Title: Nga Korero Paramete: 1886-1890

Author: New Zealand Parliament, Legislative Council

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

Conditions of use

Share:

Pire Whenua Maori.

Taiwhanga—Ka korero ake ahau ki te reo Pakeha hei tiaki i toku iwi, no te mea ko nga Pire tenei nana i muru i o ratou whenua. I te taunu mai nga nuipepa ki ahau, a kua pera ano hoki nga mema o te Whare mo taku mahi arai i nga Pire kei puta (ara) kei paahi. Kei ahau tetahi pukapuka e whakaatu ana e rua nga miriona eka o nga whenua Maori kua riro i nga mema o nga Whare te rua o tenei Paramete, no reira i mohio ai.ahau ki te take i mea ai aua mema kia purua enei ki roto i nga korokoro o nga Maori. Tenei tetahi nuipepa he mea perehi i tenei ahiahi e ki ana ka whiriwhiria nga menemana a te Kaunihera mo runga i nga Pire Maori a tenei ahiahi, a e whakaarohia tera a Hirini Taiwhanga e tahuri ki te toonowara i aua Pire (ara) ki te arai. Otira ki te peneitia e ia Ka whakanehua taua arai e te ringa rino. E te Tumuaki he aha te take kia pehia iho ahau e te ringa rino i te mea e tiaki ana ahau i oku iwi. Kahore aku tikanga mo tena tu mahi akakoa makaa ahau ki roto ki te omu pera me Hetaraka me Miheka me Aperaniko no te mea ki te mate au e mate ana ahau mo toku iwi. I kite hoki ahau i roto i tetahi atu nuipepa kua tono a W. L. Riihi ki te Kawanatanga o Ingarangi kia whakataua kia toru paiheneti nga hua e utua i runga i te mirona pauna kotahi hei awhina i nga tangata e noho ana i Niu Tireni. I kite hoki ahau i roto i te pukapuka kua whakaaturia nei e ahau kei te £500,000 kei te £600,000 ranei kei te Kamupani whakanohonoho whenua Maori o Niu Tireni. I haere a te Riihi raua ko Wi Pere ki Ingarangi mo runga i tenei Kamupani, a e kite ana ahau e rua e toru ranei rau mano eka kei taua Kamupani, a e tono ana ratou inaianei ki te Paramete o Ingarangi mo nga moni kotahi miriona hei hoko i nga. whenua o te Tai Rawhiti. Hei aha ra enei moni katoa? Hei muru ranei i nga whenua katoa o nga Maori. E hiahia ana au kia nukuhia e te Kawanatanga enei Pire mo a tenei Maehe e haere ake nei, a kia whakaaetia te tono a nga rangatira Maori kua tono nei ki nga whare e rua o te Paramete kia nukuhia enei Pire. Mehemea kahore te Kawanatanga e pai ki te nuku i te korerotanga o enei Pire.tera ranei ratou e pai kia patua te rarangi tuatoru o te Pire whenua Maori? Kahore, no te mea ko taua rarangi te uho o taua Pire. E patu ana taua rarangi i te Ture whakahaere whenua Maori, a e muru ana i nga wahine me nga tamariki Maori. He take kia murua ai nga whenua o nga Maori, kua pau te nuinga o nga whenua pai a nga Maori, e meatia ana inaianei kia tangohia nga toenga i a matou. I konei ka korerotia e ia etahi kupu o roto i te nuipepa. Akuanei ko etahi mema e karanga ana kia tukuna te patai. Otira ko ta ratou mahi tena he karanga kia tukuna te patai, no te mea kua pa ratou katoa ki nga page 90whenua Maori. Kahore aku whakahe ki tena mahi a ratou erangi ekore ratou e arai i taku tiaki i toku iwi. Na ratou hoki tango i nga whenua Maori i mua. He pukapuka taku e karangatia ana ko "Te Aue o nga Maori." E kata ana te mema mo Taranaki, erangi ka whia nga whakaekenga a nga Pakeha o Taranaki i nga aue ki runga i a te Whiti me tona iwi, a ki te paahi tenei Pire ekore rawa tetahi whenua e toe ki nga Maori, kua riro katoa nga whenua a nga tane a nga wahine me nga tamariki, kahore kau he kai ma ratou, a tenei kua ki nga pakete o te mema mo Taranaki. Tena pea e pahitia tenei Pire i te mea kahore au e whakaae heaha koa ka mau tonu taku turaki. I kiia tera ahau e tahuri ki te arai i enei Pire. Erangi ka ki atu ahau ki te whare me te Kawanatanga ka mahi tonu ahau mo toku iwi Maori. Heoi hoki ta matou tono kia nukuhia enei Pire kia tu te hui a Maehe e haere ake nei, He aha te take i kore ai e whakaaetia e koutou tenei tono ? Ko te take i whakatika ai ahau he whakatika ki te whakahe ki tenei Pire, a ka pena tonu taku mahi i runga i ta te Ture i tuku ai i ahau kia pera, ki te paahi tenei Pire i tenei Whare ka haere ahau he wahi ke ki te arai, a ki te paahi i reira ka haere ahau ki te wahi whakamutunga.

