Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Mokau-Mohakatino Pire

Mokau-Mohakatino Pire.

Korero I Nukuhia.

Taipua.—Ki taku whakaaro ko tetahi o nga tikanga o tenei Whare ko nga Pire e pa ana ki te iwi Maori me tuku atu ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri, a e tono ana hoki ahau kia peratia nga tikanga mo tenei Pire. Ko taku i pai ai me tuku ma taua Komiti e whiriwhiri i tenei Pire i mua o te pahitanga o tenei Pire hei ture. Ki taku mohio he whakamana kau taku i nga ture o te Whare i runga i tenei tono aku. E mea ana ahau me kaua e kaika te hiahia a nga mema ki te haere erangi me noho ki te ata whakaoti i nga mahi, no te mea he take nui tenei take.

Te Tumuaki.—E mea ana nga ture o tenei Whare me tuku nga pitihana ma te Komiti Maori e whiriwhiri erangi kahore he ture hei tino mea me tuku atu nga Pire ma taua Komiti e whiriwhiri, erangi kei te Whare tonu te tikanga ki te tuku atu ki taua Komiti ki te pupuri ranei.

Taipua.—Ka motini au kia tukuna tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri.

Taiwhanga.—Ka tautoko ahau i te motini a Taipua. He take nui rawa tenei a e pa ana ki nga whenua Maori. Kahore ano i oti etahi pire e pa ana ki nga whenua Maori, a kua ara mai ko tenei i te wa meake nei mutu te Whare. E hiahia ana ahau kia whakaae te Whare kia tukuna tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiri whiri no te mea he take nui rawa tenei.

Te Kere.—Kua mutu te mahi a te Komiti mo nga Mea Mori i tenei ata ano, a ki taku mohio ekore pea e pai nga mema o te Komiti ki te huihui ano ki te mahi. Ki taku whakaaro he mea tika kia whakaaturia e ahau tena ki te Whare kia mohio ai te Whare.

