Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera Pitihana Nama 16, a Tuta Nihoniho ma mo runga mo Waipiro Poraka.—Whaikorero a Paratene Ngata

Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera Pitihana Nama 16, a Tuta Nihoniho ma mo runga mo Waipiro Poraka.—Whaikorero a Paratene Ngata.

E whakahe ana au ki nga putake korero o roto o te Pitahana a Tuta Nihoniho tae atu ki tana whaikorero kua oti nei te perehi. Na mo runga mo te rarangi tuatahi, me whakaatu atu au, i tono ano ahau me te taha ki au kia mahia mai e te Paremete taua Pire e whakahuatia ra e ia. Na mo runga mo te rarangi tuarua, ko te pitihaua tono i mahia ai taua whakataunga a te Komiti naku ano na te taha ki a matou, i whaikorero ano hoki matou ki te aroaro o te Komiti. No muri ka tu te Komihana whiriwhiri tuarua mo aua take, i whiriwhiria ra e te Komiti: i tu ano ahau ki te aroaro o taua Komihana korero ai i o matou take, i tu atu ano hoki a Tuta Nihoniho, ki te korero i nga take mo te taha ki a ia, ara i a maua korero whakatika whakahe atu hoki i nga putake o roto o te pitihana tono kia mahia mai he tikanga e te ture. No te mutunga o te whiriwhiri a nga Komihana, ka tonoa e raua kia mahia he ture, a mahia ana taua ture i te huihuinga o te Paremete o muri mai. No reira au i mea ai kaore i tika nga kupu o te rarangi tuarua o taua whaikorero, notemea hoki i rongona tahitia a mana korero i te aroaro o nga Komihana. Me whakaatu atu ano au kia mohio mai ai koutou, ko nga take katoa e pa ana ki to pitihana, me nga whaikorero i te aroaro o te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua tau 1885 me te tau 1886, i tae katoa atu ano ki te aroaro o nga Komihana i tu nei i te tau 1888; no reira ka mohiotia kua ata page 16whiriwhiria e te Paremete me te Komihana nga putake katoa e whakahuatia ana i roto i tenei pitihana. Ko nga rarangi tuatoru, tuawha e rite tonu ano ki te tuarua, a me id atu ano au i tae tahi atu ano maua ko Tuta ki te aroaro o nga Komihana ki te whakaatu atu i nga take mo runga mo a maua keehi. Ko te rarangi tuarima e haere ke ana mo runga mo te whakawa whakamutunga. Me ki atu ano au ko nga whaikorero mo nga taha e rua i tukuna katoatia atu ki te aroaro o te Kooti, kei te Kooti ano hoki e takoto ana nga pukapuka. Kaore he tikanga kia korero tonu au mo tera. I whakataua e te Kooti i runga i aua korero i puta ra ki tona aroaro, me kati aku kupu mo tera, heoi ano taku kupu ko tenei ki taku mahara i tika taua whakataunga a te Kooti whakamutunga nei, i haere ano i runga i uga tikanga Maori. E haere ana taku kereme i runga i te tikanga Maori i runga i te ingoa o to matou tupuna wahine o Iritekura, i noho ra ia i runga i taua whenua me ona uri tae noa mai ki tenei whakatupuranga ki a Pineamine. E rua o matou take. Tuatahi ko te parenga o te whenua i era whakatupu. ranga, tuarua ko te ahika me te noho tonu i runga i taua whenua tae noa mai ki tenei ra, ko te iwa tenei o nga whakatupuranga e noho ana i runga i taua whenua. E rua nga tangata na raua i tuku taua whenua, ko Tuwhakairiroa raua ko Pakanui, he tupuna era no maua ko Tuta. Na aua tupuna tokorua o maua i tuku te whenua ki a Iritekura, he tupuna hoki taua wahine no Pineamine. Ko tetahi o aua tupuna ko Tuwhakairiora nana nei i tuku taua whenua i haere ki Wharekahika noho ai i te takiwa o Hicks Bay, i te Kawakawa, noho tonu atu ia i reira me ona uri tae noa mai ki naianei, kaore ano tetahi o ratou o roto o enei whakatupuranga e iwa kia hoki atu ki Waipiro. Ko Pakanui i whauau ki Titirangi, i Kihipane, haere atu ana ia ki Waipiro, raupatutia ana e ia te whenua patua ana te iwi o taua whenua. No taua wa i tangohia ai te whenua a taua iwi e raua ko Tuwhakairiora. Whakaorangia ana nga morehu o taua iwi, purutia ana e Pakanui i roto i tona hapu. No te taenga atu o Iritekura ka hoatu te whenua mana e Tuwhakairiora me Pakanui, tuatahi na Tuwhakairiora tuarua na Pakanui, ka rua hoatutanga o te whenua o Waipiro ki taua wahine, me nga morehu o te iwi i patua ra. Haere ana a Pakanui ki Turanga, haere atu ana ki Heretaunga, a mate atu ki Wairoa.

