Pire Kooti Whenua Maori.

Taipua.—Ahakoa kahore e mana te whakatete ka whakatete tonu ahau. E pa nui aua enei Pire ki te iwi Maori. A kahore nga mema o te Whare e mohio ki te nui o te paanga kia matou. Ko te take pooti mema Maori ki tenei Whare i puta mai ano i nga Pakeha. Erangi he pai rawa kia puta atu matou ki waho o tenei Whare, ma reira e kore ai e tau te taimahatanga o nga Pire e paahitia ana mo nga mea Maori ki runga i nga mema Maori. Tenei ano etahi mema kei roto i tenei Whare e haere mai ana kia matou kia pootitia ratou. E haere mai ana ratou ki nga Maori me te ki mai tukua mai a koutou pooti moku, a ka tahuri ahau ki te whakakore i nga ture kino na i te mea kua tae mai ahau ki tenei Whare kua kite ahau i te teka o nga kupu a aua mema i runga i ta ratou tautoko i nga Pire nei. Erangi nga mema i pooti ki te taha ki nga "No" page 69i tika. Ahakoa pehea te tika o nga korero a nga mema Maori, kahore te Whare e whakarongo. I te tunga o tetahi hui ki Whanganui i paahitia te motini me whakamutu te mahi a te Kooti whenua Maori i te nui o te raruraru. Ko tetahi tenei o nga whakahe ki taua Kooti, ki te mea e mahara ana tetahi tangata e mate ana ia kahore e tukua nga tono whakawa tuarua. Kahore he ora e puta mai i te Kooti i te Kawanatanga ranei. Heoi mahara ana nga Maori heoi te mahi a te Kooti he whakawa i nga whenua erangi ko te tika o te whakawa kahore rawa e whakaarohia. Heoi nei aku korero inaianei, erangi kei te taenga ki te Komiti katahi ahau ka whakarongo mehemea e meatia ana kia patua nga rarangi kino o tenei Pire kahore ranei.

TAIWHANGA.—E tono atu ana ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire. E tono atu ana ahau kia unuhia nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori. I te taenga mai o Kapene Kuka ki Niu Tireni ka kite ia i nga Maori o konei. A ka tono ia i a ratou kia haere ki runga i tona kaipuke hei whakaatu i Niu Tireni ki a ia, no te mea he iti rawa tona mohio ki tenei whenua, erangi i wehi nga Maori ki tana tono, a ka oma, heoi puhia ana ratou e Kapene Kuka mo to ratou omanga, ko te whakahekenga huhua koretanga tuatahi tenei i te toto ki runga i te whenua Maori. I muri i a Kapene Kuka ka haere mai etahi iwi maha ki Niu Tireni, (ara) te Ingarihe, te Marikena, me te Wiwi a ka timata te hokohoko ki te Maori. I te timatanga o te hoko ka riri te Wiwi no te mea kahore nga Maori e hokohoko ki a ratou, a ka timata te patu a nga Wiwi i nga Maori. Ko te tuarua tenei o nga whakahekenga huhua koretanga o te toto o nga Maori ki runga i te whenua Maori. I muri iho ka haere mai te iwi o te Marikena ka timata hoki te hokohoko ki nga Maori o Pewhairangi, a ka pera ano ratou me era ka tuhatuha mai i te wai o te tupeka ki roto i nga kanohi o nga Maori. Ka puta he pakanga i runga i tenei mahi, a ka mate ano nga Maori, heoi ko te tuatoru tenei o nga whakahekenga toto. I muri iho ka haere mai tetahi kaipuke o te Wiwi ki Wharekauri ka timata te hokohoko ki nga Maori o reira. I tetahi motu ka utaina te kaipuke ki te kai me etahi atu mea o taua motu. Erangi kihai te Wiwi i utu i aua kai, a ka tahuri ki te whakainu i nga Maori kia haurangi a tae noa ki waenganui po a haurangi katoa nga Maori. Ka tahi karere te kaipuke, no te taenga ki waenga moana ka tahi ka patua nga Maori tokotoru a rukea atu ana ki te moana. E toru e wha pea o ratou i rere ki te moana a ka kau ki uta. I haere nga Maori ki raro ki te pehanga o nga pu, te rironga mai ka tahuri ki te patu i nga Wiwi. No te kitenga o te Wiwi kua riro a ratou pu ka eke ratou ki runga i o ratou poti ka hoe, no te kitenga o nga Maori kahore he turituri o runga i te kaipuke, ka mahara ratou kua whakarerea te kaipuke, heoi ka piki ratou ki runga i te kaipuke a ka kite kua oma nga Pakeha. Kotahi wiki i muri iho e papare haere ana te kaipuke a ka u ki te wahi i rere mai, (ara) ki Wharekauri. I te kitenga o nga Maori e patu ana te Ingarihi te Marikena me te Wiwi i a ratou, ka tukua ta ratou tonu ki Ingarangi. No te tau 1885 i tukua ai taua tono. I taua tau ano ka huihui nga rangatira Maori ki Pewhairangi a ka tono ratou ki te Kingi o Ingarangi kia tiakina ratou. No te taenga atu o te pukapuka ki Ingarangi ka tukua mai tetahi kaipuke ki Niu Tireni.

