Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 25 o Hurae, 1888

Wenerei, te 25 o Hurae, 1888.

Nga Kainga Hunga Whakanohonoho.

Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te ki ka ono rau mano eka kahore ano i utua kua riro hei whakanoho i taua hunga. I te tono atu ano ahau ki te Whare mo te utu mo taua whenua, heoi kihai i whakaaetia. Ka tekau ma rua nga tau i tono ai ahau mo te utu me te kore ano e utua. Ko tenei ka kawea e ahau taua keehi ki te Kooti Hupirimi. Kahore aku hiahia ki te pana i nga Pakeha i runga i aua whenua, erangi i tangohia aua whenua i te mea kahore e whakaae ana nga tangata whai take. I kokiri tia e ahau he Pire i te Paramete kua hori nei hei whakahaere i taua take, heoi kihai i whakaarohia e te Whare me te Kawanatanga hoki. A ka ki atu ano ahau i konei e ono rau page 63mano eka kahore ano kia utua e te Kawanatanga.

Pire Whenua Maori.

Timi Kara. — Ko tenei Pire e takoto nei i to tatou aroaro ko tetahi tonu o nga tini Pire kua tukuna mai te Kawanatanga mo runga i nga mea Maori. E rite tonu ana taku whakahe ki a nga tini mema Maori (ara) nga tikanga taake nei e tau ai he mate ki runga i nga Maori. E whakaae ana ahau ki nga korero katoa a te Pirimia i korero nei erangi ka ki atu ahau ki te Whare me ata whiriwhiri katoa nga take o taua Pire i runga i ona tikanga ano. Ko tenei ka tono atu ahau ki nga mema o tenei Whare mehemea e whakaaro ano ratou he mea tika kia tonoa nga Maori kia rite tahi a ratou tikanga ki a nga Pakeha i raro i nga tikanga o naianei. E mea ana ahau kahore. No te mea kahore koutou e tuku atu i nga tikanga ki a ratou kia rite ki te Pakeha. Heoi nei hoki ta nga Maori i tonoa ai homai kia matou o matua whenua kia rite ai ta matou pupuri i o matou whenua kia koutou ki nga Pakeha, a katahi ka pai ahau kia rite tonu oku taimahatanga me aku tikanga ki a koutou ki a nga Pakeha. Kahore he tikanga pai atu i tenei. Erangi i naianei e tonoa ana matou kia utu nga taake kia rite ki a nga Pakeha i te mea kahore ano i whakaritea to matou tu ki o nga Pakeha. E mohio ana te katoa ko nga whenua e mau ana ki nga Maori he tokomaha ratou e whai take ana ki aua whenua, a i te mea e puritia peratia ana e ratou aua whenua he mate nui rawa te whakaeke i nga taake ki runga i aua whenua kia rite ki a nga Pakeha. Tera e maha noa atu nga tau i mua o te rironga mai i te whenua a ia tangata ki aia ake, a i te mea kahore ano i riro mai aua whenua ka tono koutou ki ia tangata kia pera ano tana utu i nga taake me ta te Pakeha. Akuanei ki te tirohia ano taua mea i runga i tetahi ahua, kahore au e kite i te tika o te whakanoho i tenei tikanga. Kahore rawa tetahi pai e puta i taua tikanga heoi nei pea hei whakamana i te tikanga a muri ake nei karangatia ai nga Maori kia rite tahi ta ratou utu i nga take ki a nga Pakeha. He mea tika ranei kia panuitia taua tikanga i naianei. Huatu ko te mea tika ma tatou he whakatakoto i tetahi tikanga e pai ai nga Maori ki te tuku mai i a ratou ki raro i nga tikanga o ture. Ko te take hei whiriwhiri i naianei, mehemea ma taua tikanga e hohoro ai te wehewehe me te tau o nga take ki ia tangata ki ia tangata, ma reira ranei e roa ai. Ki taku whakaaro he take tenei e neke ake ai he whiriwhiringa ma tatou i te take whanohonoho taake, no te mea ki te whakaekea e koutou enei taake ki taku mohio e kore rawa e taea te kohikohi, no reira ekore e pai aua taake hei whakahua i nga moni o te koroni. Haunga ia te kore e taea te kohikohi, erangi hoki ka arai i te noho o te kaekenga o aua taake ki runga i nga whenua e te tangata i runga i te whawhenua Maori. Ko tetahi kino o aua taake ka arai i nga Pakeha e hiahia ana ki aua whenua. Ka arai hoki i nga Maori kei pa atu ki te Pakeha. E tonoa ana matou kia rite ta matou utu i nga taake ki nga Pakeha. E whakaae ana ahau e tika ana no tena i runga i ona huarahi. Erangi hoki ki te pera matou me tuku mai tetahi tikanga kia rite ai matou ki te Pakeha i runga i nga mea katoa. Tukuna kia rite tahi he tikanga ma tatou. Ka tahi ka ahei ai koutou te tono mai kia rite ta matou utu i nga taake ki a nga Pakeha. Heaha hoki te take i whiriwhiria ai e koutou ko taua utu taake hei take whakarite i to matou ahua ki to te Pakeha. Tera ranei te Kawanatanga e ki ka whakakorea e ratou te Ture Reiti nga Whenua Kaurana ne nga Whenua Maori? Ki te kore e whakakorea katahi ka rua nga huarahi taake i nga Maori.

Ta Hare Atikini.—Ki te kore e taea e matou te whakakore i te Ture Reiti i nga Whenua Karauna i nga Whenua Maori, ka whakakorea e ahau nga rarangi taake i roto i tenei Pire.

Timi Kara.—Katahi ka marama; erangi ka patai atu ahau ki te Kawanatanga mehemea ka whakakorea e ratou te Ture Pane Kuini.

Ta Hare Atikini.—Kahore.

