a ratou nga whakaaro o Tiati Wirihana mo to ratou nei whaipaanga ki taua Poraka o Waipiro. I tukuna atu e ratou ta ratou pukapuka tono atu kia tu a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa whiriwhiri mo Waipiro Poraka. Na koia nei te tikanga: Ko tetahi taha kaore i pai ki tetahi o nga Kaiwhakawa i runga ano i a ratou take i mohio ai; na ko tetahi taha i tino hiahia kia tu taua Kaiwhakawa, tukuna atu ana ta ratou pukapuka tono kia tu taua Kaiwhakawa hei kai-whiriwhiri i o ratou nei paanga. I runga i te tikanga Pakeha me te whakaaro i nga huarahi e whakataua nei nga Ture, e kore e tika te maharahara tera pea i whakahoa atu nga whakaaro e tetahi Kaiwhakawa, engari ki te Maori nei e penei ana te mahara, kua tu he hoa tuturu ki roto ki te Kooti, inahoki i whakaaetia te tono a tetahi taha kia tu ta ratou Kaiwhakawa i pai ai.
13.E kore au e whaikupu atu ikonei mo runga mo te raruraru i tupu ake i waenganui i nga Kaiwhakawa, engari hoki e kore e taea te whakaaro i mutu tonu iho nga patai reo Maori a Te Wirihana i te mutunga atu o Tiati Patene.
14.E mea ana matou, kaore i haere tika te whakataunga i runga i te ahua o nga korero i whakina atu i te taha ki a matou. E whakaatu atu ana hoki matou i roto i te pitihana "kihai hoki i haere i runga i nga tikanga Maori o nga iwi o te Tai Rawhiti." E hiahia ana matou kia tino whakaaro te Komiti me te Paremete ki taua kupu taimaha kua whakahuatia ra i roto i ta matou pitihana.
15.Koia nei nga tikanga o nga take ki taua whenua:—

E whakaaetia ana ano te pananga atu a te hunga o tetahi kainga ke i tetahi wahine me ana tamariki tokorua, i era atu whakatupuranga, patua ana aua tamariki, mahue iho ana ana ngakinga i to ratou kainga. No te paanga mai o tenei mate ki taua wahine me ona tamariki, katahi ia ka tono atu ki tetahi tangata he whanaunga nona kia aroha atu ki a ratou ko ana tamariki kia tukuna atu he kainga mo ratou. Utua atu e ia kaore ana whenua hei tukunga atu ki a ratou, engari i mea atu ia me haere taua wahine ki tana tungaane e noho mai ana i tetahi kainga matara ke atu, e noho ke mai ana hoki taua tangata i Waipiro i te taha ki te Tonga o te awa o Waikawa, no mua tata atu hoki i patupatua ai e ratou te iwi nana i noho taua whenua. Haere atu ana taua wahine me ana tamariki ki reira noho ai. No tana taenga atu, katahi ka hoatu e Pakanui etahi ngakinga mana; he toa hoki taua tangata he whanaunga ano hoki ki taua wahine, whakahuatia ana uga ingoa o aua whenua. Ko aua whenua he mea tango na ratou i nga tangata noho i taua wahi i mua atu, ko aua whenua i hoatu ra ki taua wahine kei te taha ki te Tonga o te awa o Waikawa. Hoatu ana hoki etahi mokai mana, ara etahi morehu o te iwi i patua ra. Na i runga i te hoatutanga peratanga o te whenua ma taua wahine, katahi ka puta te tono mo te katoa o te Poraka o Waipiro i te taha ki Raro o te awa o Waikawa, tae rawa atu ano ki tua noatu o te rohe ki Raro o taua Poraka o Waipiro, tae atu pea ki te 60,000 ki te 70,000 eka ranei. Na ko taua hoatutanga o te whenua ma taua wahine, e hara i te mea, he mea hoatu ma taua wahine i tona moenga i te taane, e hara hoki i te mea i hoatu hei utu mo te urunga o te tangata ki te mau patu i riro mai ai taua whenua. Kaore rawa i puta he kupu whakaatu pera mai. Ko taua whenua he mea hoatu ki taua wahine e noho kore whenua ana, kaore hoki ona mana e whiwhi ai ia ki tetahi whenua hei oranga mona me ana tamariki. Na i runga i tenei hoatutanga whenua, i whakataua e te Kooti i tino tukuna atu e Pakanui ki taua wahine te katoa o te Poraka o Waipiro, tae atu ki te 30,000 eka.