Ka oho tetahi Mema ka mea,—No tehea tau?

Taiwhanga.—Ki taku whakaaro no te tau 1830. Ko taua kaipuke i rere mai nei he manuao. Ko tona ingoa ki taku whakaaro ko "te Pawhero." I muri iho ka utaina taua kaipuke ki te rakau a ka tukuna atu kia rere ki Ingarangi. No te hokinga mai o taua kaipuke ka tahi ka kitea, ko te utu mai o ta matou pukapuka i tuku ai ki Ingarangi kia hanga he Tiriti ki Waenganui i a matou me Ingarangi ko te tukunga mai o nga kara ma nga iwi Maori o Niu Tireni kia whiriwhiria e ratou ta ratou i pai ai. Ko nga kara i tukuna mai no te Inga rihi, no te Marikena, no te Wiwi, no te taenga mai o aua kara ki Pewhairangi, ka huihui nga rangatira Maori katoa ki reira. Akuanei i runga i ta ratou whiriwhiringa i te kara o te Wiwi ka whakahe ratou no te mea kua heke he toto i raro i taua kara, i pera ano hoki ta ratou page 70whakaaro mo runga i te kara o te Marikena, a tona tukunga iho ka tango ratou ki te kara o Ingarangi hei tiaki i Niu Tireni. Kahore i marama te take i whakaaetia ai te kara o Ingarangi i taua wa. No te taenga o te pukapuka a nga Maori ki Ingarangi whakaaetia ana ta ratou tono me hanga tetahi Tiriti ki Waenga i a ratou me te Kawanatanga o Ingarangi. A ka tukuna mai a Te Poihipi ki te korero ki nga Maori i nga tikanga o taua Tiriti, a whakaaetia ana. No muri iho i te whakaaetanga ka tukuna mai a Kawana Hopihona ki Niu Tireni. A i taua wa ano ka whakaritea tetahi kamupane i karangatia ko te Niu Tireni Kamupane hei hoko whenua Maori. No te taenga mai o Kawana Hopihona ki Niu Tireni ka tahuri ia i runga i te awhina a nga mihinare ki te hanga i te Tiriti. I tino whakamaramatia nga tikanga o taua Tiriti ki nga Maori o Niu Tireni, a hainatia ana e ratou i runga i te mea kua tino mohio ratou ki nga tikanga o taua Tiriti. I hainatia e ratou i Waitangi ki te aroaro o te Kawana i te 26 o nga ra o Pepuere, 1840. I muri iho i taua hainatanga ka whakahaerea nga mahi o Niu Tireni i raro i nga tikanga o taua Tiriti. E rua tau i muri iho ka kite nga Maori kua pakarua taua Tiriti. E rua nga tikanga i mahara ai ratou kua pakarua taua Tiriti. Ko te tuatahi ko te timatanga o nga mihinare ki te hoko whenua. Ehara hoki i te mea i hokona tikatia e ratou nga whenua; erangi i hokona e ratou ki te paraikete, ki te tupeka, ki te kohua, ki etahi atu mea pera. I mahara nga Maori no nga mihinare nga taonga e tukuna atu nei e ratou hei hoko i nga whenua Maori. No muri iho ka kite nga Maori ko etahi o enei taonga e tukuna nei hei hoko i o ratou whenua he mea tuku mai ki nga Mihinare hei hoatu noa atu ki nga Maori o Niu Tireni. No reira ka kite nga Maori kei te hokona a ratou whenua ki a ratou taonga ano. Ko te he tuatahi tena i kite ai nga Maori i raro i te Tiriti o Waitangi. Ko te tuarua e utua ana nga Maori mo te turanga kaipuke i Kororareka. I utua enei utu ki nga Maori i te tau 1841 me te tau 1842. No te tau 1843 ka whakahengia aua utu, a whakakorengia iho e Pekamu aua utu me te ki me utu ki a te Kuini. Whakahe ana a Hone Heke ki taua tikanga me te ki me utu ano aua utu ki nga Maori a taea noatia te tau 1843, kihai i whakaaetia tenei no reira ka tapahia te pou o te kara i te tau 1845. Ko te tau tena i tae mai ai a Pihopa Herewini ki Niu Tireni; a tona rongonga kua tapahia te pou o te kara ka karangatia e ia tetahi hui nui a haere katoa ana nga rangatira Maori ki taua hui. I tohe te Pihopa kia Hone Heke kia kaua e tapahia te pou o te kara ara te Parakitawhe e karangatia nei e etahi Maori. Mea mai ana a