Timi Kara.—Heoi ra e kore e taea e koutou te whakarite i te tikanga kia matou kia rite ki te Pakeha. He aha te take kia peneitia ai te tikanga ki a matou? Tena ranei e whakaekea e page 64koutou te Ture Pane Kuini ki runga i te Pakeha penei me te whakaekenga ki runga i te Maori? Tera ranei e whakaekea e koutou he taake motuhake ki runga i nga whenua Pakeha katoa e tapaea atu nei e tetahi Pakeha ki tetahi penei me a nga Maori? Mehemea e meatia ana kia rite tahi to matou tu ki to te Pakeha me pena i runga i nga mea katoa. Kahore aku whakahe ki nga take mehemea he take tika. I whakahua ano hoki te Pirimia ki aku motini o tera Paramete, a ko taku ki atu tenei ki a ia, ka mahi tonu au ki te whakahaere ture mo runga i nga take kua whakahuatia nei e au, i ata whakatakotoria e ahau nga kupu i roto i taku motini, mo runga i nga mea e taea ana te whakakotahi ki waenga i te iwi Pakeha me te iwi Maori, kia rite tahi to ratou mana me o ratou paanga a kia rite tahi hoki to ratou taimahatanga i runga i nga utu, (ara) i muri iho i te ata whakariteritenga i nga tikanga ki waenga i nga iwi e rua. Kihai ianei tatou i rongo ki te Pirimia i tenei po e ki ana kia mohio rano nga Maori ki te korero Pakeha te whakakorea ai ta ratou Ture pooti mema? Kihai ia i mahara e tika ana ano kia rite ta nga Maori pooti mema ki a nga Pakeha i runga ano i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori. Mehemea ka mauria mai e koutou ena take hei take whakahe mo te whakakotahi i te Maori me te Pakeha. Ka patai atu ano hoki au ki te Whare mehemea he tika i raro i aua tikanga kia tonoa nga Maori kia rite ta ratou utu take i runga i a ratou whenua ki a nga Pakeha. Ka ki ake ahau kahore. Heoi ka kiia mai ki a tatou he iwi whenua nunui te Maori, a ko ta ratou mahi he arai i te whanohonoho o te tangata ki runga i aua whenua. Ka ki ake ahau kahore. He whenua ahua iti ano a ratou, a kei etahi takiwa kore rawa o ratou whenua. Kei etahi takiwa kua kore rawa nga whenua o nga Maori i runga i nga ture i hanga e tenei Whare i mua. Ko te mea tika ma te Kawanatanga i mua o te tononga kia utu take nga Maori me ata whakatakoto i nga rahui i nga takiwa katoa hei whakamana ekore nga Maori e hoko i o ratou whenua katoa. Kahore i nunui nga whenua e toe ana ki nga Maori inaianei. Mehemea e ata tirohia ana tera e kitea i roto i nga poraka e rua e toru ranei rau mano nei eka e kiia nei he whenua Maori, tena pea i tae ki te kotahi mano nga tangata whai take ki aua whenua, a ki te wehewehea aua whenua ki waenga i taua iwi ekore e neke i te rau i te rau me te rima tekau i te rua rau ranei nga eka ma ia tangata. Heoi kahore he painga o aua whenua ki a ratou. Kahore e puta he painga o aua whenua kia tukua mai ra no e koutou he ture kia mahia e ia tangata ake tana piihi whenua. Kahore hoki e riro taua painga i ia tangata i naianei. E herea ana e koutou ona waewae me ona ringaringa, a i muri iho ka tono koutou ki a ia kia utu ia i nga taake kia rite ki nga Pakeha. Ki taku whakaaro he mea tino whakama taua mahi. Tena e puta mai te taake i runga i ona huarahi ano. Ki te whakahoutia e koutou nga tikanga whakahaere o te Kooti Whenua Maori kia pai ai te mahi a taua Kooti i runga i tana mahi o mua ake nei, a ka whakatuwhera koutou i nga huarahi katoa hei tuku mai i nga whenua kia wehewehea ki ia tangata ka tahi ka neke ake te ngahau ki te utu i nga taake e utu nei i naianei e mea nei koutou kia whakaekea ki runga i nga whenua Maori. Akuanei i runga i nga tikanga o tenei Pire e kiia ana ko nga whenua kahore e tonoa kia wehewehea ki ia tangata ka taake tia a te mutunga o nga tau e rua. Na i runga i taku mohio ki nga whenua Maori o tenei Motu me te pupuri a nga Maori i aua Whenua puta noa i te Motu nei. E mea ana ahau e kore rawa e taea e ratou te tuku mai ki te Kooti i roto i te wa kua kiia ake nei, (ara) ki te kore e whakahaua kia wha tekau nga Tiati a kia pera ano hoki te maha o nga Ateha me te mau tonu o ta ratou mahi. A tera hoki e hiahiatia kia mano nga kairuri hei ruri i aua poraka kia taea ai te whakawa e te Kooti. Ki taku whakaaro ekore rawa e taea i roto i te wa e kiia nei e koutou. A ki te kore a taea ehara i nga Maori te he. Ma taua mea e tono ai ratou kia kahititia te whenua kia whakawakia, i muri iho ka noho te Kooti, a ka whakawakia aua whenua, a e kore e mutu te whakawa o aua whenua ka pau noa iho aua tau e rua, tera pea e taea e koutou te whakatau i roto i page 65nga tau e rua te take ki nga poraka maha mehemea e whakatoputia ana te ruri, erangi ekore e taea nga whenua katoa o te koroni. Kia maha noa atu nga tau te taea ai tena. Heoi ekore e taea te ki no nga Maori te he mehemea kahore i oti te whakawa i roto i te wa kua kiia e koutou i konei. Me ta koutou ki kia whakaekea nga taake.

Ta Hare Atikini.—Kahore matou e whakaeke i te take ki runga i te whenua mehemea kua tukua te tono kia whakawakia ahakoa tekau tau i muri iho i oti ai te whakawa. TIMI KARA.—Mo nga wehewehenga i nga whenua tau e ki na?

Ta Hare Atikini.—Ae.

Te Paranihi.—Me te whakahaere tonu i tana.take.

Ta Hare Atikini.—Me whakahaere tonu ia i tana take.