Ki ta matou mahara e he ana taua whakataunga e kore e kitea he tikanga maori hei tautoko i taua whakataunga page 15ahakoa i nga Maori o te Tai Rawhiti o whea atu ranei. Ki to matou mohio kaore rawa he whakataunga penei e kitea i roto i nga whakataunga a te Kooti. Kua tae ki te 25 tau e whakahaere ana te Kooti i ana mahi i ranga i nga tikanga maori. Ko etahi o nga Kaiwhakawa o te Kooti o mua he tino tangata matau ki nga tikanga maori, otiia e kore e kitea he whakataunga kia rite ki tenei, ara, kia tangohia katoatia te whenua o te hapu nui tonu i runga i taua tu hoatutanga whenua pera me tera. Mehemea ka kimihia i ngawhakataunga whenua o te Tai Rawhiti e kore e kitea he whakataunga pera; ahakoa kimibia i nga pukapuka i tuhituhia e te Penetana o nga whakataunga a te Kooti o nga tau maha noatu. Ahakoa kimihia i nga pukapuka a nga tohunga mohio ki nga take maori (i perehitia nei i tenei tau kua tukuna atu nei ki te Paremete) e kore rawa e kitea he whakataunga a te Kooti i whakataua taua i runga i te putake penei me tenei i whakataua ai nei te whakawa mo Waipiro. Ko aua korero kua whakahuatia ake nei he mea tuhituhi na nga tino tangata o te koroni nei kua tae nei ki te rima tekau tau e titiro ana e ako ana i nga tikanga maori. Kei roto i taua pukapuka nga korero a Te Matene Tumuaki o te Hupirimi Kooti o Niu Tireni; me te Makarini; me etahi o nga Minita o te Hahi o Ingarangi, i noho tonu nei ratou i roto o te iwi maori; kaore rawa e kitea i roto i taua pukapuka tetahi kupu e taea ai te ki e tautoko ana tetahi o ratou i tenei tikanga kua waiho nei hei take tika mo tenei whenua mo Waipiro, kaore hoki he kupu e ki ana koia tera te tikanga maori. Engari ia e maharatia ana kaore rawa he whakataunga o mua hei tauira mo taua whakataunga, kaore rawa hoki i rite ki nga tikanga whaitaketanga ki te whenua pera me a te maori tikanga onamata.

Ko te Manene tetahi taugata tino mohio ki nga tikanga maori, a i roto i tana pukapuka i tuhia e ia mo runga mo nga tikanga maori me o ratou take whenua, e ki ana ia, "I hoatu ano nga Maori i te whenua mo o ratou hoa i pai ai hei utu mo te whakahoahoatanga mai i nga wa o te pakanga." Kaore rawa i whakahuatia e ia, e tetahi atu ranei o nga tohunga tetahi tukunga whenua kia penei rawa te nui o te whenua kia tukuna mo runga mo tenei tu take penei me tenei, e kiia nei he mea tuku a Waipiro.

I roto i taua pukapuka o te Paremete kua whakahuatia ake nei, e ki ana a Te Taka Minita, i runga i nga tikanga maori o mua, "E hoatu ana ano te whenua e tetahi hapu ki tetahi hapu hei kainga nohonga, a i etahi wa e hoatu ana ano hoki mo etahi tanangata e tetahi iwi ke; engari hoki kaore i te ata mohiotia mehemea ranei i tino tuturu rawa aua tu tuku whenua e pumau tonu ai nga take o te tangata o te iwi ranei i hoatu nei mo ratou taua whenua."

E ki ana hoki a Te Manihera Ahirikona i roto i taua pukapuka, "Tera ano e hoatu e tetahi iwi tetahi whenua mo tetahi atu iwi i te moenga o tetahi ki te wahine o tetahi iwi, i runga ranei i to ratou hiahia kia haere atu ki reira noho ai kia tutata atu ai uga kainga."

Na ko aua tu tuku whenua e whakahuatia ana e te Manihera, kei te mohiotia ano ki te Tai Rawhiti, ara, nga tuku whenua hei maara hei ngakinga kai ranei, kei te pera ano hoki i etahi atu takiwa o nga iwi Maori, engari ko tenei e kiia nei he mea hoatu tenei whenua nui a Waipiro Poraka he maha nei nga tekau mano eka, i runga i te tono a tetahi wahine whenua kore, i inoi ra kia tukuna atu tetahi wahi whenua hei kainga mona, kaore rawa i rite tenei ki ta te Maori tikanga, ahakoa e pewhea ana te whakaaro o te pakeha te iwi whaimatauranga.

