Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Turei, te 2 o Hurae, 1889

Turei, te 2 o Hurae, 1889.

Tamariki Maori.

Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori, mehemea ka tukuna atu e ia tetahi tikanga ki nga kaitiaki tamariki Maori e ahei ai ratou te whakahaere tika i nga Tiaki e tukuna ana ki a ratou. E pa ana tenei raruraru ki nga tangata katoa e whakaturia ana e te Kooti Whenua Maori hei kaitiaki mo nga take a nga tamariki Maori o te Waipounamu inahoki kaore i tukuna mai nga ota a te Kooti ki nga tangata i whiriwhiria e te iwi hei kaitiaki. He nui nga moni a aua kaitiaki kua pau me te nui o te raruraru i runga i te mea kihai ratou i ahei te whakamarama i te ahua o ta ratou mahi ki te aroaro o te Kooti, a whakakorea ake te tono a aua kaitiaki. I whakahau etahi o aua kaitiaki e tiaki ana i etahi o aua tamariki i tetahi roia hei kaiwhakahaere mo ratou ki te aroaro o te Kooti. Heoi kihai aua roia i ahei te whakahaere i a ratou keehi, a me nga kaitiaki hoki kihai i ahei te whakahaere i nga take a aua tamariki a pau noa iho a ratou moni. E hiahia ana ahau kia whiriwhiria e te Minita Maori tenei mea kia tere ai te tuku a te Kooti i nga ota ki te hunga i wkakaturia hei kaitiaki, ki taku mohio hoki kei te penei ano te raruraru o nga kaitiaki tamariki Maori o Aotearoa, a e hiahia ana ahau kia puta tetahi whakaaro kia ratou.

Te Hihiropi.— Taua whakahokika koa te Minita Maori ki te whiriwhiri i nga korero kua tukua mai e te rangatira na, a ki te pai ia ki te tapiri mai i etahi korero ki ana kua whakapuaki mai nei ka tukuna atu tetahi wa ki aia hei pera. E whakaae ana no te Kawanatanga he take nui taua take, a he mea tika kia whiriwhiria.

Whenua O Omahu.

Timi Kara.—E patai atu aua ahau ki te Minita Maori, kia whakamaramatia mai e ia te take i roa ai te tu o to whakawa mo Omahu i te mea kua maha nga tau i muri iho o te Kahititanga o nga tono? Ko taua whenua i tukuna nei taku patai he whenua e whakatetea ana e nga iwi e rua, a he maha nga wa page 12i puta ai aua whakatete, a wahi iti kua kino te rangimarie o taua takiwa, ko tona tukunga iho ia ko te matenga o tetahi o nga rangatira nui o Haaki Pei. E tino mohiotia ana hoki kua kore te mate o taua tangata mehemea i whakaaetia nga tini tono whakawa mo taua Poraka e te Kawanatanga. He maha nga wa i watea ai te iwi ki re whakawa i taua poraka, otira i aua wa katoa tera teiahi hunga mana e arai ana i te whakawa (ara) te Tari Maori, e ai te ki a te taugata. I penei hoki nga tikanga. No te tau 1884 i kahititia tuatahitia ai taua poraka, kua oti hoki te mapi a karangatia ana he whakawa mo taua poraka i te tau 1886, heoi nukuhia ana te whakawa kia ahei ai te whakawa i te Awarua poraka i Whanganui. No te tau 1887 ka whakaae nga iwi e rua kia whakawakia te Omahu poraka, a tukuna ana he tono ki te Kooti e nohia ana e Tiati Paki me Tiati Paramena kia whakawakia taua poraka ina mutu te whakawa mo Owhoko, heoi i muri iho o te whakawakanga o taua poraka ka nukuhia ano te whakawa mo Omahu ki a Nowema, 1888. I te tunga o te Kooti i te tau 1888, ko Tiati Paramena me Tiati Patene nga Tiati, a i muri iho i te whakawakanga o nga take ki tetahi poraka e piri ana ki taha o Omahu Poraka ara o te poraka e karangatia nei ko te Pirau ka nukuhia ano te whakawa mo Omahu ki a Hanuere, 1889. a ka noho ano te Kooti, na te Paramena i whakatuwhera, no muri tata iho i te whakatuwheratanga ka tukua mai nga panui kia haere a te Paramena ki Kihipane, a noho iho ana ko Tiati Wanatama hei Tiati mo taua Kooti na ka whakahaerea ano te whakawa mo nga tono, a i muri tata iho ka ki mai te Tiati kua tae mai tetahi tono ki aia kia haere ia ki Waipawa ki te whakawa i tetahi atu keehi. Otira i aia ano e whakawa ana i te Waikupiro Poraka ka puta he raruraru i runga i te whakatete a tetahi iwi ki tetahi a haere ana tetahi o nga tangata o Omahu ki te Kooti i Waipawa ka tono i te Tiati kia whakawakia te Omahu Poraka i te tuatahi he wehi hoki no ratou kei ara he pakanga mo taua poraka, heoi whakahaweatia ana te tono a taua Maori, a kahore rawa tetahi whakaaro i puta mo te whakawa o taua poraka a tae noa ki nga rang i mate nei tetahi o ratou me te puta hoki o te pouri i runga i taua mahi. Tena ano te take i kore ai e whakawakia taua whenua, heoi mehemea kua mahia etahi huarahi pouri, etahi huarahi tinihanga huhua kore. Ko te mea tika me korero mai kia mohio ai te koroni katoa me te tuku hoki kia tiaho te maramatanga ki roto ki nga huarahi mahi ngaro a te Tari Maori.