Te Tiamana: E hara tenei i te mea e hiahia ana te Komiti kia rongo i nga korero katoa o te keehi. Kua tuhia katoatia hoki ena korero i te aroaro o nga Kaiwhakakawa.

Paratenc: E whakaatu atu ana au i enei take kia mohiotia ai i tika te whakatau a te Kooti. E hiahia ana au ki te whakamarama atu ki te Komiti e rua rawa nga putake o to matou keehi, ko te ahika me te parenga, me te haerengaketanga o nga tangata nana i pare ki wahi ke noho ai.

Te Witimoa: Kua tae atu pea enei korero ki te aroaro o nga Komihaua me te Kooti whakamutunga. E kore e tika kia tu tenei Komiti hei Kooti whiriwhiri putake. Heoi te mea tika mau, ko te korero i au mahara mo runga mo nga putake o roto o te whaikorero a Tuta e maharatia ana e koe e hara i te korero tika, e ki nei ia kaore i mahia-tikatia te taha ki a ia i roto i te Kooti whakamutunga nei.

Paratene: I te tuunga o Tiati Wirihana raua ko Tiati Patene kaore raua au i rongo i a Tuta e whakahe ana mo raua i roto i te Kooti, a kaore hoki au i rongo i a Tuta e whakahe atu aua i te aroaro o te Kooti i te Tumuaki me Tiati Wirihana me te Ateha. Kaore au i rongo i a Tuta e whakahe ana i te aroaro o te Kooti. No te mutunga o te noho o Tiata Patene i roto i te Kooti, i tukuna he waea e nga Maori o nga taha e rua ki te Tumuaki tono atu ki a ia kia whakaturia e ia he Kaiwhakawa hei riiwhi mo Tiati Patene, na Keanana i tuhituhi ki te reo pakeha, ko ia hoki te kaiwhakahaere mo te taha ki a Tuta, hainatia ana taua waea e nga Maori o nga taha e rua. Tera e taea e te Ko miti te tono atukia tukuna mai taua waea. Ko Keanana te kaiwhakahaere mo Tuta i roto i taua Kooti. Kaore he kupu whakahe o roto o taua waea mo Tiati Wirihaua.

Te Witimoa: Me utu mai e koe tenei kupu mo Tiati Wirihana. E ki ana a page 17Tuta i roto i tana whaikorero he take ano i mahara ai ia e koro e tika te whakaaro o Tiati Wirihana mo te taha ki a ratou. E mohio ana ranei koe ki nga whakaaro o Tiati Wirihana ki a Tuta? I tupu ake ranei he raruraru i waenga i a raua i mua atu? He take ano ranei i whakahua ai ia i aua kupu? Paratene: Kaore oku hiahia ki te utu atu i tena patai, he wehi noku kei pohehe taku korero atu mo enei mea kaore nei au e tino matau ana. Engari ano a Tuta e mohio ana ki ana take hei amuamutanga mana, heoi ano taku i mohio ai ko te tuunga o Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo te poraka whenua o Ngamoe. I te whakawakanga o taua poraka ko au ano te kaiwhakahaere mo tetahi taha, a ko Tuta ano te Kaiwhakahaere mo tetahi taha, whakataua ana te whenua ki te taha ki au, ki nga tangata o runga o te whenua. No te tau 1886 i whakataua ai, a e mau tonu nei kahore ano kia whakahengia. Heoi ano te take e mohiotia ana e au hei pouritanga mo Tuta.