Hone Heke ekore e whakamutua tana tapahi no te mea kua pakaru te Tiriti o Waitangi me nga utu mo nga turanga kaipuke kua puritia huhua kore tia, erangi ki te utua aua mea ekore ia e tapahi i te pou o te kara a muri ake nei. I te kitenga o te Pihopa e kore a Heke e whakaae ka whakarerea e ia a Pewhairangi ka haere mai ki Akaranga noho ai. I muri tata iho i tena ka tapahia tuaruatia e Heke te pou o te kara. No te tuatoru o nga tapahanga i te tau 1845 ka timata te whawhai. Ko Kawana Pitiroi te Kawana i taua wa. No te rongonga o te Kawanatanga o Ingarangi kihai pai te whakahaere a Kawana Pitiroi ka karangatia ia kia hoki ki Ingarangi, a ka tukuna mai ko Ta Hori Kerei hei riwhi a ka uru ia ki taua whawhai. A i te wa e haere tonu ana taua whawhai, kua ara ano hoki tetahi pakanga i Wairau, a mate iho a Kapene Wekipiri. Na nga mahi hoko whenua a te Niu Tireni Kamupane i ara ai taua pakanga. No te tau 1846 ka houhia te rongo e Ta Hori Kerei. A no taua wa iho ano tae noa ki te tau 1856, ka haere tonu nga whakahaere Kawanatanga i raro i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi a. taea noatia te wa i mutu ai te tu o Ta Hori Kerei hei Kawana. I muri iho i a Ta Hori Kerei ka tae mai a Kawana Paraone a ka tere rawa te hoko o nga whenua Maori, tahuri ana te Omana me etahi atu ki te hoko, a ara ana te paakanga ki waenga i nga iwi Maori i runga i aua hoko a mate iho nga tangata o nga iwi i ara ki aua pakanga. I muri iho i te maungarongo ka haere tonu te mahi hoko whenua a te Kawanatanga. No reira i mohio ai nga Maori kua pakaru page 71te Tiriti o Waitangi no te mea kei te rereke nga tikanga hoko i taua Tiriti. He maha nga Pakeha rangatira e aroha ana ki nga Maori, a i mohio ano ratou kua pakarua te Tiriti o Waitangi, a kahore i tika te hoko o nga whenua. He nui te pakanga i ara ki waenganui i nga rangatira Maori o Nepia, ara i waenga i a te Hapuku i a Tareha i a Te Moananui, a he tokomaha o aua iwi i mate. I muri iho i taua whawhai ka haere mai te Kawanatanga ki te hoko whenua. No taua wa i timata ai te whiriwhiri e Tamihana te Tiriti o Waitangi me nga mea katoa i mahia i muri iho i te hainatanga o taua Tiriti tae noa ki te pakanga i ara i Nepia, a whakaaro ana ia ko te take nui ko te whenua, kahore he whakaaro ki nga toto o nga Maori a kua pakarua te Tiriti. No reira i ki ai a Tamihana ki te kore e hohoro ta ratou whakaara i tetahi tangata hei kaiwhakahaere mo ratou ka riro katoa o ratou whenua. Kihai a Tamihana i mea me whakaara he Kingi, erangi i mea ia me whakaara tetahi tangata mana hei kaiwhakahaere mo te iwi Maori hei pupuri i nga whenua hei tiaki i te iwi kia mutu ai hoki te whakaheke i te toto o te tangata. Erangi i runga i te maha o nga rangatira Maori me te maha o a ratou whakaaro heoi whakaturia ana he Kingi. No te tau 1860 ka timata te whawhai i Waitara, a i te mea kua ara taua pakanga ka tahi ka kitea kua he te mahi a Kawana Paraone a i whakaara huhua kore ia i te pakanga ki nga Maori. Heoi whakahokia ana ia a ka tukuna mai ano a Ta Hori Kerei ki Niu Tireni, ki taku mohio no te tau 1862, i hoki mai ai ia. I te taenga mai o Ta Hori Kerei ki Niu Tireni, ka karangatia e ia tetahi hui kia tu ki Kohanga, i tae mai a Wiremu Tamihana me Tawhiao ki taua hui. I muri iho i nga korero ka ki atu a Ta Hori Kerei ki nga Maori ki te mea ka whakatu koutou i tetahi Kingi tera e rite taua Kingi ki te rakau aporo. I mea ia ki te whai hua pai taua rakau ka tu tonu, erangi ki te whai hua kino, ka keria e ia nga taha