Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Taipua.—E motini ana akau kia tapiria te pukapuka kua whakaputaina page 31nei mo nga Rahui o te Tai Hauauru ki nga tikanga katoa i runga i nga whakataunga a nga Apitireita ara nga Kaiwihiriwhiri o muri nei kia pau katoa mai ai nga kaute a taea noatia tenei ra. Whakaaetia ana.

Pire Mo Nga Mahi Nunui.

Taipua.—E te Tumuaki ko etahi tekiona o tenei Pire e pa ana ki nga Maori, a ki taku whakaaro he mea tika kia whakatikatikaia. Ka pai ahau mehemea ka whakaritea e te mema nana nei i kokiri i tenei Pire kia panuitia nga nohoanga o te Kooti ki roto i te Niu Tireni Kahiti me te Kahiti kia tino mohio ai nga Maori. He mea tika kia nui te panuitanga o nga nohoanga o te Kooti hei whakarongo i nga tono mo nga whenua e tangohia ana ano nga mahi nunui. E hiahia ana hoki ahau kia whiriwhiria e ia tetahi tikanga tiaki i nga urupa Maori me etahi atu wahi he nui nei ona tikanga ki nga Maori kia kore e takahia huhua koretia e te tangata. Ka tukua e ahau aku menemana ki te Minita mo nga Mahi Nunui ina tukuna enei take kia Komititia. He nui te owhiti o nga Maori ki nga mahi pokanoa a te tangata ki te taka kino i o ratou urupa. A e hiahia ana ahau kia tino tau tetahi tikanga mo runga i enei mea kia kore ai e puta he raruraru a muri ake nei. Mehemea e tino marama ana te Ture mo runga i enei mea ekore e puta he raruraru ina tonoa he utu mo te wawahanga i nga taiepa me etahi atu taonga. Whakaaetia ana te panui tuarua.

Rerewe Nui O Aotearoa.

Taiwhanga.—E te Tumuaki he tangata tautoko tonu ahau kia hanga hererewe e nga wa katoa. Kua ki ano ahau kia kore nga rerewe me nga rori kahore kau he tikanga o nga whenua. Erangi mo runga i tenei take me matua whakaae a Tawhiao. Kua maha aku kitenga i a Wahanui i Akarana a i ki atu ahau ki aia ki te tohe tonu ia ki te tuku i nga whenua o Waikato kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori kia ahei ai ia te hoko e aua whenua e kore e tika no te mea kei raro taua takiwa i te Tiriti o Waitangi, a kei raro i te mana o Tawhiao. Ko te mea tika ma te Kawanatanga me tono ki a Tawhiao a ki te whakaae ia tera pea nga Maori e whakaae. No nga tikanga tenei o taku Pire Whakahaere Whenua Maori e mau ake nei:— "8. Ko nga tikanga o to Ture Komiti, 1886, me pa ki nga Whenua Maori, a ko nga reiti katoa i whakataua ki runga i aua whenua me tuku hei hanga rori i runga i aua whenua.

"9. Ko nga whenua katoa e wehea ana mo nga rori me whakatau ki te Karauna.

10. Ko nga whenua katoa e hiahiatia ana mo nga rori me nga rerewe me era atu mahi nunui ka ahei te tuku utu kore ki tena ropu takiwa kamupani ranei e hanga ana i aua rerewe i aua mahi nunui ranei.

"11. Ka ahei te wehe etahi rahui hei painga mo te katoa pera ano me nga rahui i etahi atu wahi o te koroni."

