Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 11 o Hurae, 1888

page 45

Wenerei, te 11 o Hurae, 1888.

Nga Maori O Rangitane Me Ngatikuia.

Tame Parata.—E patai. atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka tukuna tonutia mai inaianei tetahi Ture hei whakatau i nga take whenua a nga Maori o Rangitane me Ngatikuia? Ko nga Maori e whai take ana ki aua whenua kua toku patai mai ki ahau kia mohio ai ratou e pehea ana nga whakaaro o te Kawanatanga mo runga i tenei take. Na konei hoki i tukuna ai e ahau te patai ki runga i te Ota Pepa. I haere te Komihana a te Make me nga Maori ki runga i aua whenua ki te titiro. I mahara hoki nga Maori ka ahei te whakamana e te Kawanatanga nga tohutohu a te Make i roto i tana ripoata. E hiahia ana ahau hia tahuri te Kawanatanga ki te tuku i tetahi ora mo taua iwi, kahore hoki he whenua a taua iwi hei oranga mo ratou. Kua tae ahau kia kite i taua iwi; a e ahei ana ahau ki te ki ko nga whenua katoa i rahuitia ma ratou he repo kau anake a kahore e pai hei nohoanga mo ratou. Ka ahei te mema Pakeha mo taua Takiwa te tautoko i aku korero e korero nei (ara) kahore e pai enei whenua hei nohoanga mo ratou.

Te Miterehana.—E mea ana ahau kua tae mai te ripoata a te Make, a kua nui te whiriwhiringa a te Kawanatanga mo runga i taua take, erangi ko to raruraru ko te whiriwhiri i nga whenua hei whakarite i nga i whakatau a te Make. Kei te tuku korero a te Make inaianei ki te Tumuaki o nga Ruri a ka oti i aia te whakarite he whenua katahi ka hanga e te Kawanatanga he Ture mo runga i taua take. Kia oti mai rano i te Tumuaki o nga Ruri te ahei ai te Kawanatanga te hanga Ture.

Pire Whenua Maori.