Te Witimoa.] He tika ranei te kupu e ki nei kaore i whakaae atu koutou kia tu nga kaumatua o to koutou taha kia korero i te tononga mai a tera taha kia tu atu ratou?—E kore au e kaha ki te tino whakahe atu mo tena kupu. I karanga ano au i etahi o aku kaikorero, tonoa mai ana e Tuta kia karangatia ano e au etahi kaumatua kia korero, I kite hoki au e kaha ana nga korero a aku kaikorero kua karangatia ra e au, no reira au i mahara ai kaore he tikanga kia karangatia ano hoki etahi atu tangata. Tokotoru aua tangata i mea ra au kia tu ki te korero, ko Pineamine, ko Hirini Kahotea, ko Henare Muruatahi, he kaha no nga korero a Eru Potaka i kore ai au e karanga i a ratou, kaore hoki i hinga ana korero i te patainga a tetahi taha.

Te Witimoa: Kaore ranei i araia a Tuta i runga i tana hiahia ki te karanga i a ratou?—I reira ano ra ratou e noho ana i roto i te Kooti, a mehemea i hamenetia e ia e kore ano matou e pupuri i a ratou kia kaua e korero. I tu ano aua kaumatua ki te korero i roto i nga Kooti tuatahi, tuarua, i tuhia ano hoki a ratou korero i te aroaro o te Kooti,. e patu anake ana hoki a ratou korero i te taha ki a Tuta. Mehemea hoki i tu ano ratou ki te korero, kua korerotia ano e ratou aua korero ano i whakina ra ki te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua. E whakahe ana hoki au i. te rarangi 12 o te whaikorero a Tuta, e mea nei i tono matou kia noho tono ano a Tiati Wirihana i taua Kooti. E kore e kitea e koutou tetahi pukapuka tono a matou kia noho a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo Waipiro, ahakoa kimihia i roto i te Tari o te Kooti Whenua Maori, i roto ranei i te Tari o te Kawanatanga i whea atu ranei. Heoi ano ta matou pukapuka i tuhituhi ai ko taua pukapuka whakaae kia uru mai te Tumuaki hei Kaiwhakawa mo taua keehi, a no muri ke tera no te mutunga o Tiati Patene. I roto i taua pukapuka i whakaae atu matou kia tu ko te Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, hei whakaoti i te whakawa mo Waipiro, na e rereke ana tenei i nga kupu o te rarangi 12. Na mo runga mo te rarangi 15 e ki nei a Tuta kaore ano he whenua kia penei me tenei te nui tae rawa nei ki te 30,000 eka kia riro i runga i te mana o te tuku.

Te Witimoa: Heoi ano ta te Komiti he whiriwhiri mehemea i mahia taua whakawa i runga i nga huarahi o te Ture, mehemea ranei na tetahi mahi he i pa ai he mate ki a Tuta.