Timi Kara.—He nui te whenua o nga Maori kahore ano kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, a e puritia ana e nga Maori i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori ano. A ko te mea tuatahi ma ratou he tono kia ruritia. Ekore e taea e ratou te whakahaere i runga i tenei Ture. No te mea e ki ana tenei Ture me whakaatu ratou i nga rohe, heoi ma te ruri anake i te whenua te taea ai. Ko te mea tika me matua ruri katoa nga whenua Maori o Niu Tireni. Tena pea e whakamana e koutou kia ruritia kahore ranei, a ka oti tena, ko te whakatu i tetahi huarahi e taea ai te tuku mai aua whenua kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kei reira ka whakawakia nga take. A ka oti te take te whakatau me te pai o te takoto. Kei reira te wa tika hei whakanoho i nga taake. Inaianei kei te puritia etahi whenua e nga Maori ki ia tangata ake, kahore he whakahe kia utu taake enei whenua. E tino whakaae ana ahau mehemea e whakaeke ana te Kawanatanga i te taake kia whakaekea ki runga i nga whenua Maori katoa e puritia peratia ana e ratou me a te Pakeha. No te tau 1865 i paahitia ai te Ture Take Maori. I raro i taua Ture i kiia nga Maori he hunga no te Kuini. I tika hoki kia riro i a ratou nga mana katoa pera me era atu hunga o te Kuini erangi. hoki i tau ano kia rite nga taumahatanga me nga tikanga ki runga i a ratou pera me era atu hunga o te Kuini. Otiia i whakakorea taua Ture. No muri iho i taua ra a taea noatia tenei wa kua hanga Ture tatou hei kawe i nga Maori ki ko rawa atu i te tikanga i hiahiatia ai i te tuatahi.

Te Hutihana.—He mea whakaae ano i whakakorea ai taua Ture.

Timi Kara.—Ae i whakaaetia i runga i te tukunga mai i etahi Ture i whakaekea nei nga here ki runga i nga Maori a kore kau ake nga Maori e mohio e pehea ranei te tikanga. A ko te tikanga i hiahiatia ai i te tuatahi ara kia whakarite to ratou tu ki to te Pakeha kua whakakorea. E whakaaro ana ahau he mea tika kia whiriwhiria ano tenei Pire e te Kawanatanga. He mea ngawari noa iho te titiro kua uru te tikanga taake ki roto i tenei Pire. Ki taku whakaaro kihai i whakaurua i runga i te whakaaro ka taea te kohikohi he moni mo te koroni i runga i nga whenua Maori. No te mea, mehemea kei te puare nga kanohi o te Kawanatanga tera e taea e ratou te titiro ekore e taea te kohikohi i aua taake. E tino mohio aua ahau e kore e taea te kohikohi. A i runga i te mea ekore e taea, tena pea e neke haere nga taake ki runga i nga whenua Maori a whakarerea iho e te Pakeha te tahuri atu ki aua whenua. No reira ahau i mahara ai ko te mea tika ma te Kawanatanga me whakarere i aua taake a me tahuri ratou ki te hanga ture e tuku mai ai nga Maori i o ratou whenua kia whakanohoia nga take ki runga kia rite ki a te Pakeha. E hiahia ana ahau kia whiriwhiria ano tena e te Kawanatanga. No te mea e ahua pai ana ano nga tikanga o te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori ki a matou. He Pire ahua pai inahoki e whakakore ana i etahi tikanga tangi ke o te Ture e mana nei inaianei. Kahore a matou whakahe ki etahi atu o enei Pire. Erangi tenei te whakahe ki te Pire Whenua Maori koia ano enei kua whakahuatia nei e ahau. Ki waho atu o ena kahore he mea nui i roto i te Pire nei. E rua anake nga tikanga kei roto i te Pire nei erangi kahore he tikanga e moumoutia ai e ahau te taima o te Whare kia pahitia tenei Pire. E rua anake nga tikanga o roto ko te whakakore i te Ture Whakahaere Whenua page 66Maori kua whakaaetia katoatia nei e tatou me te tikanga taake i nga whenua Maori. Heoi nei aua tikanga e rua. Ka taea te whakakore i te Ture Whakahaere Whenua Maori i runga i te whakauru i tetahi rarangi hou ki roto i te Ture whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori. Heoi ka mahue kotahi tonu he tikanga mo roto i tenei Pire, (ara) ko te taake anake i nga whenua Maori. A ka tono atu ano ahau i konei ki te Kawanatanga kia whakarerea taua tikanga.