Te Hihiropi.—I rongo au ehara i te Kawanatanga nana i whakaroa te whakawa mo taua poraka, no te mea no Pepuere nei ano i oti ai te mapi, ko tetahi mea hoki i te raruraru te Kooti ki etahi keehi erangi ka tahuri au ki te kimi mehemea i te mahia tetahi mahi whakariroke.

Moni O Te Koroni.

Taiwhanga.— Ko te mea pai me whakakore te Tari o nga Hoia me te Tari Maori ano hoki. Ko nga Waranatia, e whakatuturia ana hei whakangaro i te Maori. Mehemea ka araia e te Whare nei nga mango kai whenua me nga ropu horo whenua i Niu Tireni tera e mutu noaiho te maharahara mo te raruraru ki te taha Maori. Otiia ki te mau tonu te mahi a ana mango taniwha ra, e kore ano e ngawari te Maori.

Pootitia ana, kaore i hinga te moni mo aua mahi.

Korero Mo Te Kooti Rikirangi.

Taiwhanga.—Kua oti te whakaae a te Minita Maori kia haere ia ki te hui a Ngapuhi ki Takawira Kaihu; otiia i te taenga atu o te waea a Te Kooti ki aia kua kore te Miniti e haere. Haere ana ko Taiwhanga anake. No te hokinga maiki Akarana ka ronga ia i te haereere tahi te Minita me te Pirimia me Te Kooti i runga kareti. Noho ana a Te Kooti ki te tino hotera nui i Akarana. Ka haere ki te haereere e wha e ono ranei nga hoiho to i te kareti hei kawe i aia ki te matakitaki i te taone. Ki atu ana raua kia Te Kooti ki te tae koe ki Turanganui, e kore te tangata e pokanoa ki a koe. Ki te pokanoa tetahi, ka kawea taua hunga whakatete ki te whareherehere. A kite ana a Taiwhanga i roto i nga nupepa, kua rite te haere o te Minita Maori ki Takawira me te Pirimia ka page 13haere ki Hauraki, ki Tauranga, ki Rotorua. Haere ana ano ia ki Rotorua, rokohanga ki te huarahi a Te Kooti, e ahu ana ki Turanga. Ki mai ana Te Kooti ki aia, kua whakaaetia e te Pirimia tana haare ki Kihipane, e kore te tahi tangata e aha atu. No te taenga o Te Kooti ki Rotorua, ka whakahe nga tangata Maori. Ka mea kia kaua taua tangata e tukua kia haere i runga i ta ratou whenua. Ka rongo ano ia, tera nga rangatira e arai ia Te Kooti, otiia nana ano i ki atu kia ratou, kauaka i te mea kua whakaae te Minita Maori me te Pirimia kia haere taua tangata. E mohio ana ia mehemea i haere a Te Kooti ki Turanga kua kore nga Maori e tae ki te hui kua karangatia ki Waitangi ki Akarana. Ki tana titiro na te Kawanatanga i keri te poka mei kore e taka atu a Taiwhanga me ana hui ki roto; otira taka ana ko te Kawanatanga ki roto ki taua waro. Hoki mai ana ia ki Akarana kite ana ia i te Minita Maori i reira i te wa e nui ana te ngakau oho me te pataritari mo taua tangata. Mau ana Te Kooti kawea mai ana ki te whareherehere i Akarana otiia muri tata tonu ka whakaputaina ki waho, he mea peere e Hamiora me Kihirini i runga i te tono a Taiwhanga, i te mea hoki na Wahanui me Rewi Maniapoto i mea ko raua hai peere, i runga i te £500 mo tetahi, mo tetahi, otiia kihai raua i tae mai. Muri iho ka mea te roia a Te Nepia me whakawa te Kawanatanga mo te wharehereheretanga o Te Kooti. Haere ana ia, a Taiwhanga, ki te tari o taua roia ki to tohe kia kauaka e peratia. Ki atu ana ia, pai noa atu kia waiho a Te Kooti ki roto ki te whareherehere kia mohio a ona tangata kaore he mana kaha ia ia. Mehemea i kaha a Nepia roia ki te whakaputa ia Te Kooti ki waho kua ara tonu te whawhai. He ki pono tenei nana, ahakoa kore whakapono te Kawanatanga me te Whare. E mohio ana Te Kooti me ona tangata he korero pono tenei: koina tonu o ratou whakaaro. Mahemea kaore ia ara a Taiwhanga, tera e pau te ruatekau mano pauna o te koroni i runga i tenei mahi a Te Kooti, mehemea hoki i haere tonu te mahi a taua roia ra. I te mea hoki e mea ana a ratou whakaaro me takahi noa, iho e Te Kooti ma te Ture. Ka whakapono te Whare, kaore ranei, otiia nana tonu te take i kore ai e ara ake te whawhai a Te Kooti ratou ko ona hoa te Kawanatanga. A keihea to whakawhetai me te takoha ki aia mo tana kaha? Kore kau noa iho.

