Nga Riihi Maori O Te Tai Hauauru.

Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Pirimia na wai i tohutohu kia whakahokia iho e te Kaitaiki o te Katoa nga utu o nga riihi o te Tai Hauauru a i whakahokia iho i raro i te mana o tehea Ture?

Ta Haare Atikini.—I puta mai te mana whakahoki iho i nga riihi o te Tai Hauauru i roto i te Ture Whakatau o te Tai Hauauru a i whakahokia iho ano hoki i runga i te tohutohu a te Poari a na taua Poari i tohutohu atu ki te Kaitiaki o te Katoa.

Taipua.—E motini ana ahau kia nukuhia te Whare kia watea ai ahau ki te whakamarama atu ki te Whare i te mate i tau ki runga ki nga Maori nana aua rahui. He nui te mate kua tau ki runga i nga Maori i runga i nga whakahaere kino a te Kaitiaki o te Katoa. Kahore i tika te whakahaere o nga moni o aua riihi, a tau ana tau he ki runga ki nga Maori. Me whakaatu e ahau etahi o nga whakahaere ki nga Maori o taua takiwa. Koia nei tetahi ko te Poraka No. 54 ka pau katoa nga moni reti o nga tau e toru hei utu mo te apitireihana tanga o taua whenua, i tae hoki nga utu mo taua mahi ki te £51 9s. mo te whakahokinga iho o te reti i te 18 hereni me te tekau kapa.

Ta Haare Atikini.—E patai atu ana ahau ki te mema na mehemea mo nga riihi tuturu tana e korero nei mo etahi atu riihi ranei, e hiahia ana hoki ahau kia wehe te korero mo etahi riihi i etahi no te mea e wehe ke ana etahi riihi i etahi. I te pohehe ahau ki te patai a te mema na kihai hoki ia whakamarama mo ehea riihi taua e korero nei.

Taipua.—Mo nga riihi tuturu taku e korero nei.

Ta Haare Atikini.—Kahore he mana i te Poari i taua wa erangi he mea apitireihana i raro i te Ture. I te ahua pohehe ahau ki te patai a te mema na.

Taipua.—He ki atu tenei naku i haere taku patai i runga aua riihi katoa a e hiahia ana ahau ki te whakaatu i nga mahi whakahaere ki aua Maori. Ma enei keehi e mau ake i raro nei e whakaatu i taku e whakahua nei: Poraka 7, G. Honetana: Reti tawhito, £15; reti hou, £14 18s.; whakahokinga iho e 2 hereni; ko nga utu mo te apitireihana, £39 14s. 3d. Poraka 19, Wiri-page 50hana me Piriri: Reti tawhito, £55; reti hou, £52 11s. 4d; whakahokinga iho, £2 8s. 6d.; nga utu mo te apitireihana, £56 17s. Poraka 40, J. Roohi: Reti tawhito, £300; reti hou, £252 8s. 9d.; whakahokinga iho, £54 11s. 3d.; nga utu mo te apitireihana, £166 15s. 5d. Poraka, 54: F. Ririwhete; Reti tawhito, £5 3s.; reti hou, £4 4s. 2d.; whakahokinga iho, 18s. l0d.; nga utu mo te apitireihana, £51 9s. Huihui katoa nga utu mo te apitireihangatanga i nga riihi e torn tekau ma rima e £2,713 16s. 8d. He nui rawa te raruraru kua tau ki nga Maori o taua takiwa i runga i aua mahi apitireihana me nga whakahaere. E men, ana te tekiona 11 o te. Ture o te tau 1881 kaua e neke ake i te 640 eka ma te tangata kolahi. Na ahakoa taua Ture kua tae nga eka a etahi taugata ki te rua ki to wha mano eka. Ko tetahi mea kihai i ranea nga eka i rahuitia hei oranga mo nga Maori a ahakoa te whakahe a nga Maori kei te riihitia tonutia a ratou whenua. E he katoa ana nga whakahaere o nga whenua Maori o reira a kei te hira ke nga whenua o nga Maori e riihitia i runga i ta ratou i pai ai. Kotahi te poraka na nga Maori i riihi ki te Pakeha mo te 16 hereni i te eka. Heoi mea ana taua Pakeha kua tau tetahi mate nui ki runga i aia a tono ana ia kia whakahokia iho nga moni o te reti ko tona tuknnga iho ka whakahokia te reti ki te 5s, 6d. mo te eka a tau iho te mate ki runga i nga Maori. I muri tata iho ka riihitia e taua Pakeha taua whenua mo te tekau hereni i te eka heoi wiini ana ia i te 4s. 6d. i te eka. He Pakeha tino whai rawa ia inaianei a kei te hua haere ona rawa i runga i nga whenua o nga Maori. E tino mohio ana ahau no te mea he whenua Maori i peneitia ai te mahi na reira e waiho ana ana whenua hei mahi takaro. Mehemea ehara i te whenua Maori ekore e penei te whakahokinga iho o nga, riihi, erangi kna whakanekehia ake. E mea ana ahau me ata whiriwhiri tenei mea e te Whare. E pouri ana ahau i te mea kihai ahau i whai tima ki te ata whakamarama i aku whakaaro mo runga i enei whenua kia puta mai ai tetahi ora ki nga Maori; otira kei te whakahaerea aua whenua e tetahi roia ki waenga i nga Maori me nga Pakeha a tera pea e oti tetahi tikanga pai pai paku nei koa.