Me whakamahara atu ano matou ki te Komiti, i te whakawa tuarua i tu nei i mua atu o te paahitanga o te Ture mo Waipiro me Ngarara i tino marama to matou take tika ki te wahi nui tonu o taua whenua, a marama ana ano ki te whakaaro o te Kooti nana ra i whakawa. I tu ano te Tumuaki o te Kooti raua tahi ko te Paki hei Kaiwhakawa, e mohiotia ana ano hoki he tangata mohio tera a Te Paki ki nga tikanga maori; i noho tahi hoki a Tamahau ko ia hoki te Ateha Maori. Kaore rawa i whakahe tetahi taha tetahi taha ranei ki enei Kaiwhakawa, kaore hoki he take whakahe mo aua tangata.

Na i runga i te whakawa o muri nei, page 15rereke ana. I te timatanga ano ka puta te whakaaro pouri ka awangawanga noaiho nga Maori. I mahara hoki ratou e kore e pai kia waiho ma te tangata i tu ra hei apiha hoko whenua e whakawa o ratou nei take, i te mea hoki i whakahaere ia i mua i tana mahi hoko whenua i roto i taua takiwa tonu ano, a e whakahaere ana i era atu tu tikanga o taua mahi hoko whenua, ahakoa he hoko na te Kawanatanga he hoko na te tangata ke ranei. Me titiro hoki ki te tikanga i panuitia ai nga whaikorero ki te Ateha; kua wakaaturia nei i roto i ta matou pitihana. Titiro hoki ki te mahi a tera taha kaore nei i karanga, i o ratou kaumatua kia korero i o ratou take, ahakoa ta matou tono tonu atu kia tukuua o ratou kaumatua kia korero ki te aroaro o te Kooti. E whakaatu atu ana matou ko te take i kore ai e tukuna o ratou kaumatua kia korero, he mohio no ratou ko nga korero katoa o nehe mo taua whenua mo Waipiro e haere katoa ana ki te whakatika i nga take o a koutou kaipitihana.

Na i runga i enei take kua whakamaramatia atu nei, e mahara ana matou, tera te Komiti e kite i te tika o ta matou korero, me te nui o te pouri me te taimaha e tau ki to matou hapu mehemea ka panaia atu ratou i to ratou whenua i tukuna iho nei e o ratou tupuna me o ratou matua, tau iho nei ki a ratou, tae atu hoki ki o matou urupa me nga wahi i tu ai nga whare runanga o o matou tupuna, e mau tonu nei nga ingoa o aua tupuna, e mau tonu nei uga ingoa o aua tupuua i nga puke me nga awa tae noa ki tenei ra. Me haere hoki koia matou ki whea? E mohio ana hoki matou e kore e mutu mai i Waipiro tenei whakataunga engari ka haere tonu atu ki nga whenua i te taha Whaka-Raro.

E whakaatu atu aua hoki matou he mate nui tenei e pa ki te iwi nui mehemea ka kore e whakamana mai tenei inoi. Heoi ano hoki ta matou e tono atu nei kia tukuna mai he Kooti hei whakawa i o matou take. E inoi atu ana inatou mo te taha ki o matou hapu me o matou wahine me o matou tamariki. He kore rawa nga take i whakaaetia ai e tera Paremete te ture naua nei i tupu ake ai tenei raruraru. E hara hoki tenei i te mea hou e tonoa atu nei. E rongo ana maton ko te Ngarara Poraka kua tuarima rawa nga whakawakanga, tera atu ano hoki etahi atu whenua i pera te tikanga. Noreira matou i inoi atu ai kia arohatia mai ta matou tono i te ngakau tika me te matauranga nui. Ka inoi tonu atu matou ki ta koutou Komiti honore me te mau tonu o to matou whakapono tera e whakaaetia mai ta matou inoi.

Na Tuta Nihoniho,
Kaikorero mo nga hapu katoa i roto o te pitihana mo Waipiro.

Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera Pitihana Nama 16, a Tuta Nihoniho ma mo runga mo Waipiro Poraka.—Whaikorero a Paratene Ngata.