E te Tumuaki tekau ma ono nga pire a te Kawanatanga e mau nei i roto i taku ringa e pa ana ki nga whenua Maori a ko te Atua anake e mohio ana e whia ranei kei muri. I patai atu ano ahau i tera po he aha te take i kore ai te Kawanatanga e tango i taku Pire hei riiwhi mo enei tini Pire Whenua Maori a te Kawanatanga ma te pera hoki e kore ai e moumoutia te taima o te koroni. I taku tukunga i taku Pire ki te hui Maori i a Pepuere kua hori nei ko Patara te kaiwhakahaere a Tawhiao a kihai ia i whakahe ki taku Pire. I he te whakahaere o a matou whenua i raro i nga ture o mua. Akuanei kahore koutou e tahuri ki te whakaiti i te maha o aua Pire erangi e whakamaha mai ana a e nui haere ana i nga tau katoa. Ko etahi tangata e mea ana he tangata noa nei a Tawhiao erangi e riro ana he painga i iaia i runga i te Ture. Mehemea e hamene ana ia i nga tangata mo te pokanoa o te haere ki runga i tona whenua tera ia e wiini i runga i te Ture. E penei ana hoki nga kupu o te Tiriti o Waitangi. E whakapumautia ana e te Kuini o Ingarangi ki nga rangatira me nga iwi o Niu Tireni me o ratou hapu me ia tangata o ratou te tino mana ki o ratou whenua me o ratou ngahere mea ratou mahinga ika mea ratou taonga e mau ana ki a ratou ki ia tangata o ratou pena a no te roa me to ratou hiahia ki page 32te pupuri i aua whenua. Heoi kei a Tawhiao tonu te mana o tera whenua i te wa e tu ai te Tiriti o Waitangi kei te pena ano te roa o te mana o Tawhiao. Kei te rite tonu toku pai ki o etahi atu kia haere nga rerewe i nga wahi katoa o te whenua; erangi ia me matua riro mai i a tatou te whakaae a nga Maori. Mehemea e hanga ana he ture marama tera nga Maori e whakaae. Kei te nui ake toku mohio ki te korero pakeha i te korero Maori, erangi kahore ahau e mohio ki nga tikanga o enei Pire tekau ma ono a te Kawanatanga e pa nei ki nga mea Maori, na me pehea e mohio ai nga Maori ki nga tikanga o enei Pire? I au e noho ana hei mema i roto i tenei Whare kahore au e mohio e whia ranei mano o nga pitihana i kite ai ahau e tae ake ana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori e tono ana kia whakaorangia o ratou mate i pa nei ki a ratou i runga i te kore ture marama hei whakahaere i nga whenua Maori. Ki te kore he ture pera e pahitia ekore e mutu te raruraru. E hiahia ana matou hia tika nga mahi a te Kawanatanga. Kahore matou e pai ki te pupuri kaipono i o matoa whenua pera me te kuri e here ana i roto i te pahanga kai ma nga kau. Heoi ta matou i hiahia ko tetahi ture e taea e matou te mohio nga tikanga o roto me te tika hoki o te whakahaere i nga whenua Maori. Ko taku i hiahia ai kia unuhia e te Kawanatanga a ratou Pire Maori no te mea e whakamana kau ana aua Pire i nga Ture i pahitia i te Paremete ka hori nei ara i te Paremete i tu nei ahau ki te arai mo nga rangi me nga po e rua a kihai i kai kihai i inu kihai ano hoki i moe.

Timi Kara.—E pai ana ahau ki tenei Pire erangi i runga i taku tirohanga i nga tekiona katoa o taua Pire katahi ka puta ake taku whakahe ki te tekiona, wahi 3 o te tekiona 4; ki taku mahara me kaua taua tekiona e waiho i roto i te Pire. E whakahe ana hoki ahau ki nga tikanga o taua tekiona. E penei ana hoki:—

"Ko tenei Pire e meatia nei hei Ture ka kiia i te mana tonu taua Ture i te paahitanga o taua Ture, a ko nga hoko me nga riihi tetahi atu tuku whenua ranei e whakahuatia ra e taua tekiona rima a i whakaotia i mua. A ko nga mahinga katoa me nga pukapuka me nga whakahaere i mahia i mua i hainatia i whakaotia mo runga i aua mea i pa ranei ki aua mea. Ka kiia kua oti te mahi te haina me te whakaoti i raro i nga mana e mau nei i konei, a kua tika kua mana mo runga i aua tikanga katoa."

Ki taku whakaaro me noho pai marire te Kawanatanga a me tuku nga tikanga katoa i pa ai ratou kia ata takoto ana i runga 1 nga take o aua mea. Kei te mohio hoki tatou katoa kihai i tino tiaho te maramatanga i runga i nga whakahaere a te Kawanatanga ki nga whenua Maori. Inahoki i te noho tetahi Komihana i Waikato i naia tata nei hei whakarite i etahi mate i tupu mai i runga i te hokonga o Tauponuiatia Poraka a kitea ana e taua Komihana etahi mahi whakarihariha i mahia i runga i te hokonga o taua poraka; a ekore e taea te ki kihai i tau tetahi he ki te Kawanatanga mo runga i taua mea, no reira ka tono ahau ki te Kawanatanga kia whakarerea tera wahi o taua tekiona. Heoi nei hoki te wahi o te Pire i whakahe ai ahau. Whakakahoretia ana taua rurarangi.

Pire Kooti Whenua Maori.