Paratene: E korero ana au mo tera notemea hoki kei roto taua kupu i te Pitihana me te whaikorero a Tuta, otiia mehemea kaore e paingia mai ana me mutu taku korero mo tera. Me whakaatu penei atu au, he maha nga tuku pera a te Maori, he tuku nui he tuku iti, ko tona tikanga tera a te Maori. E kore au e korero mo tera mehemea ra kaore tera take e paingia kia korerotia e au. Me whakaatu atu au i tenei kupu aku, ko aua tangata e 353 na ratou nei taua pitihana kaore i noho i runga i taua whenua, kore rawa kia kotahi o era whakatupnranga mai ki naianei. Me ki atu hoki au ko aua tangata e 353 kaore i te noho tahi i te hapu kotahi, engari kei te noho takitahi noatu i nga kainga ke timata mai i Wharekahika tae mai ki Uawa. Na mo runga mo nga kupu o te whaikorero a Tutu whakahe nei mo te Ateha, e ki nei kaore ia i whai wateatanga ki te titiro page 18i nga tikanga o taua keehi, ine ki atu au e tino mohio ana taua tangata ki te tuhituhi me te korero pakeha penei ano me taua mohio ki te korero pukapuka Maori, e kore hoki au e kaha ki te ki i maangere ia ki te titiro i nga tuhituhinga o nga mahi o te Kooti i mahia ra i mua o tona taenga atu. He tino Ateha hoki taua tangata o nga Ateha e mahi nei i te Kooti.

Te Witimoa.] Ko wai te ingoa o taua Ateha?—Ko Pepene Eketone.

Tuta Nihoniho.] Mo runga mo te rarangi 2, kaore ranei te taha ki a koe i whaikorero ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori i te mea e whiriwhiria ana e ratou te Pire i te tau 1889, haunga ia i te aroaro o nga Komihana?—Kaore au nei e mohio ana, he rongo anake taku i mahia taua Pire e nga Whare e rua o te Paremete, me taku mohio he mema ano a Meiha Ropata no te Kaunihera, a tera pea i whaikorero ano ia. I Waikato ke au nei. Kaore au i mohio.

Tuta Nihoniho.] Kaore koe i te mohio i whaikorero ano a Meiha Ropata raua ko Te Make?—Engari] ano ra nga mema o te Komiti e mohio ana, ko au nei kaore i te mohio.

Tuta Nihoniho.] Mo runga mo to whakahe mo te kupu e ki nei i tono to koutou taha kia uru a Tiati Wirihana ki taua Kooti, kaore ranei koutou i tuhi pukapuka tono atu ki te Tumuaki kia noho tonu a Tiati Wirihana ki te whiriwhiri i taua whakawa?—Heoi ano taku pukapuka i mohio ai, ko taua pukapuka whakaae atu kia noho tahi te Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, he mea tono mai tera na te Tumuaki, he mea haina hoki tera na nga taha e rua.

Tuta Nihoniho.] Kaore ranei te Tumuaki i tono atu kia whakaae koutou kia tu ko ia me tetahi atu Kaiwhakawa. e hara i te mea kia noho ko raua ko Tiati Wirihana?—I ki mai te Tumuaki kaore he Kaiwhakawa e watea ana, engari ki te whakaaetia atu ko ia ka haere tonu te whakawa ki te kore e whakaaetia atu me neke te whakawa.

Tuta Nihoniho.] I ki koe kaore au i tu ki te whakahe i roto i te Kooti. Mehemea ka kite koe i aku waea ki te Kawanatanga me te Tumuaki whakahe mo Tiati Wirihana me a ratou kupu

mai ki au kia mutu taku whakahe, e kore ranei koe e mahara he take ano tera e kore ai au e whakahe atu? — Kaore ra au e mohio ana ki au pukapuka atu ki te Kawanatanga ki aua whakahoki atu ranei. Kia kite rano au te mohio ai au.

Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo aua kaumatua tokotoru, i whaikorero katoa ranei ratou i te aroaro o te Kooti tuatahi i Waiomatatini?—I whaikorero ano a Pineamine i te Kooti tuatahi me te Kooti tuarua, no te Kooti tuarua ka korero a Hirini raua ko Henare.

Tuta Nihoniho.] I whaikorero ranei aua kaumatua i te Kooti whakamutunga nei?—Kaore.