Taipua.—E te Tumuaki, me whai kupu ahau mo runga i tenei Pire. I whai kupu ano ahau mo runga i tenei Pire i mua ake nei. A i ki atu ahau ki te Whare kahore ahau e pai ki tenei Pire. I muri iho ka tukuna taua Pire ki te Komiti. I te taenga mai o taua Pire ki te aroaro o te Komiti, ka tautokona e te Kawanatanga kia utu taake nga Maori. I motini au i te aroaro o taua Komiti kia kaua e whakaekea he taake ki runga i nga whenua Maori i naianei. Akuanei i runga i te pootitanga ka hinga taku motini i te pooti kotahi. A mana ana te tikanga whakaeke i nga taake. Heoi pouri ana ahau a puta atu ana ahau ki waho i taua Komiti. No te mea kua kite ahau kua maro te ngakau o te Kawanatanga kia mana tonu nga taake. Otira i ki mai te Minita Maori ki ahau tera e whakarereketia taua rarangi i roto i te Komiti. E whakaaro ana ahau he moumou ta matou whakamatau ki te whakarereke i tenei Pire i runga i te huarahi i hiahia ai matou. I to maua putanga mai ko Hirini ki waho i te Komiti ka tohe ano te Minita Maori kia hoki atu maua. Na kua tukuna mai taua Pire ki te Whare i runga i tona ahua e takoto nei. Me ki ake ano ahau kahore ahau e pai ki taua Pire. Ehara taku i te whakahe moku ake erangi mo te taha ki te iwi nana ahau i pooti mai. I te rongonga o nga Maori kei te tukua mai he Pire penei e te Kawanatanga tahuri tonu ratou ki te tuku pitihana mai hei whakahe ki taua Pire. E mohio ana ahau kahore he Pire a te Kawanatanga o mua iho i rite te aue a nga Maori i to ratou ronganga ki nga tikanga o tenei Pire. Ekore ahau e whai kupu mo runga i nga taake motuhake kua whakaekea ki runga i nga Maori. No te mea kua whakamaramatia mai e te mema mo Waitotara ki te Whare. Ka whai kupu ahau mo runga i nga mahi a nga Kawanatanga o mua ake nei. Ko tetahi mea nui a ratou ko te aroha ki te iwi Maori. A inaianei i te wa e kuare ana ano nga Maori ka whakaekea mai ko enei tikanga uaua a te Kawanatanga ki runga i nga Maori. Mehemea i penei te mohio o nga Maori me te mema Maori mo te Tai Rawhiti. Ka tahi au ka ki ko te wa tika tenei hei tukunga mai mo nga Pire penei. Inaianei tonu he tokomaha nga Maori o Niu Tireni kahore a ratou rawa hei utu i nga taake. A he tokomaha hoki nga Maori kahore e mohio ki nga tikanga o te Kooti Whenua Maori. Na konei ahau i mea ai he kaika rawa te takunga mai i nga Pire penei. Kahore ano kia taea te wa hei whakahaere i nga Pire penei nga tikanga. Ki taku whakaaro he mea tika kia tukua atu tetahi wa ki nga Maori hei tuku mai i o ratou whakaaro, ka tahi ka tuku mai ai i enei Pire. Erangi me ki atu ahau ki te Whare he tokomaha nga Maori kei te utu reiti penei ano me te Pakeha. I utu reiti ano ratou i raro i te Ture o te tau 1883. Mehemea ka mana enei Pire ka tahi ka whakaekea mai ano etahi reiti ki runga i a ratou i runga i te mea kahore ano kia whakakorea te Ture reiti. Ki takau whakaaro kahore i tika nga tikanga a te Kawanatanga. Ki te mea hoki e rua rau nga tangata e whai take ana ki tetahi poraka whenua ma tehea o aua Maori e utu nga reiti? He take tenei me whakamarama mai e te Kawanatanga ki te Whare. Tera ranei e kowhiria nga rangatira e te Kawanatanga a ka maka ki te Whare herehere? Na mo runga i nga whenua o Ngatimaniapoto e mohiotia ana i te aroaro o te Kooti Whenua Maori aua whenua i roto i nga tau e toru kua hori nei. Kua wehewehea aua whenua a e toru e wha ranei rau tangata kua whakaekea ki runga ki ia wehewehenga. Akuanei me pehea e taea ai te whakatau i nga tikanga o tenei Pire ki runga ki enei whenua inahoki e meatia ana me utu reiti nga whenua Maori katoa? E whakaaro ana ahau tera e tipu he raruraru i runga i tenei tikanga, a ko tona mutunga ko te raupatutanga i nga page 67whenua Maori. Ki taku mahara kahore tetahi Kawanatanga o mua iho i tuku mai i etahi ture penei te uaua o nga tikanga me enei. Mehemea i te tu tenei Kawanatanga i te wa i raupatutia ai nga whenua Maori, ki taku mohio ekore ratou e whakahoki mai i te eka kotahi ki te iwi Maori. Na te aroha o nga Kawanatanga o mua i tukuna mai ai etahi rahui ma nga Maori i te Tai Hauauru me etahi atu wahi. Ko tetahi tikanga tiaki i nga Maori ko te Tiriti o Waitangi. Kihai hoki i mahara nga Maori ki te ara tetahi pakanga i muri iho i taua Tiriti tera e raupatutia o ratou whenua. Ki toku whakaaro i neke ke i tenei Kawanatanga te aroha o nga Kawanatanga o mua ki nga Maori. Na mo runga i nga whenua kua whakahokia ki nga Maori e mea ana ahau e kore e roa ka poto katoa atu aua whenua i nga ringaringa o nga Maori, a kua mea ano te Pirimia kia hanga ano tetahi Ture mo runga i aua whenua kia noho mai ai aua whenua i tawhiti o nga tangata whai take, a kia whakaritea te takoto o aua whenua ki nga whenua o te Karauna. I ki mai te Pirimia kia tatou i te tau kua hori nei ka tukuna mai e ia etahi Pire ki tenei Whare e tau ai he ora ki runga i te iwi Maori. Na ka patai atu ahau ko te Pire ranei tenei e tau ai he ora ki te iwi Maori. Ki taku whakaaro ma tenei Pire e ara ai te aue puta noa ki nga topito o te whenua. Ko nga iwi o era atu wahi o te ao kua mau ki nga patu kua whawhai. Erangi kihai i pera ki taku whakaaro te nui o ta ratou take me ta matou. Kahore he ture taumaha i whakaekea ki runga i a ratou penei me enei e whakamatauria nei kia whakaekea ki runga kia matou. E tino taumaha ana enei ture. Ko nga iwi o era atu wahi o te Ao he mate iti nei to ratou kua kohuru kua mau patu kua whawhai. E Wehi ana ahau mehemea ka paahi enei Pire tera e puta he raruraru ki waenga i te Minita Maori me nga Maori. He tokomaha nga kaumatua Maori ahakoa e whai whenua ana ratou kahore a ratou rawa hei utu i nga reiti a ko tona mutunga iho ka mauria aua tangata ki te whare herehere. Ki taku mohio ka peratia ano hoki nga hakui, (ara) ka mauria ano hoki ki te whare herehere. Tenei ano hoki tetahi mea hei whiriwhiri ma tatou i tino whakaae te Minita Maori i te Paremete kua hori ake nei ka hanga ka tuhatuhaina nga Pire Maori i mua o te nohoanga o te Paremete kia ahei ai nga Maori te ata whiriwhiri i nga tikanga o aua Pire. Heoi kua maha nga hui a nga Maori, ki te tatari i te putanga o aua Pire. A kore kau ake i tuhatuhaina. He tika ano i tae te Minita Maori ki etahi o aua hui, erangi kihai ia i whakapuaki ki te hui ka penei nga tikanga o te Pire e tukuna mai e ia ki te Whare. I penei ana kupu mai ki a matou, ka kokirihia e te Kawanatanga he Pire ki te Whare hei whakakore i te Ture Whakahaere Whenua Maori a ka tukuna atu etahi tikanga pai hei whiriwhiri ma nga Maori. Ka ki ake ahau kahore te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare i tuhatuhaina ki nga tini wahi o te Koroni kia mohio ai nga Maori ki nga tikanga o roto i taua Pire, na konei ahau i mea ai e tika ana te motini a te mema mo Akarana, (ara) a Ta Hori Kerei. Ki taku whakaaro me kaua tatou e wareware ki nga kupu whakaari a te Pirimia me te Minita Maori. Ki te kore e mana nga kupu a aua rangatira heoi kua mutu aku whakaaro ki a raua. Mehemea ka whakaaetia tenei Pire ka wehe atu nga Maori i nga Pakeha ka whakaroaina te wa e kotahi ai nga iwi e rua. Kua mea te Kawanatanga me mana te utu i nga taake a te mutunga o nga tau e rua. He mea tenei kia hohoro ai nga Maori te whakawa te whakatau i o ratou whenua. Ki taku whakaaro ia ma konei e ngakau kore ai nga Maori ki te tuku i o ratou whenua ki te Kooti. E tino whakahe ana ahau ki te tikanga whakatuturu i te wa. E penei ana taku ki notemea e whakaaro ana ahau he take tika ano kia kaua e mana te wa hei hei whakaotinga i aua take.