E whakahe ana au ki nga putake korero o roto o te Pitahana a Tuta Nihoniho tae atu ki tana whaikorero kua oti nei te perehi. Na mo runga mo te rarangi tuatahi, me whakaatu atu au, i tono ano ahau me te taha ki au kia mahia mai e te Paremete taua Pire e whakahuatia ra e ia. Na mo runga mo te rarangi tuarua, ko te pitihaua tono i mahia ai taua whakataunga a te Komiti naku ano na te taha ki a matou, i whaikorero ano hoki matou ki te aroaro o te Komiti. No muri ka tu te Komihana whiriwhiri tuarua mo aua take, i whiriwhiria ra e te Komiti: i tu ano ahau ki te aroaro o taua Komihana korero ai i o matou take, i tu atu ano hoki a Tuta Nihoniho, ki te korero i nga take mo te taha ki a ia, ara i a maua korero whakatika whakahe atu hoki i nga putake o roto o te pitihana tono kia mahia mai he tikanga e te ture. No te mutunga o te whiriwhiri a nga Komihana, ka tonoa e raua kia mahia he ture, a mahia ana taua ture i te huihuinga o te Paremete o muri mai. No reira au i mea ai kaore i tika nga kupu o te rarangi tuarua o taua whaikorero, notemea hoki i rongona tahitia a mana korero i te aroaro o nga Komihana. Me whakaatu atu ano au kia mohio mai ai koutou, ko nga take katoa e pa ana ki to pitihana, me nga whaikorero i te aroaro o te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua tau 1885 me te tau 1886, i tae katoa atu ano ki te aroaro o nga Komihana i tu nei i te tau 1888; no reira ka mohiotia kua ata page 16whiriwhiria e te Paremete me te Komihana nga putake katoa e whakahuatia ana i roto i tenei pitihana. Ko nga rarangi tuatoru, tuawha e rite tonu ano ki te tuarua, a me id atu ano au i tae tahi atu ano maua ko Tuta ki te aroaro o nga Komihana ki te whakaatu atu i nga take mo runga mo a maua keehi. Ko te rarangi tuarima e haere ke ana mo runga mo te whakawa whakamutunga. Me ki atu ano au ko nga whaikorero mo nga taha e rua i tukuna katoatia atu ki te aroaro o te Kooti, kei te Kooti ano hoki e takoto ana nga pukapuka. Kaore he tikanga kia korero tonu au mo tera. I whakataua e te Kooti i runga i aua korero i puta ra ki tona aroaro, me kati aku kupu mo tera, heoi ano taku kupu ko tenei ki taku mahara i tika taua whakataunga a te Kooti whakamutunga nei, i haere ano i runga i uga tikanga Maori. E haere ana taku kereme i runga i te tikanga Maori i runga i te ingoa o to matou tupuna wahine o Iritekura, i noho ra ia i runga i taua whenua me ona uri tae noa mai ki tenei whakatupuranga ki a Pineamine. E rua o matou take. Tuatahi ko te parenga o te whenua i era whakatupu. ranga, tuarua ko te ahika me te noho tonu i runga i taua whenua tae noa mai ki tenei ra, ko te iwa tenei o nga whakatupuranga e noho ana i runga i taua whenua. E rua nga tangata na raua i tuku taua whenua, ko Tuwhakairiroa raua ko Pakanui, he tupuna era no maua ko Tuta. Na aua tupuna tokorua o maua i tuku te whenua ki a Iritekura, he tupuna hoki taua wahine no Pineamine. Ko tetahi o aua tupuna ko Tuwhakairiora nana nei i tuku taua whenua i haere ki Wharekahika noho ai i te takiwa o Hicks Bay, i te Kawakawa, noho tonu atu ia i reira me ona uri tae noa mai ki naianei, kaore ano tetahi o ratou o roto o enei whakatupuranga e iwa kia hoki atu ki Waipiro. Ko Pakanui i whauau ki Titirangi, i Kihipane, haere atu ana ia ki Waipiro, raupatutia ana e ia te whenua patua ana te iwi o taua whenua. No taua wa i tangohia ai te whenua a taua iwi e raua ko Tuwhakairiora. Whakaorangia ana nga morehu o taua iwi, purutia ana e Pakanui i roto i tona hapu. No te taenga atu o Iritekura ka hoatu te whenua mana e Tuwhakairiora me Pakanui, tuatahi na Tuwhakairiora tuarua na Pakanui, ka rua hoatutanga o te whenua o Waipiro ki taua wahine, me nga morehu o te iwi i patua ra. Haere ana a Pakanui ki Turanga, haere atu ana ki Heretaunga, a mate atu ki Wairoa.

Te Tiamana: E hara tenei i te mea e hiahia ana te Komiti kia rongo i nga korero katoa o te keehi. Kua tuhia katoatia hoki ena korero i te aroaro o nga Kaiwhakakawa.