Timi Kara.—E mea ana ahau he take nui tenei a e pa ana ki nga Maori tokomaha o te Tai Hauauru e pa ana hoki ki nga take a nga Pakeha e riihi ana i aua rahui, erangi e whakahe ana ahau ki te Kawanatanga no te mea kihai i uiuia nga tikanga o aua whenua i mua. Ko te mea tika kia meatia e te Kawanatanga i te tuatahi ara i te aranga mai o tenei take i roto i to Whare ko te whakatu i tetahi Komiti Motuhake hei uiui i nga tikanga katoa o aua whenua. E kore hoki e taea te ki kahore he mate o nga Maori, na heoi te mea hei whiriwhiri ma te whare me pehea he huarahi whakaora i o ratou mate. He mano nga pitihana a nga Maori kua tae mai o tono ana. kia whakaoraogia o ratou mate erangi kihai te whare i tahuri ki te hanpi ture hei whakaora i n ratou mate i runga i te huara hi i hiahia ai ratou. Ko taku i hiahia ai me ata whakahaere e te Kawanatanga tetahi huarahi e tau ai te pai ki aua Maori me nga Pakeha hoki e riihi ana i aua whenua. Na te kore hoki o te Kawanatanga e tahuri ki te whakahaere i tetahi tikanga i tahuri ai nga Maori ki te tuku i a ratou keehi ki te Kooti Hupirimi kia kitea te tika te pehea ranei o a ratou take. Kei te tatari inaianei ki te whakahaere i tetahi keehi i roto i te Kooti Hupirimi erangi e ahua ruarua ana te whakaaro mehemea e tau te painga ki nga Maori ki nga pakeha ranei e riihi ana i aua whenua. Ki taku whakaaro me tahuri te Kawanatanga ki te whakarite i tetahi tikanga ki waenganui i nga pakeha me nga Maori kia tau ai te pai ki waenga i nga iwi e rua. E tiuo mohio ana hoki ahau tera taku hoa te meina mo te Tai Hauauru e whakaae ki tetahi tikanga e tau ai te pai, erangi kahore rawa ano i tukuua tetahi tikanga pera ki nga Maori. Na te Kawanatanga hoki i whakairi tenei mea te Apitireihana ki runga i a ratou; a i te nohoanga o taua Kooti ki te whiriwhiri i aua riihi kihai rawa i tukuna nga Maori kia whai kupu. E tino mohiotia ana tenei ki nga korero i roto i nga pitihana a aua Maori i tae ake ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori. Tenei ake hoki tetahi mea i hiahia ai ahau ki te whakahua ara ko tenei kua tae mai etahi piti-page 51hana take nunui ki to maiou Komiti. I mau mai auo nga Maori i o ratou roia me a ratou kaiwhaki korero a i korero ratou ia ratou korero ki te aroaro o taua Komiti. I tae ake auo hoki te Kaitiaki o te Katoa ki reira me etahi Apiha i raro i aia a he nui nga korero i korerotia mo runga i nga main a taua Tari. I muri iho o te tukunga o nga korero ki te Komiti ka whakataua kia perehitia aua koraro kia tino mohio ai te whare ki ngft tikanga o aua mea. I mahara hoki matou e araia ana kei kitea nga whakahaere a taua Tari i runga i nga tini huarahi. Heoi ka ara ake te patai mehemea e whai mana ana te Komiti ki te tono kia perehitia nga korero a whakataua ana e te Komiti me tuku ki te Tmuuaki kia rongo ki ana whakaaro. A whakahokia mai anaeia te kupu kahore he mea liei arai i te perehitanga o aua korero erangi ko te huarahi tika me matua pa atu ki te Pirimia; a tukuna tonutia atu ki aia: Heoi kahore ano i kitea mehemea kua perehitia kna peheatia ranei; otira ehara taua mea i te mea whai tikauga nui, kotahi nei ia te mea tera e whakaaro nga Maori he mea ata pnpuri marire kei perehitia. A i meatia kia raruraru ai nga Maori kia kore ai e whakahaerea ta ratou keehi i runga i te huarahi i tika hei whakahaerenga. E whakahua ana ahau i enei mea no te mea kahore au e mohio ki nga huarahi whakahaere mo enei mea erangi ia kotahi nei te mea ko te ah.ua rereke o enei tikanga inahoki i whakaaetia e te Komiti kia perehitia a kore kau ake e perehitia. Tena pea kei te kore te whare e tino mohio ki nga tikanga katoa o taua mea, no te mea he iti nei nga korero i rongo ai ratou mo runga i taua take. A ehara ano hoki aua korero i nga korero a nga Maori. Ko ta nga Maori i hiahia ai kia rongo te whare ki nga tikanga, katoa o taua mea, na reira hoki i tono ai nga Maori kia perehitia nga korero me te panui i nga whakahaere mo runga i nga riihi o te Tai Hauauru; otira kua kore e whai taima i tenei Paremete inahoki kua tata te mutu; erangi i penei te ahua o taua inea. He roia nga kaiwhakahaere o nga Maori i te wa e noho aua tenei Paremete a ki taku mohio kua pa tahi atu nga Maori me nga Pakeha e riihi ana i aua whenua ki te Kawanatanga mo runga i taua take. I rongo ahau kua whakaae nga taha e rua kia whakatakotoria tetahi tikauga whakahaere. A ahakoa he pehea ranei taua tikanga e hiahia ana ahau kia tan te tika ki nga taha e rua. Heoi nei hoki ta nga mema Maori i pai ai ko te tika kia tau; otira he take nui rawa taua take, a e mahara ana ahau me tuku taua whakaritenga a ratou ma tetahi Komiti Motuhake e uiui me te tuku i ta ratou ripoata. E hiahia ana ahau ki te kukume i nga whakaaro o te whare mo runga i tenei take nui a me whakamatau ki te whakangahau i te Kawanatanga kia ata whakaotia tenei take nui i runga i te tika me te pono. A me kaua e whakawhirinaki ki te taha kotahi pene i me nga whakahaerenga o mua.