Timi Kara.—E te Tumuaki e pouri ana ahau i to mea e ngaro atu ana ahau i te takunga mai o te Pire Whenua Maori ki to Whare. Na reira hoki i kore ai ahau e rongo i nga kupu a te Minita Maori i tana tukunga mai i.te Pire nei. Kihai ano hoki au i rongo i nga korero katoa a te mema mo Whanganui. Erangi i nui rawa taku ahua reka i runga i taku whakarongo atu ki nga korero a te mema mo Waitotara, i puaki i aia nga whakahe katoa i tipu mai i roto i oku whakaaro mo runga i tenei Pire, ekore ano hoki e moumoutia e ahau te taima o te Whare ki te whakapuaki ano i aua kupu. E haere ana tatou inaianei i runga i te huarahi whakahau i nga Ture Maori, a he mea pai kia mohio e whakaae ana nga mema katoa ahakoa he pewhea a ratou whakaaro mahi Kawanatanga kia awhina te Kawanatanga kia paahi ai nga Pire e pa ana ki nga Whenua Maori. Ko ahau tetahi ka. tautoko i te korerotanga tuarua o tenei Pire, kia ahei ai te tuku i taua Pire ki te aroaro o te Komiti Whiriwhiri. Kei reira te mahi, kei reira te tino whiriwhiria ai, e kore hoki e taea i konei. Heoi te mea e taea e tatou te korero i konei ko nga korero ra waho o taua Pire. Ki taku whakaaro heoi nei te take nui hei korero ma tatou, me mau tonu ranei tatou ki raro i nga tikanga o tenei Ture e mana nei i naianei, me hanga ranei tatou i tetahi Ture hou? Ko taku i pai ai me hanga i tetahi Pire tino hou. Na heoi nei te kupu me tuku ranei e tatou kia whakahaerea nga Whenua Maori e nga Komiti Maori i raro i nga Komihana, penei me te tohutohu a "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Me tuku tonu atu ranei e tatou te whakahaere o nga Whenua Maori ki a ratou ano ara, me tuku atu kia whakahaerea e ratou i runga i ta ratou huarahi i pai ai. E kite iho ana ahau e mea ana tenei Pire kia whakakorea te Ture Whakahaere Whenua Maori kia ahei ai te tuku i te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano. Ki te peratia ka whakaae ahau ki tenei Pire, kua ki ake nei ahau heoi aku whakahe ki te Pire Whenua Maori ko te rarangi tuawha me te rarangi tuarima, a ki te paahi aua rarangi i runga i to ratou ahua e mau nei inaianei, katahi ka puare te tatau ki nga hara katoa, a ma aua rararangi ano e whakamana i nga mahi tinihanga. Me ata whakaaro e tatou te unu i nga here e mau nei i runga i nga whenua Maori, no te mea he nui te raruraru kua tupu ake i roto i nga ngakau o nga Maori me toku ano hoki, me ta matou whakaaro e unuhia kautia ana nga here hei whakamana i nga hoko tangi ke nei, page 46a i te mea e whakapuaretia ana e tatou te tatau mo te mahi pera e kore rawa e mana ta tatou mahi Ture mo runga i nga mea Maori. Ko te huarahi tonu tena i rarararu ai nga ture Maori i roto i tenei Whare a ko tetahi raruraru ko te whakauruuru tonu i nga tikanga whakahokihoki ki roto i aua ture. I mohio tonu au ki tenei i runga i aku mahinga. Rukea enei tikanga ki tahaki waiho ma tetahi hunga motuhake e whakaoti. Kua puta aku kupu i mua ko te mahi tika ma te Kawanatanga me whakatu i tetahi Komihana hunga mohio, hunga whakaaro tika, hei haere ki nga whenua whakawa ai i nga whenua e noho nei te raruraru i runga, ara nga whenua e kiia nei kua puta etahi moni hoko, a i runga i taua ripoata a nga komihana kei reira hanga ai e tatou he ture. Koia nei te huarahi tika hei whakaoti i enei take. Erangi mehemea ka toia mai aua tikanga ki roto ki tetahi Pire penei e hanga nei e tatou hei whakatakoto tikanga whakahaere hou i nga whenua Maori katahi ka eke etahi tikanga toimaha ki runga i nga ture, me te whakaki i nga ngakau o nga Maori i te manawapa me te raruraru. Me kaua tatou e haere anake i runga e tetahi huarahi hou erangi ki te hanga ture tatou a muri ake nei kaua e uru atu etahi tikanga whakamana i nga mahi hoko whenua tangi ke nei. He maha nga pitihana me nga tono o ia ahua kua tae mai ki te aroaro o te Whare e tono ana kia hanga tetahi ture hei whakamana i a ratou tonu. I makere mai etahi kupu torutoru nei i te mema mo Whanganui mo te Tiriti o Waitangi. Kahore au e mohio mehemea i tukuna mai e ia aua kupu hei tautoko mo te Whakahokia i te tikanga hoko o nga whenua ki te Kawanatanga anake, hei whakaatu ranei kei te hiahia nga Maori kia riro ma te Kawanatanga anake e hoko. Ki taku mohio i whakapohehetia taua rangatira. E hara tena i te whakaaro o nga Maori, kihai i uru ena whakaaro ki roto i nga ngakau o nga Maori. Ko ta nga Maori i whakaaro ai i runga i taua Tiriti kia riro tonu ake te mana whakahaere i a ratou, a i mahara ratou mehemea e whakamana ana a ratou take ka ahei ratou te whakatu i tetahi Paramete mo ratou ake, otiia he whakaaro pohehe tenei a ratou, erangi koa na taua whakaaro o ratou i whakaae ai ratou ki te Tiriti o Waitangi, na ko tenei mehemea e kiia atu ana ki a ratou, ko te tikanga o tenei mea o te Tiriti he mea ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Maori — kua whakahe ratou penei ano me ratou e whakahe nei inaianei. Kua pahure ke te wa mo te hoko ki te Kawanatanga anake. I pai ano pea taua tikanga i nga wa o mua, erangi ekore e pai inaianei. Ekore nga whakahaere me nga ahua o naianei e pai kia