Paratenc: E whakaatu atu ana au i enei take kia mohiotia ai i tika te whakatau a te Kooti. E hiahia ana au ki te whakamarama atu ki te Komiti e rua rawa nga putake o to matou keehi, ko te ahika me te parenga, me te haerengaketanga o nga tangata nana i pare ki wahi ke noho ai.

Te Witimoa: Kua tae atu pea enei korero ki te aroaro o nga Komihaua me te Kooti whakamutunga. E kore e tika kia tu tenei Komiti hei Kooti whiriwhiri putake. Heoi te mea tika mau, ko te korero i au mahara mo runga mo nga putake o roto o te whaikorero a Tuta e maharatia ana e koe e hara i te korero tika, e ki nei ia kaore i mahia-tikatia te taha ki a ia i roto i te Kooti whakamutunga nei.

Paratene: I te tuunga o Tiati Wirihana raua ko Tiati Patene kaore raua au i rongo i a Tuta e whakahe ana mo raua i roto i te Kooti, a kaore hoki au i rongo i a Tuta e whakahe atu aua i te aroaro o te Kooti i te Tumuaki me Tiati Wirihana me te Ateha. Kaore au i rongo i a Tuta e whakahe ana i te aroaro o te Kooti. No te mutunga o te noho o Tiata Patene i roto i te Kooti, i tukuna he waea e nga Maori o nga taha e rua ki te Tumuaki tono atu ki a ia kia whakaturia e ia he Kaiwhakawa hei riiwhi mo Tiati Patene, na Keanana i tuhituhi ki te reo pakeha, ko ia hoki te kaiwhakahaere mo te taha ki a Tuta, hainatia ana taua waea e nga Maori o nga taha e rua. Tera e taea e te Ko miti te tono atukia tukuna mai taua waea. Ko Keanana te kaiwhakahaere mo Tuta i roto i taua Kooti. Kaore he kupu whakahe o roto o taua waea mo Tiati Wirihaua.

Te Witimoa: Me utu mai e koe tenei kupu mo Tiati Wirihana. E ki ana a page 17Tuta i roto i tana whaikorero he take ano i mahara ai ia e koro e tika te whakaaro o Tiati Wirihana mo te taha ki a ratou. E mohio ana ranei koe ki nga whakaaro o Tiati Wirihana ki a Tuta? I tupu ake ranei he raruraru i waenga i a raua i mua atu? He take ano ranei i whakahua ai ia i aua kupu? Paratene: Kaore oku hiahia ki te utu atu i tena patai, he wehi noku kei pohehe taku korero atu mo enei mea kaore nei au e tino matau ana. Engari ano a Tuta e mohio ana ki ana take hei amuamutanga mana, heoi ano taku i mohio ai ko te tuunga o Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo te poraka whenua o Ngamoe. I te whakawakanga o taua poraka ko au ano te kaiwhakahaere mo tetahi taha, a ko Tuta ano te Kaiwhakahaere mo tetahi taha, whakataua ana te whenua ki te taha ki au, ki nga tangata o runga o te whenua. No te tau 1886 i whakataua ai, a e mau tonu nei kahore ano kia whakahengia. Heoi ano te take e mohiotia ana e au hei pouritanga mo Tuta.

Te Witimoa.] He tika ranei te kupu e ki nei kaore i whakaae atu koutou kia tu nga kaumatua o to koutou taha kia korero i te tononga mai a tera taha kia tu atu ratou?—E kore au e kaha ki te tino whakahe atu mo tena kupu. I karanga ano au i etahi o aku kaikorero, tonoa mai ana e Tuta kia karangatia ano e au etahi kaumatua kia korero, I kite hoki au e kaha ana nga korero a aku kaikorero kua karangatia ra e au, no reira au i mahara ai kaore he tikanga kia karangatia ano hoki etahi atu tangata. Tokotoru aua tangata i mea ra au kia tu ki te korero, ko Pineamine, ko Hirini Kahotea, ko Henare Muruatahi, he kaha no nga korero a Eru Potaka i kore ai au e karanga i a ratou, kaore hoki i hinga ana korero i te patainga a tetahi taha.