Tame Parata. — E te Tumuaki ekore e roa taku korero mo runga i tenei Pire, ki taku mohio hoki e meatia ana kia parea ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ki taku whakaaro ko te wahi tika tera hei patu i nga rarangi kino. Ko taku i whakahe ai kahore he mutunga o te hanga Ture Kooti Whenua Maori. I te tau kua hori nei i hanga ano tatou i paahi hoki i etahi ture Whenua Maori, a mahara iho tatou ka pai aua pire mo nga tau maha e haere ake nei. Heoi kua kore he whakaaro no te mea e kite ana ahau tenei nga Pire tekau tekau ma rua ranei e pa ana ki nga whenua Maori kei te tukuna mai ki te Whare. Na mo runga i enei rarangi e whakatika nei i nga hoko whenua o mua. He aha te take i kore ai e kitea enei raruraru i mua e nga Pakeha e te Kawanatauga i mua me te whakaoti ano i taua wa? Ki taku mohio na nga Pakeha tonu i puta ake ai enei raruraru. I tau ano hoki tetahi he ki te Kawanatanga mo te hoko i nga whenua Maori i te mea kahore ano i kitea nga tangata whai take ki te page 33whenua. Ekore ahau e whakaroa i te Whare inaianei no te mea ka tae mai ano tenei Pire ki o tatou aroaro i tetahi atu wa. A kei taua wa tera pea e rereke te ahua. Ka waiho aku kupu mo taua wa. Ko tenei e whakaae ana ahau kia tukua tenei Pere ki te Komiti mo nga Mea Maori.

Taiwhanga. — I timata taku tu hei mema mo te Paramete i te wa i paahitia ai te Ture Whakatu Mema Maori, 1867. Ko te take i mea ai ahau kia uru ki tenei Whare he mea kia araia enei Pire me enei Ture tahae katoa. I tohe nui hoki ahau ki a ahau hei mema a e rua tekau nga tau e whakatete ana ahau kia uru ki tenei Whare ka tahi au ka uru i te tau 1887. E whakawhetai ana ahau ki te Atua mo tenei. Na ko taku mahi i nga ra katoa i muri iho i toku taenga mai ki tenei Whare he tohe ki te Kawanatanga kia whakamutua te hanga ture mo nga whenua Maori ma reira hoki e hohoro ai te tau o te pai ki waenga i nga iwi e rua e noho nei i Niu Tireni. E pouri ana ahau mo te kiinga mai a aku hoa ara o te taha turaki kia kaua ahau e tonowara ara kia keira e me korero roa no te mea kua puaki toku kupu ki te Whare i te Paraire ka peratia e ahau. Akuanei no taua po ano ka hinga to matou taha e wha hoki nga pooti a te taha hapai i te Kawanatanga i koni ake i a matou. A e whakairi ana ahau i taua he ki runga i aua mema o wha ara te mema mo Te Aro me nga mema Maori mo to Tai Rawhiti me te Tai Hauauru, Na aua mema e wha hoki i mau ai te Kawanatanga ki o ratou nohoauga. Mehemea i tahuri mai ratou hei hoa turaki mo matou i te Kawanatanga penei kua kore katoa enei Pire. A kua kore he take e whai korero ai tatou i tenei po. He tika ano ia i whakaae ahau ki te tono a toku taha kia kaua ahau e tahuri ki te whakatete kino, otira ka ki atu ahau ki tenei Whare ki taku whakaaro he mea pai kia hohoro tonu te unu te Kawanatanga i enei Piri tekau ma ono e mau nei i taku ringa, me tango e ratou i taku hei riiwhi mo a ratou. Meake ka ono marama e takoto ana aku Pire i te aroaro o tenei Whare, a he aha te take i tukuna mai ai e te Kawanatanga enei Pire tekau ma ono i te mea kua takoto noa ake aku Pire i runga i te Ota Pepa? Na ka ki ahau inaianei i tukuna mai e te Kawanatanga enei Pire kia riro nga whenua o nga Maori. E mohio ana te Whare i tu ahau ki te arai i tenei Pire e takoto nei i o tatou aroaro i nga po me nga ra e rua a kihai ahau i kai, kihai ahau i inu; kihai ano hoki ahau i moe. I mahara ahau kua tu te Pire i purua nei ki taku korokoro i tera tau hei ture otira e kite ana ahau inaianei kihai i tu no te mea kua tukua mai ano taua Pire. E te Tumuaki e kata ana ahau i runga i enei tu mahi. E tu ana ahau i konei ki te tautoko i nga take a nga Maori. Kahore ahau e hiahia kia pena ratou me te Airihi e noho mai nei i to ratou whenua. Kei te whakaua tonu mai aua mahi a te Airihi ki toku kanohi. A ki te mea e matapo ana nga Maori ka rite tonu matou ki a ratou. Ko te takiwa tika tenei ma matou hei arai i enei ture kino no reira ki te moe ahau me era mema Maori e toru no matou tonu te he mehemea ka paahi enei Ture, a ekore matou e ahei te ki no te Whare te he. Ka ki pono atu ahau ki nga mema i hiahia tonu ahau ki te arai ara ki te whakatete roa marorawa i enei Pire i tenei po erangi na te whakaaro oku ki oku hoa i kore ai ahau e arai. E ki ana kia tukuna enei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Otira ko taua Komiti ano te Komiti o tera tau, heoi heaha tona pai? Tenei etahi o nga ingoa o nga mema o taua Komiti nana nei i whiriwhiri aua Pire i tera Paremete (ara) ko Ta Haare Atikini, ko te Paranihi, ko Timi Kara, ko Ta Hori Kerei, ko te Kereama, ko te Hihiropi, ko te Ropiha, ko te Kere. ko te Moka, ko Hamuera, ko Taiwhauga. I puta mai a Ta Hori Kerei me Taipua me au hoki ki waho o taua Komiti, no te mea i kite matou e pa ana era mema katoa ki nga whenua Maori a kitea ana e ahau he moumou taku whai kupu i roto i taua Komiti. Tenei te mema mo Kihipane te ki nei kei te nui te mate o nga Pakeha i runga i te mea kahore e taea te whakaoti i a ratou hoko. Otira no wai tena he? No te Maori ranei? Kahore, erangi no te iwi e hanga nei i nga ture e hara i nga Maori, no te mea ehara i a ratou i hanga i aua ture. E te Tumuaki mehemea e mate ana nga Pakeha,. Kei te pehea te nui o te mate o nga Maori? E mea ana hoki ahau mehemea ka whakaturia etahi tangata pono i waenga i nga page 34mema o tenei Whare hei whiriwhiri i enei Pire katahi ahau ka whakaae erangi mehemea ka peratia me tera tau ekore ahau e tae atu. No reira ka whakaara ahau i toku reo i roto i tenei Whare kia kaua ai e moumoutia te taima o te Whare. Mehemea kahore enei Pire e patua i roto i te Komiti a ka tukua mai ano ki konei ka tahi ahau ka mohio me pehea ranei ahau. No te mea ko te takiwa tika tenei maku hei whakahe ki aua Pire. Mehemea e whakaae ana te Komiti kia kaua e moumoutia te taima o te Whare me unu a ratou enei Pire. Tenei nga korero e tetahi nuipepa mo taku mahi o tera Paramete:—