Timi Kara.—Kahore e maha aku kupu mo runga i tenei Pire no te mea ko te mea ngawari tenei o nga Pire katoa. He ruarua nei nga take o roto (ara) ko te whakakore i te Ture Whakahaere Whenua Maori, a ko te tikanga tuku atu i te mana ki nga Maori kia whakahaere i o ratou whenua me te unu i nga here. Ko te rarangi tuaono e pa ke ana ki nga mahi maina, kahore ia ahau i mohio ki te take i whakaurua ai taua rarangi. Engari ia mo runga i tenei Pire e mea ana ahau kua ahei te hanga kia marama mai i tona ahua e takoto nei. Ko etahi o nga rarangi e tu ahua raruraru ana, e tu ahua manawapa ana ahua i te mea kahore e marama iho te tukunga iho ina whakahaere taua Ture ka maha nga whakamaramatanga mai ki au i runga i aku patai, a kua kiia mai ki ahau te tikanga o aua rarangi. Heoi nei te wahi o te Pire i araia e ahau i te taenga mai o te Pire ki te Whare i mua ake nei ko te rarangi i mea kia unuhia nga here katoa e mana nei i naianei. E kite ana ahau he pai ake te mahi a tera Whare i ta tatou, a kua whakarereketia kia waiho ma te Kawana i roto i tona Kaunihera e whakaae te unu i nga here. Kua oti e ahau te ki kahore ahau e pai kia tukuna ma tetahi Minita me te Kawana i roto i tona Kaunihera e whakaae te unu o nga here, no te mea ko nga Minita tonu e noho ana i ia Paramete taua Kaunihera. Otira he pai ke atu ki au ma taua Kaunihera e whakaae te unu o nga here i te rarangi i paahitia e tenei Whare. Mehemea e tonoa mai ana ki ahau kia whiriwhiria e ahau te rarangi i pai ai ahau ka whiriwhiria e ahau te rarangi e pa ana ki nga here i roto i te Pire whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori. E mea ana hoki taua rarangi kahore e taea te unu i aua here erangi me matua whakawa i nga tono e te Kooti e puare ana i muri iho i te panuitanga i aua tono i roto i te Gazette me te Kahiti. Mehemea e whakaekea ana aua tikanga hei unu i nga here e whakaekea ana a muri ake nei ki runga i nga whenua me whakaeke ano hoki ki runga ki nga whenua i herea i mua. Kahore ahau e kite i te take e whakarereketia ai te tikanga ki waenga i aua tikanga e rua. Kua ki ake nei hoki ahau kua hanga mai etahi tikanga pai e te Kaunihera, a e pai ana ahau kia paahi te Pire i tona ahua e takoto nei. Ko te take i pai ai ahau kai paahi ko tenei (ara) mehemea kahore e riro mai tau i tono ai me makona to ngakau ki nga mea e riro mai ana i a koe.