Te Witimoa: Kaore ranei i araia a Tuta i runga i tana hiahia ki te karanga i a ratou?—I reira ano ra ratou e noho ana i roto i te Kooti, a mehemea i hamenetia e ia e kore ano matou e pupuri i a ratou kia kaua e korero. I tu ano aua kaumatua ki te korero i roto i nga Kooti tuatahi, tuarua, i tuhia ano hoki a ratou korero i te aroaro o te Kooti,. e patu anake ana hoki a ratou korero i te taha ki a Tuta. Mehemea hoki i tu ano ratou ki te korero, kua korerotia ano e ratou aua korero ano i whakina ra ki te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua. E whakahe ana hoki au i. te rarangi 12 o te whaikorero a Tuta, e mea nei i tono matou kia noho tono ano a Tiati Wirihana i taua Kooti. E kore e kitea e koutou tetahi pukapuka tono a matou kia noho a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo Waipiro, ahakoa kimihia i roto i te Tari o te Kooti Whenua Maori, i roto ranei i te Tari o te Kawanatanga i whea atu ranei. Heoi ano ta matou pukapuka i tuhituhi ai ko taua pukapuka whakaae kia uru mai te Tumuaki hei Kaiwhakawa mo taua keehi, a no muri ke tera no te mutunga o Tiati Patene. I roto i taua pukapuka i whakaae atu matou kia tu ko te Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, hei whakaoti i te whakawa mo Waipiro, na e rereke ana tenei i nga kupu o te rarangi 12. Na mo runga mo te rarangi 15 e ki nei a Tuta kaore ano he whenua kia penei me tenei te nui tae rawa nei ki te 30,000 eka kia riro i runga i te mana o te tuku.

Te Witimoa: Heoi ano ta te Komiti he whiriwhiri mehemea i mahia taua whakawa i runga i nga huarahi o te Ture, mehemea ranei na tetahi mahi he i pa ai he mate ki a Tuta.

Paratene: E korero ana au mo tera notemea hoki kei roto taua kupu i te Pitihana me te whaikorero a Tuta, otiia mehemea kaore e paingia mai ana me mutu taku korero mo tera. Me whakaatu penei atu au, he maha nga tuku pera a te Maori, he tuku nui he tuku iti, ko tona tikanga tera a te Maori. E kore au e korero mo tera mehemea ra kaore tera take e paingia kia korerotia e au. Me whakaatu atu au i tenei kupu aku, ko aua tangata e 353 na ratou nei taua pitihana kaore i noho i runga i taua whenua, kore rawa kia kotahi o era whakatupnranga mai ki naianei. Me ki atu hoki au ko aua tangata e 353 kaore i te noho tahi i te hapu kotahi, engari kei te noho takitahi noatu i nga kainga ke timata mai i Wharekahika tae mai ki Uawa. Na mo runga mo nga kupu o te whaikorero a Tutu whakahe nei mo te Ateha, e ki nei kaore ia i whai wateatanga ki te titiro page 18i nga tikanga o taua keehi, ine ki atu au e tino mohio ana taua tangata ki te tuhituhi me te korero pakeha penei ano me taua mohio ki te korero pukapuka Maori, e kore hoki au e kaha ki te ki i maangere ia ki te titiro i nga tuhituhinga o nga mahi o te Kooti i mahia ra i mua o tona taenga atu. He tino Ateha hoki taua tangata o nga Ateha e mahi nei i te Kooti.

Te Witimoa.] Ko wai te ingoa o taua Ateha?—Ko Pepene Eketone.

Tuta Nihoniho.] Mo runga mo te rarangi 2, kaore ranei te taha ki a koe i whaikorero ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori i te mea e whiriwhiria ana e ratou te Pire i te tau 1889, haunga ia i te aroaro o nga Komihana?—Kaore au nei e mohio ana, he rongo anake taku i mahia taua Pire e nga Whare e rua o te Paremete, me taku mohio he mema ano a Meiha Ropata no te Kaunihera, a tera pea i whaikorero ano ia. I Waikato ke au nei. Kaore au i mohio.

Tuta Nihoniho.] Kaore koe i te mohio i whaikorero ano a Meiha Ropata raua ko Te Make?—Engari] ano ra nga mema o te Komiti e mohio ana, ko au nei kaore i te mohio.

Tuta Nihoniho.] Mo runga mo to whakahe mo te kupu e ki nei i tono to koutou taha kia uru a Tiati Wirihana ki taua Kooti, kaore ranei koutou i tuhi pukapuka tono atu ki te Tumuaki kia noho tonu a Tiati Wirihana ki te whiriwhiri i taua whakawa?—Heoi ano taku pukapuka i mohio ai, ko taua pukapuka whakaae atu kia noho tahi te Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, he mea tono mai tera na te Tumuaki, he mea haina hoki tera na nga taha e rua.