Tuta Nihoniho.] Kaore ranei koe i mahara ka haere o ratou korero ki te whakatika i te taha ki au? —Kaore aku whakaaro pena i kore ai e karangatia e au, notemea hoki kua korero noatu ratou i mua, e whakahe ana a ratou korero i te taha ki a koe. I tae ki te whitu ki te waru ranei aku kaikorero i karanga ai, kaore au i kite take kia karangatia atu ano etahi atu kaikorero.

Tuta Nihoniho.] E mahara ana ranei koe he tika ke atu nga tangata o waho hei kaikorero i a koutou kaumatua, i kore ai koe e karanga i a ratou?—Tokowha nga kaikorero i karangatia e au ko Tamati Tautuhi, Himiona, Hapai, Tuta Tamati, Ropata Wahawaha, nou ano era no koutou, whakatika ana ratou i te taha ki a matou.

Tuta Nihoniho.] He aha te take i karanga ai koe i a ratou te karanga ai i nga uri o aua tupuna e waiho nei hei take mo te taha ki a koutou?—Kua ki atu ano au kua korero noatu aua kaumatua i te aroaro o nga Kooti tuatahi ano.

Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo te Ateha, e mahara ana ranei koe e taea e ia te pupuru i roto i tona mahunga nga korero i tae nei ki te ono rangi e panui ana, i tae nei ki te rua marama me te hawhe e korero ana ki te aroaro o te Kooti?—Kua ki atu ano au he tangata mohio taua Ateha ki te korero ki te tuhituhi reo Pakeha me te reo Maori, kaore hoki oku take hei kiinga maku i mangere ia ki te titiro i nga pukapuka o te Kooti. E toru ona marama e noho ana i reira me te watea noatu ki te mahi pera.

page 19

Tuta Nihoniho.] E mohio ana koe no Waikato ia e noho ana hoki koe i reira? —Ae no Waikato ia no tetahi iwi ano o reira.

Tuta Nihoniho.] He pewhea te tikanga o te tuku a Tuwhakairiora ki a Iritekura?—

Te Tiamana.] Ko nga tino take e hiahia nei te Komiti kia whakamaramatia mai, ko nga whakahe mo Tiati Wirihana, e ki nei kaore i whakaaro tikatia te taha ki a Tuta Nihoniho me tetaha ki a ia i runga i te tuunga o Tiati Wirihana, i te mea kua whakahe atu ratou ki a ia, me haere nga korero mo runga tonu mo era take.

Tuta Nihoniho.] I haere tonu ranei te mahi korero reo Maori a Tiati Wirihana ki nga kaiwhakahaere i muri i te putanga atu o Tiati Patene ki waho o te Kooti?—E kore au e kaha ki te ki pono atu mo tena, notemea hoki e korero Maori ana ano i etahi wa i roto i te Kooti, engari e kore au e kaha ki te ki atu i hangai atu ana korero ki nga taha tautohe. I korero Maori mai ano ia ki au i tetahi rangi i tana riringa i au e patai ana ki a te Hira, tera pea i korero Maori atu ano ia ki nga taha tautohe. I te wa e tu ana ano a Tiati Patene e korero Maori ana ano a Tiati Wirihana e tuarua ana i nga patai e ka mutu te panui atu a te Kaiwhakamaori, me tana ki atu ki te Kaiwhakamaori kia whakapakehatia e ia tana patai, nukuhia atu ana te Kaiwhakamaori ki te taha o Tiati Patene, kia whakapakehatia atu e ia, me e tana whakamaori hoki i nga mea pakeha.

H. K. Taiaroa.] I tuhia ranei nga korero a nga kaikorero o roto o nga Kooti e toru?—Ae.

Paratene Ngata,
Native Land Court Assessor,
Waiomatatini, Waiapu, Gisborne
(Kaiwhakahaere o te taha
kia Pineamine me te Whanaua-Iretekura mo Waipiro Poraka).