Timi Kara.—Ekore e maha aku kupu mo runga i tenei take. I te titiro ahau i nga pukapuka mo runga i taua take, a kite ana ahau kei te neke ke nga tikanga o tenei Pire i ta nga Maori i pai ai. I te titiro ahau i te pukapuka riihi i naia tata nei, a e mea ana ahau he riihi pai taua riihi kia Teone ki nga Maori hoki. He tikanga pai nga tikanga o taua riihi, he tikanga uaua hoki kei roto, e mea ana hoki taua riihi me whakahorohoro e Teone e nga tangata ranei i roto i taua riihi nga moni tini hei mahi i taua whenua (ara) hei mahi maina me etahi atu mahi. Kahore aku kupu mo runga i taua riihi no te mea e whakaaro ana ahau he riihi pai, erangi ki taku whakaaro kahore e tika kia tukuna e te Kawanatanga kia penei rawa te ranea o nga tikanga ki roto i tenei Pire penei me enei e mau nei. Ki taku whakaaro he whakatipu tikanga kino mo etahi atu Pire. Mehemea e whakapuaretia ana e koutou te tatau kia pena te nui o nga tikanga e meatia nei kia uru ki tenei Pire. Ka tahi ka ara mai nga tono maha a etahi atu e rite ana a ratou keihi ki ta Teone a ka tono kia whaka-page 96mana o ratou take e te Paramete. Ko taku i hiahia ai kia hanga tetahi Pire kia ngawari iho nga tikanga i tenei. Otira heoi nei te whakaaro me pehea te nui o nga tikanga. Tena pea te Whare e whakaaro he mea tika kia tau tetahi whakaaro kia Teone a he mea tika kia tukua tetahi ora ki aia, erangi koa he mea tena ma te Whare e whiriwhiri a he mea hoki tenei hei whiriwhiri ma tatou mehemea kihai i nui rawa nga tikanga o tenei Pire hei tuku ora ki aia. Ki taku whakaaro e nui rawa ana nga tikanga. Kotahi hoki te mea hei whiriwhiri ma tatou ko te take nana i arai i te whakaotinga o nga take kia Teone me tana tono i tetahi ora. A mehemea e tika ana te whakaurunga o tetahi rarangi e te Kawanatanga ki roto i te Ture mo nga whakamananga me nga whakaritenga Motuhake o te tau 1885. Ki taku mahara i he taua mahi. Heoi i runga i te mea kua paahitia taua Ture kua whakatuwhera ratou i tetahi huarahi hei whakaara i tetahi tono ma Teone a e tonoa nei e ia inaianei, a na konei hoki i tukua mai ai tenei Pire ki te Whare. Ko tetahi mea hoki mehemea i he te mahi a te Kawanatanga a mehemea i he ko te mea tika ma te Kawanatanga me tuku i tetahi ora ki a Teone. Erangi mehemea e tukua ana taua ora me tupato rawa hoki ratou ki te tiaki i nga take a nga Maori, he mea tika ano hoki kia pera ano te tiaki a te Kawana i nga take a nga Maori kihai i riihi i o ratou paanga i roto i taua poraka, me ta ratou tiaki i nga take a Teone, a ki taku whakaaro kihai nga tikanga o tenei Pire i tiaki i a ratou penei me te tiaki i a Teone, inahoki e mea ana te rarangi tuawaru me riro tonu te mana o taua whenua katoa i a Teone mo nga tau e rua, kia kore hoki tetahi tangata ke atu e pa ki taua whenua, akuanei ko nga tangata whai take kihai i riihi i o ratou panga kia Teone ki te Kawanatang ranei a e whai tiwhikete mai ana i te Kooti ka noho puku ratou mo nga tau e rua a e kore ratou e ahei te whakahaere i o ratou whenua i runga i to ratou huarahi i pai ai ratou, akuanei i raro i tenei rarangi heoi te tangata e ahei ratou te riihi i to ratou whenua ko Teone anake kahore ki te tangata ke. E whakaae ana ano ahau he take ano ta Teone i runga i te hainatanga a etahi i te riihi, kahore he kupu whakahe mo tena a he mea tika ano hoki kia tukuna ia kia whakaoti i ana take i riro mai i era i haina i te riihi, kahore he mana o tenei whare o te Kawanatanga ranei o tetahi atu tangata ranei ki te tohutohu i runga i tetahi ture ki era kihai i haina i te riihi kia kaua ratou e whakahaere i a ratou take ki te whenua, e pa ranei ki te whenua. He mana tena e tika ana kia riro ia ratou, a he tika kia tiakina taua mana e te Kawanatanga pera me te tiaki i nga take a Teone a tetahi atu tangata ranei. Tera ano tetahi atu mea i kite ai ahau i roto i tenei Pire e ohiti ai e puta ai he raruraru. I tu ahua rite te rarangi tuawha ki te tohutohu atu ki te Kooti Whenua Maori kia whakataua nga whenua a nga tangata Maori i riihi kia Teone ki te taha Hauauru o te Poraka. I tu ahua rite tena ki te tohutohu atu ki te Kooti Whenua Maori kia mea ko nga whenua o nga Maori i riihi kia Teone e takakoto ana i te taha ki te Rawhiti ki te taha whakaaro ranei ki te Hauauru ranei ki te taha ki te Tonga ranei me whakatau ki te Hauauru o taua poraka. Kei te mohio te katoa e haere ana nga whakawa me nga mahi a te Kooti Whenua Maori i runga i nga tikanga me nga ture Maori, a e mohiotia anano hoki e te Kooti Whenua Maori ko nga Maori e whai take ana ki nga whenua kahore nei e mohiotia te rahi kahore ratou e ahei te ki kia oti rano te wehewehe kei whea o ratou hea e takoto ana a tera ano pea e pera i runga i nga whakawakanga i runga i te nui o nga take o enei tangata, i runga ranei i te mahi a te Kooti ki te kimi i te nuinga o te paanga o nga tangata whai take—tena pea e kitea i runga i a ratou take tupuna kei te taha ki te rawhiti kei tetahi taha atu ranei o te poraka o ratou paanga, a kahore i tau ki te Hauauru, a tena pea e kiia ma nga kupu i roto i te Pire e tika ai. Erangi tera te Kooti e whakahaere i tenei rarangi hei huarahi e taea ai tera. a i runga i nga wehewehenga tera te Kooti e whakatau tika e whakatau he ranei i nga take o era i riihi i te taha Hauauru o te Poraka. Ki taku whakaaro kahore i tika kia pena nga tikanga a te Kawanatanga, no te mea e whakararu ana page 97haunga i nga take Maori anake erangi i nga mahi hoki a te Kooti Whenua Maori, na mo runga i te rarangi tuawhitu o te Ture Pane Kuini i hanga tetahi tikanga motuhake mo tena. E hara taku i te whakahe ki te tukunga mea ki tenei tangata ake (ara) mehemea e tukua ana ki te mea tika. Otira me titiro tatou ki mua atu o tena me te whiriwhiri ka pehea tona paanga i runga i etahi atu keehi. Tena pea tatou e huaki i te tatau hei tononga mai ma nga Pakeha i rite nei to ratou mate ki to Teone, no te mea e mohio ana ahau ko nga Pakeha e riihi ana i nga whenua Maori e utu ana i nga pane kuini i te mea kahore ano i oti te riihi, a i te mea e whakahaerea ana aua riihi ka kotiti haere nga tikanga i roto i tetahi Ture ki tetahi, a kore kau ake he ora i puta. Tena ano etahi tangata mate, heoi kihai i puta te ora ki a ratou, a tena ano pea e ara mai tetahi mea penei a kahore e marama ki ahau ka pehea ranei he hurahi ma te Kawanatanga hei whakakore i nga tini tono a nga Pakeha ki tenei Whare e rite nei te ahua ki tenei. Ki taku whakaaro e tu ahua raruraru ana te ripoata a nga Komihana, i runga i taku tirohanga i taua ripoata mo runga i tenei take me ki ahau he ripoata tikanga kore taua ripoata a aua Komihana mo runga i tenei take nui. He pai nga korero i riro mai i a ratou heoi kihai i tukuna mai tetahi tohutohu ki te Whare me pehea he tikanga ma te Whare. A i runga i te kore tohutohu mai. Taku kupu whakamntunga, mehemea ka whakamataua enei Pire katoa a ka kitea, e he ana, e kore e mutu taku tohe ki te Kawanatanga me tenei Whare kia whakatikaia.