"I rangona te waha o Taiwhanga i tera po tena te rahi o tona waha e whakatete kino ana i nga Pire. E korero ana ia ki te reo Pakeha o tana tu korero Pakeha ano. Ahakoa i rite te mokemoke o Taiwhanga ki te perikana o te koraha heoi ka pena mai te rahi o tona waha ki te patai he aha te take kia riria ai au mo te whakatete inahoki kua riria ahau e nga mema me nga nuipepa hoki. I korero ahau i etahi korero i kite ai ahau i roto i te nuipepa i ki taua nuipepa; mehemea ka arai e Taiwhanga i te Whare tera ia e pehia iho ki te ringa rino me tana patai he aha te take kia pehia ai ia ki te ringa rino. Erangi e hiahia ana ahau kia mohio te Whare kahore ahau e whakarongo ki ena korero. No te mea ahakoa taona ahau ki te omu mehemea ranei e whakaritea ana he mate moku ki to Hetaraka ki to Mehaka me Aperaniko kahore aku tikanga."

Tenei ano hoki etahi korero kei te mutunga o tetahi neupepa e karangatia nei ko te Kaititiro e penei ana nga korero no te mea kua maroke a Tiki Riiwi i te mapunga i aia i runga i te whakahoatanga ki nga Maori ki te whakatete roa heoi moe ana ia i roto i tona taapu. Ka oho ake a Hirini Taiwhanga ka mea (aue): Kua mate te hoa o toku iwi! Waiho ahau kia tangi ana. Ko te take i whakahua ai ahau i nga korero i roto i aua nuipepa he hiahia noku kia kaua ahau e pera e tenei Paramete. Ka ki pono atu ahau ki te Whare inaianei ko te mea tika me hohoro tonu te unu i enei Pire ma reira hoki e puta ai he painga mo te koroni. E whakahe ana ahau ki aua Pire.