Taiwhanga.—E te Tumuaki, ekore ahau e korero roa mo runga i tenei Pire no te mea he Pire tenei hei muru i a matou whenua hei patu hoki i te iwi Maori. E hara tenei korero i te korero teka. No te mea ka taea e ahau te whakaatu i te matenga o etahi Maori inaia tata nei. Ko te take i mate ai aua Maori no te ruritanga i te whenua. I haere etahi o nga rangatira ki te page 68Minita Maori i te wa e tautohe ana nga Maori ki aua whenua, (ara) e rua pea wiki i mua. atu i te whawhaitanga. I te wiki i mua o te whawhaitanga i tae ano ahau ki te Minita Maori me te ki atu kia kaua e tukua nga kairuri kia haere ki runga i te whenua ahakoa tono mai tetahi iwi tetahi iwi ranei. Otira kihai taua rangatira i whakarongo ki ta matou tono erangi i whakaae ia kia haere te kairuri ki te ruri i te whenua e ai nga korero o te niupepa e mau nei i taku ringaringa.

Te Miterehana.—He tino korero teka tena.

Taiwhanga.—Ka korero ahau i nga korero e mau nei i roto i te niupepa. E penei ana nga korero: I te whiriwhiri tonu te Minita Maori i tenei mea, a no enei rangi e rua e toru ranei ka whakaaetia kia haere te kairuri ki te ruri i te whenua, kia ahei ai te whakawa nga take e te Kooti Whenua Maori. Ka ki atu ahau ki te Whare mehemea e mate ana nga Maori i runga i nga Ture i hanga e te mema mo Whanganui ka pehea te tukunga iho ina mana enei Pire kua tukua mai nei, ka ki ake ahau kahore he Ture pai ke atu i te Ture Whakahaere Whenua Maori i paahitia mo te iwi Maori, a na te Kawanatanga o mua ake i tenei i paahi. E mohio ana ano te mema nana i tuku mai taua Ture ko ahau anake te tangata i whakahe ki taua Pire. I korero haere ia i nga tini wahi o te whenua ko ahau anake te tangata i whakahe ki taua Pire. I Poneke ano ahau i te korero tanga tuarua o taua Pire, a i ki atu ahau ki te mema mo Akarana, (ara) a Ta Hori Kerei, kia tukuna atu a Taurau ki te arai o te Whare ki te korero, otira kihai te Pirimia me te Minita Maori i whakaae. I runga i taku kitenga kihai te Kawanatanga i whakaae ki taku, ka tukuna e ahau he pitihana ki te Whare o runga, heoi kihai i aha a paahi ana taua Ture. Inaianei kua rongo ahau e mea ana etahi mema o tenei Whare kia whakakorea taua Ture. Ko nga mema tonu i awhina i te hanganga o taua Ture nga mea e tohe nei kia whakakorea. E hiahia ana ahau kia mana tonu taua Ture kia taea rano e tatou te hanga i tetahi Ture e whakaae ai nga Maori katoa o Niu Tireni, hei reira ka whakakore ai i tau Ture. Ki te tukuna tenei Pire ki te Komiti ka pooti ahau kia patua te rarangi tuatoru. Ko te inoi pono tenei a nga rangatira Maori ki a ratou mema i roto i tenei Whare, kia kiia atu ki te Kawanatanga kia whakamutua te hanga ture mo nga whenua Maori. Ka tono atu ahau ki te Kawanatanga i runga i te mea kua rongo tatou ki nga whakahe ki tenei Pire kia whakakorea mo tenei wa, kia whai takiwa ai nga Maori ki te huihui ki Pewhairangi i te kainga i hainatia ai te Tiriti ki reira. korerotia ai nga tikanga o nga Pire Whenua Maori. Ka tono atu hoki ahau ki te Kawanatanga kia whakaae ratou ka tae mai ratou ki taua hui. Kua oti te perehi me te tuku nga tono kia haere mai nga tangata ki te hui. Na konei hoki i tono ai ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire inaianei, kia ahei ai nga Maori e tae ana ki taua hui te korero i nga tikanga. He pono tenei ki aku mehemea e mahi ana tenei Whare me te Kawanatanga i te mahi tika e kore tetahi mate e pa mai a muri atu kia rite ki tenei mate i mate nei nga tangata i Whangarei. Ekore ahau e whakaroa i te taima o te Whare. Erangi ka tono atu ahau ki te Kawanatanga i runga i nga painga mo te koroni kia unuhia tenei Pire.

Pire Kooti Whenua Maori.