Taipua.—Ka korero ahau mo runga i nga tikanga kua korerotia mo runga i enei Pire. Ko tetahi o nga take i tonoa mai ai ahau ki tenei Whare he mea kia whakakorea te Ture Whakahaere Whenua Maori. He taumaha rawa nga tikanga o taua Ture ki runga i nga Maori, a he maha nga pitihana i tukuna mai ki tenei Whare hei whakakore i taua Ture. I muri iho i tena ka whakataua kia huihui nga Maori o ia wahi o te Motu ki ia wahi a me hanga ratou i tetahi Pire hei whakahaere i a ratou whenua. I tu tetahi hui Maori ki te takiwa o Ngatiporou a tau ana nga whakahe ki te Pire i kokirihia e te Kawanatanga. I tu ano hoki tetahi hui ki Omahu a ko te whakataunga tenei a page 91taua hui me unu nga hare i runga i o ratou whenua a me waiho ma nga Maori e whakahaere i o ratou whenua. Muri iho i tenei hui ka turia tetahi hui nui ki Whanganui a tae mai ana nga rangatira Maori o nga tini wahi o te Motu ki taua hui. Kei te Whare nei e takoto ana nga whakataunga a taua hui. Heoi ta nga Maori i tono ai i taua hui kia riro i ratou te whakahaere o a ratou whenua, a ka tono atu hoki matou ki te Minita Maori kia tukuna mai tetahi wa ki nga Maori hei whakahaere i o ratou, whenua ka maha hoki nga tau e whakahaere ana e hanga Ture ana nga Pakeha mo runga i nga whenua Maori. A kihai i pai etahi o nga whakahaere i raro i aua Ture. Ko te tono tenei a nga Maori katoa me tuku ma ratou e whakahaere i o ratou whenua erangi ekore te Whare e whakaae ki tenei. Kua tukua mai e te Kawanatanga etahi Pire hei whakahaere i nga whenua Maori. I tae ahau me tetahi o aku hoa mema ki te aroaro o te Komiti o tera Whare ki te korero mo runga i tenei Fire. Erangi kua tahuri te Kawanatanga ki te patu i etahi rarangi me te whakauru atu i etahi tikanga hou. No te 9 o nga ra o te marama nei i tahuri ai maua ko taku hoa mema ki te arai i enei Pire, a he roa te wa i pau i a maua e arai ana ahakoa te urunga atu o etahi o nga tikanga i hanga e te hui i Whanganui ki roto ki enei Pire. Ko matou hoki i tino hiahia ai kia nukuhia enei Pire kia mutu te hui i Waitangi. He pena ano hoki to matou hiahia i ta matou arainga roa i aua Pire i mua ake nei. I taua wa ka haere te mema mo te takiwa Maori whakararo kia te Pirimia a whakaaetia ana e ia tetahi tikanga ki waenga i a raua. No reira ahau i whakaaro ai kua mutu te mahi arai i enei Pire. Ko taku ia i hiahia ai me mau tonu te arai a pau noa te kaha o nga tinana i te arainga. Koia ra te huarahi i hiahia ai ahau kia whaia i runga ano hoki i te awhina a nga mema Pakeha e rua o te Waipounamu i taua wa. Erangi no te whakaaetanga a taku hoa mema kia te Pirimia i runga i tetahi korero a raua, mahara iho ahau heoi ano kua mutu te arai i aua Pire. Katahi ahau ka ki ake heoi nga mea e araia e ahau ko nga rarangi i mahara ai ahau he kino, a tahuri ana ahau ki te tuku i etahi menemana hei whakapai i te Pire. Ko etahi o aua menemana i whakaaetia e te "Whare, ko etahi kihai i whakaaetia. I whakaatu ano ahau ki te Kawanatanga i etahi menemana i hiahia ai ahau kia whakaurua ki roto i te Pire. Erangi i kiia mai me kawe e ahau ki tera Whare (ara) ki te Kaunihera. Na kua kite ahau inaianei kua whakaurua etahi o aua menemana aku i tuku atu ai ki te Kaunihera, a e hiahia ana ahau ki te tuku i aku whakawhetai mo te whakaurunga i aua menemana. I ahua manawapa ahau kei pau katoa nga whenua e mohiotia ana ko te Rohe Potae i nga mango kai whenua, no reira ahau i mea me here kia toru tau kei taea te hoko. E tino koa ana ahau ki te urunga o te menemana mo runga i aua whenua ki roto i tenei Pire. Ko etahi menemana aku he menemana mo nga huarahi e whakatakotoria ana ra runga i nga whenua Maori. Kua kite iho ahau kua uru taua menemana ki roto ki tetahi Pire. E whakaaro ana ahau e ahua pai ana enei Pire inaianei ki waenga i nga iwi e rua. I whakaurua