Hoani Taipua.—Mo runga mo te tono a te mema mo Ngapuhi kia waiho enei Pire mo muri o te hui ka tu nei ki Waitangi, pai noa atu tena, mehemea ka whakaae te Whare. Ki te kore e pai, heoi ka tau tena taumahatanga ki runga ki te Whare. Kotahi nei taku kupu amuamu ki te mema o Akarana Waenga, a Ta Hori Kerei me te mema Maori mo Ngapuhi, he whakatika putuputu tonu to raua mahi ki te whakahe i tenei rarangi, i tera rarangi, me te kore kupu tohu tohu mai kia whakatikaia nga wahi e he ana. He nui ta raua kaha ki te whakahe, erangi kore rawa he penei mai, ina te mea tika, ana te mea he ra. Na mo runga mo te mahi a Ta Hori Kerei, kei te mohio ahau ki tona mahi o tera tau: I homai e te Kawanatanga tetahi Pire whakaiti i nga mema o tenei Whare, he whakakore i tetahi o matou nga mangai o te iwi Maori o roto o tenei whenua. I whai aroha ranei taua kaumatua kia matou i taua wa ? Kaore, erangi i pooti ia ki te turaki i tetahi o matou. Na mehemea he pono tona aroha ki te iwi Maori, tera ia e pooti kia whakatokomahatia matou: e kore rawa ia e pooti kia hinga tetahi, kia peia ki waho o tenei Whare. E hara tana i te tohu aroha ki toku whakaaro. Kati koa mo tena. Taku kupu mutunga tenei. Kanui te pai mehemea ka whakaae te Kawanatanga me te Whare ki te tono a nga Maori kia hikitia atu enei Pire ki te hui kua karangatia kia tu ki Waitangi.