Taipua.—Ahakoa kahore e mana te whakatete ka whakatete tonu ahau. E pa nui aua enei Pire ki te iwi Maori. A kahore nga mema o te Whare e mohio ki te nui o te paanga kia matou. Ko te take pooti mema Maori ki tenei Whare i puta mai ano i nga Pakeha. Erangi he pai rawa kia puta atu matou ki waho o tenei Whare, ma reira e kore ai e tau te taimahatanga o nga Pire e paahitia ana mo nga mea Maori ki runga i nga mema Maori. Tenei ano etahi mema kei roto i tenei Whare e haere mai ana kia matou kia pootitia ratou. E haere mai ana ratou ki nga Maori me te ki mai tukua mai a koutou pooti moku, a ka tahuri ahau ki te whakakore i nga ture kino na i te mea kua tae mai ahau ki tenei Whare kua kite ahau i te teka o nga kupu a aua mema i runga i ta ratou tautoko i nga Pire nei. Erangi nga mema i pooti ki te taha ki nga "No" page 69i tika. Ahakoa pehea te tika o nga korero a nga mema Maori, kahore te Whare e whakarongo. I te tunga o tetahi hui ki Whanganui i paahitia te motini me whakamutu te mahi a te Kooti whenua Maori i te nui o te raruraru. Ko tetahi tenei o nga whakahe ki taua Kooti, ki te mea e mahara ana tetahi tangata e mate ana ia kahore e tukua nga tono whakawa tuarua. Kahore he ora e puta mai i te Kooti i te Kawanatanga ranei. Heoi mahara ana nga Maori heoi te mahi a te Kooti he whakawa i nga whenua erangi ko te tika o te whakawa kahore rawa e whakaarohia. Heoi nei aku korero inaianei, erangi kei te taenga ki te Komiti katahi ahau ka whakarongo mehemea e meatia ana kia patua nga rarangi kino o tenei Pire kahore ranei.

TAIWHANGA.—E tono atu ana ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire. E tono atu ana ahau kia unuhia nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori. I te taenga mai o Kapene Kuka ki Niu Tireni ka kite ia i nga Maori o konei. A ka tono ia i a ratou kia haere ki runga i tona kaipuke hei whakaatu i Niu Tireni ki a ia, no te mea he iti rawa tona mohio ki tenei whenua, erangi i wehi nga Maori ki tana tono, a ka oma, heoi puhia ana ratou e Kapene Kuka mo to ratou omanga, ko te whakahekenga huhua koretanga tuatahi tenei i te toto ki runga i te whenua Maori. I muri i a Kapene Kuka ka haere mai etahi iwi maha ki Niu Tireni, (ara) te Ingarihe, te Marikena, me te Wiwi a ka timata te hokohoko ki te Maori. I te timatanga o te hoko ka riri te Wiwi no te mea kahore nga Maori e hokohoko ki a ratou, a ka timata te patu a nga Wiwi i nga Maori. Ko te tuarua tenei o nga whakahekenga huhua koretanga o te toto o nga Maori ki runga i te whenua Maori. I muri iho ka haere mai te iwi o te Marikena ka timata hoki te hokohoko ki nga Maori o Pewhairangi, a ka pera ano ratou me era ka tuhatuha mai i te wai o te tupeka ki roto i nga kanohi o nga Maori. Ka puta he pakanga i runga i tenei mahi, a ka mate ano nga Maori, heoi ko te tuatoru tenei o nga whakahekenga toto. I muri iho ka haere mai tetahi kaipuke o te Wiwi ki Wharekauri ka timata te hokohoko ki nga Maori o reira. I tetahi motu ka utaina te kaipuke ki te kai me etahi atu mea o taua motu. Erangi kihai te Wiwi i utu i aua kai, a ka tahuri ki te whakainu i nga Maori kia haurangi a tae noa ki waenganui po a haurangi katoa nga Maori. Ka tahi karere te kaipuke, no te taenga ki waenga moana ka tahi ka patua nga Maori tokotoru a rukea atu ana ki te moana. E toru e wha pea o ratou i rere ki te moana a ka kau ki uta. I haere nga Maori ki raro ki te pehanga o nga pu, te rironga mai ka tahuri ki te patu i nga Wiwi. No te kitenga o te Wiwi kua riro a ratou pu ka eke ratou ki runga i o ratou poti ka hoe, no te kitenga o nga Maori kahore he turituri o runga i te kaipuke, ka mahara ratou kua whakarerea te kaipuke, heoi ka piki ratou ki runga i te kaipuke a ka kite kua oma nga Pakeha. Kotahi wiki i muri iho e papare haere ana te kaipuke a ka u ki te wahi i rere mai, (ara) ki Wharekauri. I te kitenga o nga Maori e patu ana te Ingarihi te Marikena me te Wiwi i a ratou, ka tukua ta ratou tonu ki Ingarangi. No te tau 1885 i tukua ai taua tono. I taua tau ano ka huihui nga rangatira Maori ki Pewhairangi a ka tono ratou ki te Kingi o Ingarangi kia tiakina ratou. No te taenga atu o te pukapuka ki Ingarangi ka tukua mai tetahi kaipuke ki Niu Tireni.

Ka oho tetahi Mema ka mea,—No tehea tau?