Tame Parata.—E te Tumuaki e pouri ana ahau ki te huarahi i whakahaerea ai nga take a nga Maori o te Tai Hauauru. No mitri iho i taku taeuga mai ki tenei Whare ka tahi ahan ka kite i nga he i whakataua ki runga i nga Maori o Taranaki, i tau aua he i runga i nga ture i paahitia e nga Kawanatanga o mua. I tono nga Kotnihana a Ta W. Pokiha me Ta Tirana Pere me wehe etahi o nga whenua raupatu mo etahi o nga Maori. Na i runga i te mea kua whakahokia aua whenua ki nga Maori kahore ahau e mohio ki te tikanga i whakaekea ai nga tikanga taumaha ki runga i aua whenua. He whiu ranei taua mahi i a ratou mo ta ratou whakatikatanga mai ki whawhai? Ki taku whakaaro me kaua e pera te whakahaere o nga tikanga ki a ratou e rangi me haere nga mahi i runga i te aroha ma reira hoki ratou e hoki mai ai me te ata noho i raro i te ture e noho nei tatou. Ki taku whakaaro kihai i tino tika nga whakahaere ki aua iwi. Ko te tukunga iho o nga ture i hanga hei whakahaere i enei whenua ko te raupatutanga i nga whenua Maori. I hanga e te Kawanatanga etahi Pire i te tau 1886 hei whakahaere mo nga whenua rahui Maori o te-Tai Hauauru o te Waipounamu me nga rahui Maori o te Tai Hauauru o Aotearoa. A i uaua rawa nga mema Maori ki te whakahe ki aua Pire. Heoi paahitia ana e te kaha o te Whare aua Pire. A no te taenga ki te Kaunihera page 52ka whakangawari iho o ratou whakaaro ki nga whakahe a nga mema Maori, a nukuhia ana te whiriwhiringa o aua Pire mo tetahi wa. No te tau 1887 i tukua mai ai aua Pire e te Pirimia a i hanga kia tau etahi tikanga taumaha ki runga i nga Maori o nga Motu e rua i runga ti.no hoki i te maha o nga hoa o te Pirimia ki te tautoke i a ratou, a paahitia. ana aua Pire ahakoa nga whakahe a nga rnema Maori. Heoi mahara ana ratou ko te otinga tonutanga pea tera o aua Pire, a e kore e hanga mai etahi Pire kino i muri atu mo aua whenua. No te tau kua hori nei ka mauria mai tetalii Pire kino atu i era he tino tango rawa atu i nga whenua Maori. I hanga taua Pire kia whai mana te Kaitiaki o te Katoa ki te tuku riihi mo nga tau e onotekau ma ono ara mehemea e pai ana ia. No mua mai ano i timata mai ai te he o nga whakahaere mo nga whenua Maori. He aha te take i whakauaua ai to Pirimia ki te tuku mai i f-nei ture kohuru ? Ko te utu tenei mo taua patai no te mea he mea whakaae e te Pirimia ki tona iwi pooti mai i aia ka peratia e ia te hanga i ana ture. E kore ahau e huna i enei mea, ka korero tonu ahau i nga tikanga i whakaaro ai ahau lie tika. Kua tae mai etahi pakeha i pa ki aua whenua kia kirea te ahua o te whakataunga o nga pitihana Maori a he voia a., ratou hei whakahaere i aua pitihana. Tena pea he mea ki atu na te Pirimia ki tona iwi kia tuku roia mai ratou hei tiaki i a ratou take. I puta mai i hea te mana o te Pirimia ki te. whakanoho i enei he ki runga i nga Maori o Taranaki? Na runga i tehea mana i araia ai te perehitanga o nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori? Ko tetahi ano tenei o nga ture o te Whare me perehi nga korero ahakoa e pa ana ki nga Maori ki nga Pakeha ranei: Na runga i enei ka oma nga Maori ahakoa pehea te nui o nga utu ki Kooti Hupirimi ki te kimi i te ora, ara ki te kimi i te take i whakahokia iho ai te utu o nga reti o aua whenua. Kahore he take e whakaroangia aku korero no te mea kua oti e te mema o te Tai Hauauru te whakahaere i nga he o aua mahi.