I korerotia tuaruatia i te Pire a i runga i te motini kia tukua taua Pire ki te Komiti mo nga mea Maori ka tu ake.

Ko Timi Kara ka mea.—E mea a ana ahau he mea pai ke kia whakaturia tetahi Komiti Motuhake haunga te Komiti mo nga Mea Maori hei whiriwhiri i nga Pire Maori. He maha nga pitihana kei te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori a he mea tika kia whiriwhiria etahi o nga pitihana e takoto ana i o ratou aroaro. Mehemea e whakaturia ana he Komiti Motuhake ka tahi ka tika te whiriwhiri i nga Pire. A ka waiho etahi o nga mema o te Komiti mo nga mea Maori ki te whakahaere i ta ratou mahi.

Te Moka.—E tautoko ana ahau i nga kupu a te mema kua korero nei me te whakaatu he tokomaha nga kaiwhaki korero te tatari nei ki te Komiti ki te whaki i a ratou korero a he nui te mahi kahore ano kia oti. Otira mehemea e whakaturia ana he Komiti pera me ta te mema e korero nei katahi ka mama haere te mahi a te Komiti a e kore e tu kau nga kaiwhaki korero me o ratou roia ki te tatari ki te Komiti. Ko tenei ka tono ahau ki te Minita Maori kia whakaaetia te tono a Timi Kara.

Te Paranihi.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga korero a te mema mo te Tai Rawhiti i mua i te utunga mai a te Minita Maori i nga korero a taua mema kei te kitea e ahau tetahi he i runga i nga korero a taua mema. E wha nga mema Maori o tenei Whare a e mohio ana ahau he nui to ratou hiahia kia mohio ki nga tikanga o tenei Pire. Na kotahi nei te kupu me uru ranei ratou ki roto i te Komiti Motuhake i tonoa nei e te mema mo te Tai Rawhiti kahore ranei. Ki taku titiro atu hoki mehemea ka uru ratou ki te Komiti Motuhake ekore e taea e ratou te haere ki te Komiti mo nga mea Maori heoi ekore e taea te whakahaere nga mahia a taua Komiti. No reira e kore e taea te whakatu i tetahi Komiti Motuhake. Mehemea ka tae ratou ki te Komiti Motuhake he aha te huhuatanga o taua Komiti. Kei te neke ke pea te mohio o nga mema Maori ki to whakahaere ture whenua i etahi mema o tenei Whare no to mea e pa ana ratou ki aua whenua. No reira page 35e kore e taea te tono a te mema mo te Tai Rawhiti no te mea he mea tika kia tae nga mema Maori ki te Komiti Motuhake a mehemea e tae ana ratou ki te Komiti Motuhake me whakatarewa te mahi a te Komiti mo nga mea Maori i te wa e noho ana te Komiti Motuhake.

Timi Kara.—E hiahia ana ahau kia tukua ki te whakahoki kupu ki te mema kua korero i muri nei ara mo taku ki me tae ake ano nga mema Maori ki te Komiti Motuhake. Ka ahei te whakahaere nga mahi a te Komiti mo nga Mea Maori e etahi o nga mema o taua Komiti. Tera ano hoki tetahi keehi kei te aroaro o taua Komiti inaianei pera ano me ta te mema mo Waitemata i korero nei a i te tatari tonu nga Maori i te roanga o tenei Paremete a e hiahia ana ratou kia hoki ki o ratou kainga. Ka ahei ano te whakahaere i taua keehi no te mea he roia to nga kai-pitihana he roia ano hohi ta nga kai karo; a ki taku mohio kahore he mea e wehingia ai te ngaro atu o nga mema Maori ki te Komiti Motuhake mo nga ra e rua e toru nei ranei.

Te Miterehana.—Kei to mohio ahau he mahi nui kei te Komiti Maori. Otiia i te mea he take tenei e pa nui ana ki te iwi Maori, e tika ana kia parea nga Pire Maori ki taua Komiti. Tera ratou e tahuri ki te mahi nui ki te whakapai, a kei te pakitanga, ka waiho hei painga mo nga iwi e rua.

Whakaaetia ana te panui tuarua, me te parenga ki te Komiti tikanga Maori.

Pire Whakarite Moni Hoko Whenua Maori.