Taiwhanga.—Ki taku whakaaro no te tau 1830. Ko taua kaipuke i rere mai nei he manuao. Ko tona ingoa ki taku whakaaro ko "te Pawhero." I muri iho ka utaina taua kaipuke ki te rakau a ka tukuna atu kia rere ki Ingarangi. No te hokinga mai o taua kaipuke ka tahi ka kitea, ko te utu mai o ta matou pukapuka i tuku ai ki Ingarangi kia hanga he Tiriti ki Waenganui i a matou me Ingarangi ko te tukunga mai o nga kara ma nga iwi Maori o Niu Tireni kia whiriwhiria e ratou ta ratou i pai ai. Ko nga kara i tukuna mai no te Inga rihi, no te Marikena, no te Wiwi, no te taenga mai o aua kara ki Pewhairangi, ka huihui nga rangatira Maori katoa ki reira. Akuanei i runga i ta ratou whiriwhiringa i te kara o te Wiwi ka whakahe ratou no te mea kua heke he toto i raro i taua kara, i pera ano hoki ta ratou page 70whakaaro mo runga i te kara o te Marikena, a tona tukunga iho ka tango ratou ki te kara o Ingarangi hei tiaki i Niu Tireni. Kahore i marama te take i whakaaetia ai te kara o Ingarangi i taua wa. No te taenga o te pukapuka a nga Maori ki Ingarangi whakaaetia ana ta ratou tono me hanga tetahi Tiriti ki Waenga i a ratou me te Kawanatanga o Ingarangi. A ka tukuna mai a Te Poihipi ki te korero ki nga Maori i nga tikanga o taua Tiriti, a whakaaetia ana. No muri iho i te whakaaetanga ka tukuna mai a Kawana Hopihona ki Niu Tireni. A i taua wa ano ka whakaritea tetahi kamupane i karangatia ko te Niu Tireni Kamupane hei hoko whenua Maori. No te taenga mai o Kawana Hopihona ki Niu Tireni ka tahuri ia i runga i te awhina a nga mihinare ki te hanga i te Tiriti. I tino whakamaramatia nga tikanga o taua Tiriti ki nga Maori o Niu Tireni, a hainatia ana e ratou i runga i te mea kua tino mohio ratou ki nga tikanga o taua Tiriti. I hainatia e ratou i Waitangi ki te aroaro o te Kawana i te 26 o nga ra o Pepuere, 1840. I muri iho i taua hainatanga ka whakahaerea nga mahi o Niu Tireni i raro i nga tikanga o taua Tiriti. E rua tau i muri iho ka kite nga Maori kua pakarua taua Tiriti. E rua nga tikanga i mahara ai ratou kua pakarua taua Tiriti. Ko te tuatahi ko te timatanga o nga mihinare ki te hoko whenua. Ehara hoki i te mea i hokona tikatia e ratou nga whenua; erangi i hokona e ratou ki te paraikete, ki te tupeka, ki te kohua, ki etahi atu mea pera. I mahara nga Maori no nga mihinare nga taonga e tukuna atu nei e ratou hei hoko i nga whenua Maori. No muri iho ka kite nga Maori ko etahi o enei taonga e tukuna nei hei hoko i o ratou whenua he mea tuku mai ki nga Mihinare hei hoatu noa atu ki nga Maori o Niu Tireni. No reira ka kite nga Maori kei te hokona a ratou whenua ki a ratou taonga ano. Ko te he tuatahi tena i kite ai nga Maori i raro i te Tiriti o Waitangi. Ko te tuarua e utua ana nga Maori mo te turanga kaipuke i Kororareka. I utua enei utu ki nga Maori i te tau 1841 me te tau 1842. No te tau 1843 ka whakahengia aua utu, a whakakorengia iho e Pekamu aua utu me te ki me utu ki a te Kuini. Whakahe ana a Hone Heke ki taua tikanga me te ki me utu ano aua utu ki nga Maori a taea noatia te tau 1843, kihai i whakaaetia tenei no reira ka tapahia te pou o te kara i te tau 1845. Ko te tau tena i tae mai ai a Pihopa Herewini ki Niu Tireni; a tona rongonga kua tapahia te pou o te kara ka karangatia e ia tetahi hui nui a haere katoa ana nga rangatira Maori ki taua hui. I tohe te Pihopa kia Hone Heke kia kaua e tapahia te pou o te kara ara te Parakitawhe e karangatia nei e etahi Maori. Mea mai ana a Hone Heke ekore e whakamutua tana tapahi no te mea kua pakaru te Tiriti o Waitangi me nga utu mo nga turanga kaipuke kua puritia huhua kore tia, erangi ki te utua aua mea ekore ia e tapahi i te pou o te kara a muri ake nei. I te kitenga o te Pihopa e kore a Heke e whakaae ka whakarerea e ia a Pewhairangi ka haere mai ki Akaranga noho ai. I muri tata iho i tena ka tapahia tuaruatia e Heke te pou o te kara. No te tuatoru o nga tapahanga i te tau 1845 ka timata te whawhai. Ko Kawana Pitiroi te Kawana i taua wa. No te rongonga o te Kawanatanga o Ingarangi kihai pai te whakahaere a Kawana Pitiroi ka karangatia ia kia hoki ki Ingarangi, a ka tukuna mai ko Ta Hori Kerei hei riwhi a ka uru ia ki taua whawhai. A i te wa e haere tonu ana taua whawhai, kua ara ano hoki tetahi pakanga i Wairau, a mate iho a Kapene Wekipiri. Na nga mahi hoko whenua a te Niu Tireni Kamupane i ara ai taua pakanga. No te tau 1846 ka houhia te rongo e Ta Hori Kerei. A no taua wa iho ano tae noa ki te tau 1856, ka haere tonu nga whakahaere Kawanatanga i raro i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi a. taea noatia te wa i mutu ai te tu o Ta Hori Kerei hei Kawana. I muri iho i a Ta Hori Kerei ka tae mai a Kawana Paraone a ka tere rawa te hoko o nga whenua Maori, tahuri ana te Omana me etahi atu ki te hoko, a ara ana te paakanga ki waenga i nga iwi Maori i runga i aua hoko a mate iho nga tangata o nga iwi i ara ki aua pakanga. I muri iho i te maungarongo ka haere tonu te mahi hoko whenua a te Kawanatanga. No reira i mohio ai nga Maori kua pakaru page 71te Tiriti o Waitangi no te mea kei te rereke nga tikanga hoko i taua Tiriti. He maha nga Pakeha rangatira e aroha ana ki nga Maori, a i mohio ano ratou kua pakarua te Tiriti o Waitangi, a kahore i