Tuta Nihoniho.] Kaore ranei te Tumuaki i tono atu kia whakaae koutou kia tu ko ia me tetahi atu Kaiwhakawa. e hara i te mea kia noho ko raua ko Tiati Wirihana?—I ki mai te Tumuaki kaore he Kaiwhakawa e watea ana, engari ki te whakaaetia atu ko ia ka haere tonu te whakawa ki te kore e whakaaetia atu me neke te whakawa.

Tuta Nihoniho.] I ki koe kaore au i tu ki te whakahe i roto i te Kooti. Mehemea ka kite koe i aku waea ki te Kawanatanga me te Tumuaki whakahe mo Tiati Wirihana me a ratou kupu

mai ki au kia mutu taku whakahe, e kore ranei koe e mahara he take ano tera e kore ai au e whakahe atu? — Kaore ra au e mohio ana ki au pukapuka atu ki te Kawanatanga ki aua whakahoki atu ranei. Kia kite rano au te mohio ai au.

Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo aua kaumatua tokotoru, i whaikorero katoa ranei ratou i te aroaro o te Kooti tuatahi i Waiomatatini?—I whaikorero ano a Pineamine i te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua, no te Kooti tuarua ka korero a Hirini raua ko Henare.

Tuta Nihoniho.] I whaikorero ranei aua kaumatua i te Kooti whakamutunga nei?—Kaore.

Tuta Nihoniho.] Kaore ranei koe i mahara ka haere o ratou korero ki te whakatika i te taha ki au? —Kaore aku whakaaro pena i kore ai e karangatia e au, notemea hoki kua korero noatu ratou i mua, e whakahe ana a ratou korero i te taha ki a koe. I tae ki te whitu ki te waru ranei aku kaikorero i karanga ai, kaore au i kite take kia karangatia atu ano etahi atu kaikorero.

Tuta Nihoniho.] E mahara ana ranei koe he tika ke atu nga tangata o waho hei kaikorero i a koutou kaumatua, i kore ai koe e karanga i a ratou?—Tokowha nga kaikorero i karangatia e au ko Tamati Tautuhi, Himiona, Hapai, Tuta Tamati, Ropata Wahawaha, nou ano era no koutou, whakatika ana ratou i te taha ki a matou.

Tuta Nihoniho.] He aha te take i karanga ai koe i a ratou te karanga ai i nga uri o aua tupuna e waiho nei hei take mo te taha ki a koutou?—Kua ki atu ano au kua korero noatu aua kaumatua i te aroaro o nga Kooti tuatahi ano.

Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo te Ateha, e mahara ana ranei koe e taea e ia te pupuru i roto i tona mahunga nga korero i tae nei ki te ono rangi e panui ana, i tae nei ki te rua marama me te hawhe e korero ana ki te aroaro o te Kooti?—Kua ki atu ano au he tangata mohio taua Ateha ki te korero ki te tuhituhi reo Pakeha me te reo Maori, kaore hoki oku take hei kiinga maku i mangere ia ki te titiro i nga pukapuka o te Kooti. E toru ona marama e noho ana i reira me te watea noatu ki te mahi pera.

page 19

Tuta Nihoniho.] E mohio ana koe no Waikato ia e noho ana hoki koe i reira? —Ae no Waikato ia no tetahi iwi ano o reira.

Tuta Nihoniho.] He pewhea te tikanga o te tuku a Tuwhakairiora ki a Iritekura?—

Te Tiamana.] Ko nga tino take e hiahia nei te Komiti kia whakamaramatia mai, ko nga whakahe mo Tiati Wirihana, e ki nei kaore i whakaaro tikatia te taha ki a Tuta Nihoniho me tetaha ki a ia i runga i te tuunga o Tiati Wirihana, i te mea kua whakahe atu ratou ki a ia, me haere nga korero mo runga tonu mo era take.

Tuta Nihoniho.] I haere tonu ranei te mahi korero reo Maori a Tiati Wirihana ki nga kaiwhakahaere i muri i te putanga atu o Tiati Patene ki waho o te Kooti?—E kore au e kaha ki te ki pono atu mo tena, notemea hoki e korero Maori ana ano i etahi wa i roto i te Kooti, engari e kore au e kaha ki te ki atu i hangai atu ana korero ki nga taha tautohe. I korero Maori mai ano ia ki au i tetahi rangi i tana riringa i au e patai ana ki a te Hira, tera pea i korero Maori atu ano ia ki nga taha tautohe. I te wa e tu ana ano a Tiati Patene e korero Maori ana ano a Tiati Wirihana e tuarua ana i nga patai e ka mutu te panui atu a te Kaiwhakamaori, me tana ki atu ki te Kaiwhakamaori kia whakapakehatia e ia tana patai, nukuhia atu ana te Kaiwhakamaori ki te taha o Tiati Patene, kia whakapakehatia atu e ia, me e tana whakamaori hoki i nga mea pakeha.