Taipua. — Kua whakaatu mai te mema Maori Tai Rawhiti ki te Whare i te tino wetiweti o etahi o nga rarangi o tenei Pire. Aue ana tenei Whare i raro i te taimaha o nga whakahe o nga Maori ki nga hokonga whenua a te Kawanatanga, a whakaturia ana e tenei Kawangatanga tetahi Roiara Komihana hei uiui i aua mahi kino e korerotia ra. A i runga i te maharahara o te ngakau ki nga mahi tini raweke e kore rawa e pai kia homai he Pire hei whakamana i aua whakahaere kino, hei arai hoki i nga Maori ia ratou e rapu ana i te ora.

Kauaka hoki te Kawanatanga e arai i nga ui uinga me nga whakaarohanga.ki te mahi o te Kooti Whenua Maori. Me whakawhetai atu ahau inaianei ki te Minita Maori me tenei Kawanatanga mo to ratou pai me to ratou kaha ki te whakatika ki te whakangawari i nga he i meatia e tera Kawanatanga, me te tuku atu i te tika ki nga Maori; otiia e kore e taea te whakataha i tenei kupu; ko etahi o nga ture e mana ana inaianei, e peehi kino ana i te iwi Maori. Kei te pai ahau kia mahia te reriwe, rere atu i Rangitikei ki Te Awamutu, a mehemea e whakakaha ana tenei Pire e tera, ka hapainga e au; otiia mehemea e whakarite moni ana hei hoko i nga whenua Maori, kati e kore au e tautoko, erangi kia matua rongo ahau kei te pai nga Maori whai whenua i te taha o taua reriwe ki te hoko whenua, heoi kaore kau oku whakahe. I au e whai honore ana ki te noho i roto i tenei Whare tumuwhakarae, he maha oku whakinga i nga hokonga he o nga whenua Maori. He paku rawa no te utu, me te he hoki o te mahi hoko a hea. Hua atu, me utu eka e ngaringari tena. Ia Te Paraihe e Minita Maori ana, pai ana tona whakahaere mo Otamakapua Poraka. Hoatu ana e ia e mea mo te eka. Mo tenei mahi hoko whenua, me matua karangaranga nga Maori whai paanga kia huihui; a ka rongo ratou i nga ritenga katoa, ka papatairite te whakaaro me hoko, heoi kua marama, kua kore rawa atu he amuamu. Tetahi e mea ana ahau kia ata kimi marire te Kawanatanga i nga tangata hei kai hoko whenua. Me whakatu ko era tangata anake e wehi ana ki te Atua, e whakahonore ana ki te ture, e kore e mahi raweke. Tera tetahi kaihoko a te Kawanatanga, ahakoa he tamaiti ia no tetahi minita o te Hahi: kua korero ia ki te aroaro o tetabi Roiara Komihana, i nga mahi kino i runga i nga hokonga whenua Maori. E tino tumana ako ana ahau, kaua rawa te Kawanatanga e whakatu ano i taua tangata amuri ake nei. Kei te pai ano pea nga ture, ko te whakahaere e kino ana. Koinei toku kupu whakamutunga: e kore au e pooti mo tenei moni hoko whenua. Me matua kite marama ahau, kei te whakaae ano nga Maori no ratou te whenua page 36e wahia ana e taua reriwe, katahi ka tatu pai toku whakaaro.

Paahitia ana te panui tuarua.

Pire Kooti Whenua Maori.