Timi Kara.—Mo runga i nga korero i korero mai nei te mema mo Tauranga he ki atu taku kihai ahau i ki i puritia te perehitanga o aua korero erangi tera nga Maori e whakaaro i runga i te roa o te perehitanga he mea whakaroa marire kia raru ai ratou.

Te Kere.—Mehemea i tukua mai aua korero ki te aroaro o te whare ki taku mohio ekore e whakaae te whare kia perehitia, a ki te mea ka oti te perehi aua kovero tera e kite nga mema kihai i taea e nga Maori te whakahaere i ta ratou keehi hei whakaatu i te he o te whakahaere a te Kaitiaki o te Katoa.

Ta Haare Atikini—E pouri ana ahau i te mea kua pau katoa tenei ahiabi i nga mema Maori i te whakapuakanga i a ratou whaikorero. A kore iho tetahi taima i toe ki ahau hei whakahoki i tetalii kupu mo runga i nga whaikorero a nga mema na. Nga korero kihai nei i tika ara te whaikorero a te mema Maori mo te Waipounamu. Kihai hoki ia i mohio ki nga tikanga o taua mea. A kihai hoki ia i mahara he mea he mana ki te tuku i nga whakapae kino whakaharahara moku. Kahore aku taima hei korero haere i nga tikanga o tenei keehi penei ka taea e ahau te whakaatu ki taua mema kahore rawa ona waewae hai taunga mo ana korero. He aha te take i tukuua peneitia mai ai enei korero? Kahore rawa he take i kitea ai e ahau. I te mohio ano hoki te mema na tenei te whakahaere tenei tetahi tikanga a kua hanga tetahi Pire hei whakaoti i taua take. Na i te mea kua oti te hanga te Pire katahi ka puta mai nga korero i korero nei nga mema na. He aha ra te take e whaia nei e ratou ? E hara i te mea kia tau te tika ki waenga i nga Pakeha me nga Maori kahore erangi he mea hanga mai e ratou hei whakahaere i tetahi tikanga ke a ratou.

Timi Kara.—E mea ana te Pirimia i penei aku whakapae mona (ara). He mea pupuri marire e ia nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori mo nga riihi o te Tai Hauauru kei perehitia. Mehemea i mahara te Pirimia i haere aku korero i runga i te whakapae mona me ki ake ahau kahore rawa ahau i hiahia kia pera ki aia.