Timi Kaka. — Kua korero tia ra £2,600 i pau i runga i hopukanga ia Te Kooti. Kaore kau ona hopohopo mo te maumau o tera moni. Kua ea rawa tera moni. A i runga i te whakapaunga o taua moni me te arainga ia, Te Kooti, kua whai tauira nui, kua nui te hihiko o te ngakau o nga tangata ki tetahi wahi nui o tenei motu. Pai noa atu kia whakahawea nga mema e noho tawhiti ana ki tenei raruraru, otiia, mehemea i reira ratou, ara i Kihipane i taua wa, tera ratou e mahara he mea nui rawa atu tenei. Tino mohio ana ia i pera ano te Minita Maori me te Minita mo nga Ture me te Pirimia ano hoki, otiia no te taenga o te Pirimia ki Turanganui, katahi ia ka mohio, koia ano, tera e tino ara te raruraru mehemea ka tae a Te Kooti ki reira. Kaore hoki i te mohio nga mema o te Whare ki te pouri nui o nga tangata o reira e taea ai te ki ka mutu mai ki tewhea ahua taua mea. Na te mea ra pea e noho atu ana ratou he wahi ke me te kore mohio hoki ki nga aitua i pa ki tera whenua i mua, koia pea ratou i mahara ai, me tono marire kia Te Kooti kia kaua e haere ki reira, hua atu me whakaputa te ki mutunga i te tuatahi, kaua rawa taua tangata e haere ki reira. I mua o te marangatanga o nga Pakeha ki te whakatu komiti mataara mo ratou, ka patu waea ia me te mema Pakeha o taua takiwa ki te Minita Maori i Akarana ki te whakaatu atu, tera e ara ake te ngangare mehemea ka tukua a Te Kooti kia haere ki Turanga. Me ta raua tohu tohu atu, kua oho rere nga Pakeha o taua takiwa a tera e puta he whiu kino mehemea ka tae mai a Te Kooti. Heoi te utu mai ko tenei kupu. "Kua tono ahau kia haere mai a Te Kooti ki Akarana, a maku e tohe ki aia kia kaua e haere ki Kihipane. Maku e whakamatau." A mohiotia ana i runga i enei kupu, kaore i te pai te Kawanatanga kia haere a Te Kooti ki reira. Otiia i whanga marire te Kawanatanga kia kitea te pewheatanga, ko reira whakahaere ai nga tikanga maro. Mehemea i puta tonu te kupu penei a Te Kooti i page 14aia i Akarana. "Ae ka haere au ki Turanga me oku tangata katoa," heoi kua marama, kua mohiotia, otiia kihai a Te Kooti i pera, erangi i awanga wanga noaiho. I te tuatahi, ki ana ia i te mea kua rongo ia i nga kupu a te Minita, e rite ana ia ki te kapene kaipuke e rere ana i waenga moana ki tetahi wahi, a ki te tupono ia ki te marangai, tera ia e hoki mai. I pera te ahua o tana whakahoki, kaore ia i ki marama mai ka haere, kaore ranei. Ka haere tona kotahi, ka haere ana tangata katoa ranei, ara he kupu taurangi. Ko tana whai pea kia tae rawa ki te mutunga o tana taura. Tetahi he mahi whakaputa man a tana i te aroaro o nga Maori, i te mea i era tau noa atu kua puta tana ki ki era Kawanatanga. ka tae ano ia ki Turanganui a tona ra e whakarite ai. Na ki te taka tenei kupu ana tera hoki e iti haere tona mana, koia rawa tana whai kia tae ano ia ki te mutunga o tena ki. A i te mea kua whakatata haere ia ki Kihipane, ka nui haere hoki te