Taipua.—Ka korero ahau mo tenei Pire ite mea e pa nui ana ki te iwi Maori. E tino whakahe ana ahau ki te tikanga o tenei Whare, he homai tonu i nga pire whakatikatika ia nohonga o te Paremete. Hoha tahi ana te mahara. E tino mohio ana ahau, e hara i te mea e homai ana enei tini pire, he whakaora i te iwi Maori, te iwi nona te whenua. Erangi e paahitia ana hei tuku painga ki nga Pakeha me te Kawanatanga. Ki toku nei mahara, kaore rawa he tuturutanga o enei ture whenua Maori. Hua atu, ki te paahitia he ture pai, me waiho kia mana ana, kaua e tahuri te Kawanatanga ki te whakatikatika, ki te whakarereke ia Paremete, ia tau. Ko tona mutungaiho, to tenei mahi whakarereke, he toremi haere ki roto ki te he me te raruraru. Tenei ka korerotia e au etahi o nga mea e whakahengia e ahau. E kore te Whare e aro nui ki nga mate e pa ana ki nga Maori; tena, mehemea ka kiia kei te noho mate nga Pakeha, ahakoa, he whakaaro kau, tere tonu te Paremete ki te tuku ora kia ratou; homai tonu ana nga pire whakatikatika. Inahoki, i tera tau, paahitia ana e tenei Whare, tetahi ture hei painga mo tetahi Pakeha, ko Hohua Hone. Nana ano te mahi kino i pa ai te aitua ki aia: Nana i takahi te ture i te tuatahi, a haere mai ana ia ki tenei Whare kia whakaorangia; te haere ai ki te Hupirimi Kooti i te tuatahi, ki te Kooti nui o tenei koroni e puare ana ki te katoa, hei tuku ora ki te tangata e pangia ana i te mate. Ki toku whakaaro, me kotahi tonu te Kooti, ko te Hupirimi Kooti anake, hei Kooti mo te katoa. Ko reira rapu ai te ora mo nga mea e tika ana, ki reira whiu ai nga tangata takahi ture; a koina te mutunga mo nga iwi e rua, Maori, Pakeha; otiia, whakaarohia ana taua tangata, paahitia iho he ture motuhake hei whakawaimarie iaia. Mehemea he Maori ia, e kore e paahitia wawetia he ture hei whakaora iaia. E kore e aro nui tenei Whare. Tokohia ra nga Hohua Hone ka waimarie i raro i tenei Pire? Ka hia nga hoko tahae e whakamana akuanei i raro i tenei rarangi kino, ara te rarangi 14. Kua kite tonu ahau i tetahi kaumatua rangatira Maori, tuohu ana ia i raro i te taumaha o ana tau, e haere mai ana ki tenei Whare i te tau 1885, 1886, rapu ai i te ora, i te mea kua tangohia ana whenua me ona Whare. A i puta koia te ora ki aia? Kore rawa; kaore i tahuritia. Heoi te hari i riro iaia, ko te kiinga atu o te Minita Maori, "Maku e haere atu ki to takiwa rapu ai te tikanga mou." A mutu noaiho i konei taua whakaaetanga, me te hau e pa ana, te oti te aha. Ko te hua o tenei mahi tini i nga pire whakatikatika, ngaehe ana te tepu o te Paremete i nga pitihana a nga Maori i to raton aureretanga i roto i nga mate me a ratou inoi kia whakaorangia ratou. E tono rangatira ana ahau ki nga mema katoa o tenei Whare, kia meatia te tika me te pono i waenga o nga iwi e ma, a me mutu tonu ikona. Mehemea ka mahia nga ture i runga i te mahaki, i te ngakau pono, tena e oti he ture tika mo katoa. Kati, me korero ahau inaianei mo te rarangi 2 e meatia nei kia whakaturia he Apiha Whakahaere. Heaha te pai o tenei Apiha. Heaha nga painga e oti iaia? Mehemea e tika ana kia whakaturia he tangata pera, haiaha ra te Tumuaki? Ki au, me waiho ma te Tumuaki tonu e whakahaere nga mahi o te Kooti. Mehemea ka tu kia rua nga kaiwhakahaere, tera e nui te raruraru, me te ngaro o nga moni o te koroni. Tera hoki e tupono pea ki tenei ahua. Ko te Apiha Whakahaere nei, he kaihoko whenua a te Kawanatanga, a tera e ahua wehi pea. e ahua whakahoa ranei nga Apiha o te Kooti ki aia, ana haere nga whakawa mo etahi whenua Maori e ekengia ana e nga moni a te Kawanatanga. Kei te whakahe rawa ahau ki tenei tikanga. Ko te Minita Maori tetahi, ko te Tumuaki tetahi, a inaianei, e meatia ana kia apititia atu ko tetahi Apiha Whakahaere; tokotoru rawa enei tangata motuhake hei whakahaere i nga mahi o te Kooti. Ka waiho enei tokotoru hei kawenga taimaha mo te iwi Maori. Me waiho te Minita Maori ki ana mahi, me te Tumuaki, me waiho ki aia te whakahaere o te Kooti, me kati ko enei. Mehemea ka whakaturia he Apiha Whakahaere, a mahi he page 37ana ia, tera e whakapae nga Maori na te Minita Maori, na te Tumuaki ranei taua he, a kaore e taea te whiu