e te Kawanatanga tetahi rarangi utu mo nga moni a te Kawanatanga i titari ai i mua ki runga i nga whenua Maori. Kua kite iho ahau kua kore taua rarangi. E koa ana ahau i te patunga o taua rarangi, no reira i mahara ai ahau he Pire pai enei ina hoki e whangawari ana tetahi taha ki tetahi. Erangi hoki ia kihai i riro mai i a matou nga mea katoa e tonoa e matou heoi koa ko etahi kua riro mai. Na mo runga i nga here e mea ana ahau mehemea e tupato ana nga Maori i runga i nga unuhanga (ara) kia tiakina ano etahi whenua mo ratou ka ora ratou. E haere ana te nuinga o nga rarangi o tenei Pire i runga i ta nga Maori i tono ai i te hui i Whanganui. He ouou nga rarangi kihai i rite ki ta ratou i tono ai. Heoi nei taku i pouri ai ko te kore kihai enei Pire i whakaekea ki runga i nga whenua e whakahaerengia ana e te Kaitiaki o te katoa e pouri ana ahau ki tena.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau kia whai kupu ruarua i mua i te paahi tanga o tenei Pire. E pouri ana ahau i te mea ka rere ke taku i te korero o te mema Maori mo Ngapuhi. E tautoko ana ahau i tenei Pire i te mea e whaka-page 92kore ana i te Ture Whakahaere Whenua Maori; i te mea hoki i whakahengia ahau e etahi o oku hoa Maori o Te Waipounamu mo taku tautokonga i tena Ture. Tuarua ko te hiahia tenei o nga rangatira katoa i huihui mai ki Poneke i tera tau, me whakakore taua Ture. E ki ana te mema Maori mo Ngapuhi, kaore ia i pai kia whakakorea taua Ture. Heaha koia te take, mehemea e pono tena kupu ana, i homai e ia he Pire hei whakakore i taua Ture ? A inaianei, e mea ana ia kia kaua e whakakorea. E whakaae ana ahau ki nga menemana kua uru ki roto ki tenei Pire i te Kaunihera. E koa ana ahau i te mea kua whakahokia mai te rarangi mo nga here. Kore rawa au e pai kia unuhia nga here i runga i nga whenua o Te Waipounamu. Ko etahi o nga rarangi o tenei Pire, he korero na te Roia, kore rawa e marama i au, na reira e kore au e mohio inaianei, he Pire pai rawa tenei, pewhea ranei, otiia ma te whakahaerenga ka mohiotia. Taihoa ra ka tino kitea. A ki te tupono, tera he mea he kei roto, heoi me tahuri tatou ki te whakatikatika i tenei tau e haere ake nei. Ko te take nui e tautoko nei ahau i tenei Pire, na te hua o nga pitihana i ahu mai i te Waipounamu, e tono ana kia whakakorea te Ture Whakahaere Whenua Maori. I te wa e haere ana ahau ki te korero ki oku tangata kia pootitia ano ahau hei mema mo tenei Whare, i ki te hunga whakatete ki oku tangata, i paahitia tenei Pire e tera Kawanatanga kia ahei ai ratou ki te nama £500,000 i runga i nga Whenua Maori. Ahakoa i ki atu ahau kia ratou, he teka rawa tena korero, kore rawa he rarangi pena i roto i taua Ture, kihai ratou i whakapono ki oku korero. Whakapae tonu ana ratou ki au. E koa ana ahau i te mea kua whai takiwa ahau inaianei ki te karo i tenei korero teka moku.

Taiwhanga.—Ka tu ake ahau ki te tohutohu ki te Whare, kaore au i homai he Pire hei whakakore i te Ture Whakahaere Whenua Maori, erangi i homai e au he Pire hei whakakore i te tekiona 20 o taua Ture anake. Mehemea ka panui nga mema i toku Pire ka kite ratou e whakakore ana i te rarangi 20 anake.

Tame Parata.—Me whakamarama ahau ki te Whare, kei pohehe oku hoa Maori. I ki atu ahau. I homai ano e Taiwhanga tetahi Pire ki tenei Whare hei whakakore i te Ture a Te Paranihi, na kua ki mai ia inaianei, kei te he taku korero, kaore ia i pera. Ha. Kei toku ringaringa e mau ana te kape o tana Pire e huaina ana ko te "Pire Whakamana Whenua Maori" i homai e ia i tera tau, na te rarangi 4 o tau Pire e whakakore ana i te Ture Whakahaere Whenua Maori; e hara i te mea e whakakore ana i te rarangi kotahi, erangi e whakahinga ana i te Pire katoa. Ekore hoki au e whakapae teka. Kati pea kei te pohehe taua mema iaia e tapahi nei i oku korero.