H. K. Taiaroa.] I tuhia ranei nga korero a nga kaikorero o roto o nga Kooti e toru?—Ae.

Paratene Ngata,
Native Land Court Assessor,
Waiomatatini, Waiapu, Gisborne
(Kaiwhakahaere o te taha
kia Pineamine me te Whanaua-Iretekura mo Waipiro Poraka).

Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera whakataunga mo runga mo te Pitihana Nama 16 a Tuta Nihoniho me Wi Pewhairangi.

E ki ana nga Kaipitihana i whakawakia te Poraka o Waipiro 30,133 eka e te Kooti Whenua Maori i Waiomatatini i te tau 1885. I whakahe nga kaipitihana ki te whakatau a taua Kooti, tono atu ana ratou kia ara he whakawa tuarua. Whakahaua ana e te Tumuaki o taua wa kia ara te whakawa tuarua. I whakawakia tuaruatia taua keehi i Nowema, 1888, e te Tumuaki e Maketonore raua ko te Paki Eaiwhakawa me Tamahau Ateha, whakataua ana te 10,000 eka o taua whenua ki nga Kaipitihana. Katahi ka tonoa kia mahia he Ture hei whakamana i te whakawa tuatoru. Whakamana ana he Ture hei mahi pera. Na i tu te Kooti Whenua Maori i Kihipane i te 20 o nga ra o Hanuere tau 1890 i runga i te tikanga o taua Ture; ko Tiati Patene raua ko Tiati Wirihana nga Kaiwhakawa. I timata te noho o te Kooti i te 20 o nga ra o Hanuere tae atu ki te 14 o nga ra o Pepuere, 1890. No te putanga ake o te raruraru i waenganui o nga Kaiwhakawa ka whakamutua te whakawa mo runga mo taua keehi. No te 24 o nga ra o Maehe, 1890, ka haere ano te whakawa ka uru atu he Kaiwhakawa hou me te Ateha hou; me te noho tonu o Tiati Wirihana. I haere tonu te mahi whiriwhiri a te Kooti tae noa ki te 23 o nga ra o Mei, 1890, ko te ra hoki tera i puta ai te whakataunga, i mea taua whakataunga kaore rawa he paanga o nga Kaipitihana ki taua whenua ki Waipiro Poraka. E mea ana nga Kaipitihana tera pea i pa mai he mate ki a ratou i runga i te tautohe a Tiati Patene raua ko Tiati Wirihana, e ki ana hoki ratou kaore tetahi taha i karanga i nga kaumatua tokotoru kia whaikorero. E inoi ana nga Kaipitihana kia whakaae atu te Paremete kia puare ano taua keehi, kia taea ai te whakawa ano.

I te mea kua rongona nga whaikorero a Tuta Nihoniho, me Paratene Ngata he Maori no tetahi taha, me te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, e kitea ana no te putanga o Tiati Patene ki waho o te Kooti, ka patua he waea e nga Maori o nga taha e rua ki te Tumuaki, tono atu kia tukuna atu he Kaiwhakawa hei riiwhi mo Tiati Patene. No muri ka ki te hoatu te pukapuka whakaae a nga Maori Tumuaki kia tu ko ia hei hoa mo Tiati Wirihana he mea haina taua pukapuka whakaae na nga kaiwhakahaere o page 20nga taha e rua. Na mo runga mo te kupu a nga Kaipitihana e mea nei kaore tetahi taha i karanga i etahi kaumatua hei kaikorero, e kitea ana i reira tonu aua kaumatua i roto i te Kooti e noho ana, a kua taea noatia atu ratou te ka-ranga i aua wa e tetahi taha e tetahi taha ranei.

Kua whakahaua ahau kia ki penei:—

I runga i te ata whiriwhiringa a ta koutou Komiti i taua putake e mahara ana te Komiti i haere te whakataunga ate Kooti i runga ano i te tikang o nga korero i whakina atu ki te aroaro o te Kooti, i runga hoki i te mea kaore i taea te whakatuturu nga kupu a Tuta Niho-niho e mea nei i katia ta ratou mahi whakahaere me te pa he hoki o te mate ki tona taha i runga i te whakahoahoa o te Kaiwhakawa. Kaore he kupu tohu-tohu atu a te Komiti.

H. Wiremu, Tiamana.

Poneke, 3 Hepetema, 1890.