iaia. Koia ahau e mahara nei kia patua tenei rarangi. Tetahi o nga ritenga e titiro rangi rua nei ahau ki tenei Pire, ko nga tekiona mo nga Kairuri. E tino whakahe ana ahau kia meingatia nga moni nama mo te ruri hai mokete tonu, me te tuku mana ki te Kairuri ki te hoko i te whenua ana pau nga marama te kau marua i muri mai i te ruritanga. He haraki rawa atu tenei tikangi, a kore rawa ahau e whakaae. Ko te mea tika, me matua whakarite marama te Kairuri ratou ko nga Maori e hiahia ana kia ruritia te whenua. Katahi ka mahi, a i te otinga, ki te kore ratou e kaha ki te utu iaia ki te moni, me hoatu he wahi o te whenua. Ki te kore ratou e pera ara ki te takahi ratou i ta ratou whakaritenga o te tuatahi, heoi, e tuwhera ana te huarahi mo te Kairuri, e ahei ana ia ki te hamene ratou, penei me nga tangata katoa e hamene ana nga mea e nama ana kia ratou. A mehemea ka haere matapo te Kairuri ki te mahi i nga whenua, kaore e matua whakarite marama i te punga mo tana mahi, a pa ana te raruraru ki aia, nana ano te he: kaua e hanga he ture motuhake mona. Tetahi mea e whakakinongia ana e ahau, ko te ritenga mo nga here. I tera tau, i nui te kaha o nga mema Maori ki te whakatete ki taua unuhanga here, kore rawa te Whare e rongo mai kia matou, paahitia iho taua ture, a he nui nga whenua Maori kua ngaro i raro i taua ture. Na ko tenei Pire, a tino whakakaha ana i te unuhanga here, me te whakamana hoki i nga tini hoko he, hoko takahi ture a te Pakeha. Ki au, me matua tino rapu, tino ui marire ki te ahua o nga Maori, kia kitea ra ano kei te whai whenua ano hei oranga mo ratou ko a ratou tamariki, katahi ka marama kia unuhia nga here i runga ano i te tono a nga Maori ake. E mohio ana ahau ki te mahi a nga Komihana Arai Hoko Tahae, He hangahanga noaiho ta ratou na mahi. E patai kau ana ki nga Maori e hoko ana, "Tera atu ranei a koutou whenua?" Ki te ae mai nga Maori, heoi, kua mutu. Kaore ratou e ata rapu mehemea he pehea te ahua me te nui o te whenua e toe ana. E hia rauei nga tamariki a te hunga e tuku ana i te whenua. Kei te tino he ki au tenei unuhanga here hai whakamana i nga hoko tinihanga hangareka. I era ture katoa, mai ano i te tuatahi, he tino tikanga tenei, ara te rahui i tetahi whenua hei oranga tuturu mo nga Maori. Na to tatou Kuini tenei whakaaro, tuku iho ki nga Paremete katoa; otira e huripoki ana tenei Kawanatanga i taua whakaaro. I mea hoki te Kawanatanga a Te Makarini, a whai ture rawa kia kaua e iti iho i te rima te kau eka ma te tangata kotahi. Whakakahoretia, whakangaromia ana e tenei Kawanatanga, enei ritenga pai, enei whakamanawatanga a nga Maori, e kore ai ratou e whakarawa kore ia ratou me a ratou uri. I mua tata nei, ka unuhia nga here i runga i etahi tekiona o te Taone o Poneke nei, tona mutunga iho, kua paheke atu era wahi. Ko enei tekiona hoki, he mea whakatapu marie e nga rangatira Maori i mua, me nga kaiwhakahaere o te Kuini me te Kawanatanga. E rite ana era whenua ki te Ohaaki, he tohu mo te aroha me te ngakau pai o nga iwi e rua i roto i enei tau e rimatekau kau kua hori ake nei. Kua ngaro utu aua whenua inaianei; a e kore e waiho tenei mea hei ingoa pai mo tenei Kawanatanga, na ratou hoki i tuku kia wetea nga here. Kua marama pea te Whare i runga i aku e korero nei ki nga take e whakahe nei ahau ki tenei Pire. E meingatia ana i raro i te rarangi 14 kia whakamana nga whakahaere whenua a nga Pakeha katoa, ahoa mea tika, mea he ranei, ahakoa he mea tino raweke etahi, Ko te mea tino tika, e ai toku mohio, me matua uiui marire ki enei whakahaere katoa a kitea iho nga whakahaere e tika ana, e marama ana, me homai he Pire hei whakamana i era anake. Heoi kua pai tena, kua whakaorangia nga tangata e tika ana kia peratia. Kei te mohio nga mema o tenei Whare, he tini tini noaiho nga pitihana a nga Maori e tukua mai ana ia tau ia tau mo enei tu mea; a tera ratou e tautoko i oku mahara kia mauria tenei Pire ki te aroaro e tetahi Komiti Whiriwhiri, ma tera e mahi, erangi me kaua e uru nga tangata hoko whenua Maori ki roto ki taua Komiti, erangi ko tangata e tino watea ana i tera mahi, ara nga mema ka-page 38ore e whai paanga ana ki nga whenua pera.