ka tapahia nga pakiaka a ka hinga ki raro. I tika tonu taua kupu a Ta Hori Kerei, no te mea kua hinga taua mahi Kingi. Erangi tenei ano taku kupu whakahe kia Ta Hori Kerei me te Pihopa me Ta Wiremu Matena. He hunga ratou e arohaina ana e manakitia ana e nga Maori erangi no muri nei ka mohio matou i pahitia tetahi Ture i te tan 1852, a karangatia ana ko te Ture Nui o Niu Tireni. E mea ana te rarangi 71 o taua Ture me whai Paramete nga Maori ma ratou ake haunga ta nga Pakeha. Erangi ko te taha Pakeha anake o taua Ture i whakamana e Ta Hori Kerei me ona hoa. A huna ana nga tikanga o taua rarangi i nga Maori. Heoi te mea i tukua mai mo te taha ki nga Maori ko te tukunga atu o te ingoa Kingi ki tetahi o o ratou rangatira Maori. Heoi rano to ratou he. Mehemea kahore i hoatu he ingoa mona, a me karanga kau he rangatira Maori kua uru ratou ki raro i nga tikanga o te Ture Nui o Niu Tireni, a kua kore pea he whawhai Maori ki Niu Tireni. Ki taku whakaaro mehemea i whakaaturia mai e te Pihopa e Ta Hori Kerei me Ta Wiremu Matena nga tikanga o taua Ture kua kore e ara he pakanga. Otira i timata te pakanga i Waikato i te tau 1863. I whakaaro nga tini tangata i taua wa ehara i te Tiriti o Waitangi i ara ai taua whawhai ehara ano hoki i te whakatunga i te Kingi, erangi na te hoko i nga whenua Maori i ara ai. Na nga tangata apu whenua i mea kia ara taua pakanga. Erangi i mea ratou na te whakatunga i te Kingi i whawhai ai. A i paahitia e te Paramete tetahi Ture i taua wa kihai i karangatia e ratou ko te Ture Raupatu Whenua taua Ture, erangi i karangatia ko te Ture Whakanohonoho o Niu Tireni. Ko te take i tapa ai tenei ingoa e te Kawanatanga he mea kia kore ai te Kuini o Ingarangi e mohio ki nga tikanga ia o taua Ture. Ko te tino tikanga ia o taua Ture he muru i nga whenua Maori. Koia nei nga take i titiro owhiti ai nga Maori me te wehi i runga i enei tu mahi. No te whakarereketanga o te Ture ka tukuna mai he ture hei pooti Mema Maori mo roto i tenei Whare, a ka kiia kia whakaturia te Kooti Whenua Maori. I whakaturia nga Kooti Whenua Maori i runga i te whakaaro ka mutu aua raruraru erangi na taua Kooti i nui rawa ai. E whakaatu ana ahau i enei mea no te mea e pouri ana taku ngakau mo tenei he kua whakaekea nei ki runga i nga Maori. E whakaaro ana ahau he Pire tino uaua rawa tenei Pire a kua tukuna mai hei page 72whakaara ano i enei mate kua korerotia nei e ahau. Titiro ianei ki te nui o te whenua i te Waipounamu kua pau i te Pakeha a ko tetahi hawhe o te whenua o tenei motu kua riro hoki i a ratou. Ko te wahi iti anake kei te toe ki te iwi Maori. A kua tukuna mai enei ture kia riro ai te toenga o o matou whenua. Na konei hoki i ki ai nga rangatira Maori kua makona ratou i runga i enei tu mahi. Ka wha tekau nga tau o koutou nga Pakeha e hanga ture ana mo runga i nga whenua Maori. A kahore ano kia paahi tetahi ture pai. Kahore ano he ture i paahi i kiia he ture e pai ana mo nga iwi e rua. Koia nei nga take i ki ai nga Maori me whakamutu te hanga ture mo runga i nga whenua Maori inaianei. Erangi me tuku tetahi wa ki nga Maori kia whakamatau hoki ratou ki te hanga ture. Tena pea kei te whakaaro etahi o nga Mema he teka taku e korero nei otira he pono. E korero ana ahau i runga i taku mohio i runga i aku haererenga ki nga tini wahi o tenei Motu. Ko te tino hiahia tenei o nga Maori me waiho ma ratou e whakahaere o ratou whenua. Na konei hoki i whakahe ai ahau ki tenei Pire.

Heoi whakaaetea ana te Motini a tukuna ana te Pire.