ngakau oho rere a nga tangata kei taua takiwa. Pai rawa te tuponotanga ki te Pirimia kua tae ki Nepia kia kite i nga tangata o reira. Maro tonu te haere ki Turanga, a no te korerotanga atu, kaore te Pirimia i whakapono ki te nui o taua raruraru. Pau atu te ra tuatahi e hui atu ana nga tangata Pakeha, Maori hoki ki te whakapuaki kupu ki aia. Ki atu ana te Pirimia kia ratou. Kua murna nga hara katoa a taua tangata a Te Kooti, a kua tangata noa iho ia pera me te katoa, i te men kua puta te kupu a te Kuini, a e kore e hoki whakamuri. Me tana ki atu hoki ki nga Maori me nga Pakeha kia awhina ratou i aia kia tiakina pai tia te rangimarie. He whakangawari ta te Pirimia i te whakaaro pakeke o ana tangata. Otiia, ki mai ana ratou. Kahore matou e ngawari. Kaore koe i te mohio ki nga mahi kino o tenei tangata i mua. Kohurutia kino tia ana e ia a matou whanaunga i mua. Pai noa atu te murunga, o ana hara erangi me noho atu ia kaua rawa e haere mai ki konei kei puta te ngakau mauahara. Pai noa atu tana haere ki era wahi, ki konei, kauaka rawa atu. A ka mea atu te Pirimia. Ki te pokanoa koutou ki te aha ia Te Kooti, tera e kiia kaore ona he, ko koutou ke kei te takahi i te ture, me te tau auo o te whiu ki runga kia koutou ina rere porangi atu koutou. Whakahokia mai ana e ratou. He tangata manaaki matou he tangata piri pono ki te ture me te hapai nui i te mana o te Kuini, otiia tera e whakairihia pototia e matou te ture ki tahaki a ka hapai i ta matou nei ritenga o mua, ara te ture Maori, a ki te tae mai a Te Kooti ki konei, ka puhipuhia, e kore e waiho. Pono tonu tenei ki a nga Maori, tapiri atu ana ratou i nga Pakeha i runga i taua whakaaro tahi, ko aua Pakeha hoki, i mate ano ratou i te kohurutanga i te tau 1868, a kaore ratou kia wareware noa ki taua mea. Hui ana nga iwi e rua i runga i taua whakaaro kotahi kia kaua e tukua mai a Te Kooti ki to ratou nei takiwa. No te kitenga e te Pirimia he tikanga oti rawa tenei, e hara i te whakapehapeha kau; mea ana ia. Koia ano. Kati, me arai taua tangata kei tupu ake, he kino. A ia te Pirimia e noho ana i reira, kua maro te haere mai a nga iwi e noho ana i raro i te karakia a Te Kooti. Rangaranga mai ana i Wairarapa, Whanganui, Heretaunga Taupo me era atu wahi o te motu. Huihui ana nga tangata whakapono kia Te Kooti, e toru rau, ki te wahi kua rite mo te whakaminenga ki Turanga, me te haere mai a Te Kooti me ona hoa e rima pea rau me te tapiri haere, heoi puta ana te maharahara i roto i nga tangata katoa o taua takiwa. A he tika rawa, he pai rawa te whakahaere a te Pirimia. Nui atu tana mohio me tana kaha. Kihai i tae ki te whitu ra heoi mutu pai ana taua raruraru. A e whai take ana nga Pakeha me nga Maori me Te Kooti ano hoki me ona tangata ki te whakawhetai ki te Pirimia mo tana whakamarietanga i taua i taua raruraru.

He nui nga korero mo tenei take a no te hikitanga i te Whare ka mutu.