tika te hoko o nga whenua. He nui te pakanga i ara ki waenganui i nga rangatira Maori o Nepia, ara i waenga i a te Hapuku i a Tareha i a Te Moananui, a he tokomaha o aua iwi i mate. I muri iho i taua whawhai ka haere mai te Kawanatanga ki te hoko whenua. No taua wa i timata ai te whiriwhiri e Tamihana te Tiriti o Waitangi me nga mea katoa i mahia i muri iho i te hainatanga o taua Tiriti tae noa ki te pakanga i ara i Nepia, a whakaaro ana ia ko te take nui ko te whenua, kahore he whakaaro ki nga toto o nga Maori a kua pakarua te Tiriti. No reira i ki ai a Tamihana ki te kore e hohoro ta ratou whakaara i tetahi tangata hei kaiwhakahaere mo ratou ka riro katoa o ratou whenua. Kihai a Tamihana i mea me whakaara he Kingi, erangi i mea ia me whakaara tetahi tangata mana hei kaiwhakahaere mo te iwi Maori hei pupuri i nga whenua hei tiaki i te iwi kia mutu ai hoki te whakaheke i te toto o te tangata. Erangi i runga i te maha o nga rangatira Maori me te maha o a ratou whakaaro heoi whakaturia ana he Kingi. No te tau 1860 ka timata te whawhai i Waitara, a i te mea kua ara taua pakanga ka tahi ka kitea kua he te mahi a Kawana Paraone a i whakaara huhua kore ia i te pakanga ki nga Maori. Heoi whakahokia ana ia a ka tukuna mai ano a Ta Hori Kerei ki Niu Tireni, ki taku mohio no te tau 1862, i hoki mai ai ia. I te taenga mai o Ta Hori Kerei ki Niu Tireni, ka karangatia e ia tetahi hui kia tu ki Kohanga, i tae mai a Wiremu Tamihana me Tawhiao ki taua hui. I muri iho i nga korero ka ki atu a Ta Hori Kerei ki nga Maori ki te mea ka whakatu koutou i tetahi Kingi tera e rite taua Kingi ki te rakau aporo. I mea ia ki te whai hua pai taua rakau ka tu tonu, erangi ki te whai hua kino, ka keria e ia nga taha ka tapahia nga pakiaka a ka hinga ki raro. I tika tonu taua kupu a Ta Hori Kerei, no te mea kua hinga taua mahi Kingi. Erangi tenei ano taku kupu whakahe kia Ta Hori Kerei me te Pihopa me Ta Wiremu Matena. He hunga ratou e arohaina ana e manakitia ana e nga Maori erangi no muri nei ka mohio matou i pahitia tetahi Ture i te tan 1852, a karangatia ana ko te Ture Nui o Niu Tireni. E mea ana te rarangi 71 o taua Ture me whai Paramete nga Maori ma ratou ake haunga ta nga Pakeha. Erangi ko te taha Pakeha anake o taua Ture i whakamana e Ta Hori Kerei me ona hoa. A huna ana nga tikanga o taua rarangi i nga Maori. Heoi te mea i tukua mai mo te taha ki nga Maori ko te tukunga atu o te ingoa Kingi ki tetahi o o ratou rangatira Maori. Heoi rano to ratou he. Mehemea kahore i hoatu he ingoa mona, a me karanga kau he rangatira Maori kua uru ratou ki raro i nga tikanga o te Ture Nui o Niu Tireni, a kua kore pea he whawhai Maori ki Niu Tireni. Ki taku whakaaro mehemea i whakaaturia mai e te Pihopa e Ta Hori Kerei me Ta Wiremu Matena nga tikanga o taua Ture kua kore e ara he pakanga. Otira i timata te pakanga i Waikato i te tau 1863. I whakaaro nga tini tangata i taua wa ehara i te Tiriti o Waitangi i ara ai taua whawhai ehara ano hoki i te whakatunga i te Kingi, erangi na te hoko i nga whenua Maori i ara ai. Na nga tangata apu whenua i mea kia ara taua pakanga. Erangi i mea ratou na te whakatunga i te Kingi i whawhai ai. A i paahitia e te Paramete tetahi Ture i taua wa kihai i karangatia e ratou ko te Ture Raupatu Whenua taua Ture, erangi i karangatia ko te Ture Whakanohonoho o Niu Tireni. Ko te take i tapa ai tenei ingoa e te Kawanatanga he mea kia kore ai te Kuini o Ingarangi e mohio ki nga tikanga ia o taua Ture. Ko te tino tikanga ia o taua Ture he muru i nga whenua Maori. Koia nei nga take i titiro owhiti ai nga Maori me te wehi i runga i enei tu mahi. No te whakarereketanga o te Ture ka tukuna mai he ture hei pooti Mema Maori mo roto i tenei Whare, a ka kiia kia whakaturia te Kooti Whenua Maori. I whakaturia nga Kooti Whenua Maori i runga i te whakaaro ka mutu aua raruraru erangi na taua Kooti i nui rawa ai. E whakaatu ana ahau i enei mea no te mea e pouri ana taku ngakau mo tenei he kua whakaekea nei ki runga i nga Maori. E whakaaro ana ahau he Pire tino uaua rawa tenei Pire a kua tukuna mai hei page 72whakaara ano i enei mate kua korerotia nei e ahau. Titiro ianei ki te nui o te whenua i te Waipounamu kua pau i te Pakeha a ko tetahi hawhe o te whenua o tenei motu kua riro hoki i a ratou. Ko te wahi iti anake kei te toe ki te iwi Maori. A kua tukuna mai enei ture kia riro ai te toenga o o matou whenua. Na konei hoki i ki ai nga rangatira Maori kua makona ratou i runga i enei tu mahi. Ka wha tekau nga tau o koutou nga Pakeha e hanga ture ana mo runga i nga whenua Maori. A kahore ano kia paahi tetahi ture pai. Kahore ano he ture i paahi i kiia he ture e pai ana mo nga iwi e rua. Koia nei nga take i ki ai nga Maori me whakamutu te hanga ture mo runga i nga whenua Maori inaianei. Erangi me tuku tetahi wa ki nga Maori kia whakamatau hoki ratou ki te hanga ture. Tena pea kei te whakaaro etahi o nga Mema he teka taku e korero nei otira he pono. E korero ana ahau i runga i taku mohio i runga i aku haererenga ki nga tini wahi o tenei Motu. Ko te tino hiahia tenei o nga Maori me waiho ma ratou e whakahaere o ratou whenua. Na konei hoki i whakahe ai ahau ki tenei Pire.

Heoi whakaaetea ana te Motini a tukuna ana te Pire.