peratia te tikanga, ekore ano hoki e tika. Kotahi nei te whakaaro mo runga i te hanga ture mo nga tikanga Maori (ara) ahakoa e noho ana nga Maori i tawhiti e tutata mai ana ranei me whakakotahi he Ture mo ratou me te Pakeha, ki te mea ia e pera ana te ahua o ta ratou noho e taea ai te whakakotahi. A i nga wahi katoa e taea ana e ratou te whakahaere i a ratou na taonga me a ratou whenua ko te mea tika me tuku atu ma ratou e whakahaere. Ko nga ture katoa e hanga ana i roto i tenei Whare me hanga i runga i taua huarahi. Mehemea e whakaae ana te katoa ki tenei, e whakaaro ana ahau tera e hohoro te puta mai te wa (ara) mehemea kahore ano i taea inaianei, e ahei ai tatou te hanga ture pai mo nga Maori me te koroni katoa. Kahore a matou whakaaro whakarere i nga mea e tika ana kia utua e matou, erangi e hiahia ana matou kia meinga kia pera to matou ahua e taea ai te tono kia rite te Pakeha ta matou tuku moni hei whakahaere i nga mahi o te koroni. Kua oti i te mema mo Waitotara te whakaatu i te nui o nga takoha i whakaekea ki runga i nga Maori (ara) Te Ture Pane Kuini, Te Ture Reiti e nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori me etahi atu reiti. E hira ake ana nga takoha e utua ana e nga Maori i roto i tenei koroni. Na e hara i te mea tika kia k[unclear: i]ia atu kia ratou kia rite ta ratou utu i nga taake ki a nga Pakeha i runga i te mea e hira ana ta ratou utu i runga i nga huarahi kua whakaaturia e ahau i runga ake nei. I raro i te Ture Pane Kuini kahore nga Maori i utu i te tekau paiheneti anake i runga i te hokonga o o ratou whenua, erangi i utua hoki e ratou te tekau paiheneti i runga i nga moni page 47katoa o a ratou riihi mo nga tau e rua tekau matahi i mua o nga tau o aua riihi; a he mea tenei me ata whiriwhiri. E neke ake ana aua moni i te tekau paiheneti i roto i ia, tau i runga i te utunga toputanga o aua moni, Otira e tumanako ana ahau tera tenei taha o te Whare mo te Kawanatanga e kite i tetahi huarahi whakahaere i enei take e puta ai he painga ki nga Maori me era atu katoa e pa ana ki aua mea. Na mo runga i te Kooti Whenua Maori tera ano etahi he a he mea tika kia whakatikatikaia. Otira he take nui taua take a ekore e taea e tatou te whakatikatika i ena he katoa inaianei. Erangi he take nui taua mea a e tau taumaha ana ki runga i nga take a nga Maori, a me hohoro tonu te whakarereke i runga i enei tikanga e mana nei i naianei. E whakaae ana ahau ki nga korero e kiia nei kahore e pai te ahua o te Kooti e mana nei i naianei (ara) kahore e pai nga whakahaere a te Kooti, mo runga i nga ritenga Maori. Kahore e haerere nga Tiati ki nga tini wahi. Ki taku whakaaro ahakoa te mana o nga Tiati i roto i te Kooti me ta ratou whakatau i runga i nga korero, erangi hoki me haere ki nga tini whenua ki te titiro kia tino mohio tonu ai ratou, haunga te whakarongo ki nga korero a te tangata, ma reira e puta ai nga whakataunga ekore e whakahengia e nga Maori. Ki taku whakaaro hoki me karanga te Komiti Takiwa Maori i whakaturia i raro i te Ture Whakamana Komiti Maori 1882 hei awhina i te Kooti Whenua Maori. A ma te whakatikatika iti nei i taua Ture e mana ai aua Komiti ki te whakahaere i nga rohe o nga whenua, ki te whakatau ranei i nga rohe (ara) ki te mahi i nga mahi katoa e mahia ai e te Kooti Whenua Maori ina whakawa taua Kooti i nga take ki tetahi poraka whenua. Ko tetahi me ahei ratou te tuku atu i tetahi ripoata ki te Kooti Whenua Maori. He ripoata e tahuri mai ai te Kooti ina tahuri taua Kooti ki te tuku i tana whakatau i runga i te keehi e whakawakia ana. Ki taku mohio he nui te mahi e taea i runga i taua huarahi, no te mea hoki i te mea e ngaro atu ana te Kooti Whenua Maori he wahi ke ka ahei nga Komiti te mahi haere i te wa e ngaro atu ana te Kooti. Tena pea e uaua te tukunga mai o taua tikanga, otira he mea tika kia whiriwhiria e kore hoki e nui te utu, a ma tenei hoki e whakakore i nga tini utu e utua nei. A i te mea e hiahiatia nuitia ana e nga Maori taua tikanga puta noa i te Koroni, ki taku whakaaro he mea tika kia whakamatauria. E te Tumuaki i te wa i haerere ai te Minita Maori ki nga tini wahi o te whenua ki nga hui i tu nei nga korero mo aua take. I ki atu ia i aua hui e whakaaro ana te Kawanatanga kia whakaitia iho to maha o nga tangata whai take i runga i te hoko o nga whenua poraka, (ara) kia kaua tetahi poraka whenua e tukuna kia hokona kia riihitia ranei mehemea e neke atu ana i te kotahi tekau nga tangata whai take. A kei nga poraka whenua e hoki iho ana nga tangata i te rua tekau ka waiho atu ki a ratou te tikanga ki te pehea ta ratou i pai ai mo runga i taua whenua. I tino hari nga Maori i runga i tenei tikanga. I maharatia hoki tera e whakaurua tetahi tikanga pera ki roto i tetahi o nga Pire e tukuna mai ana e te Kawanatanga ki te aroaro o tenei Whare. He whakahua kau taku i runga i te mea kahore tetahi rarangi pera i roto i nga Pire e takoto nei i te aroaro o to Whare. Kahore au e mohio mehemea kua huri ke nga whakaaro o te Minita he mea whakahuri ke ranei na te tangata, erangi ka ki atu au ki te Minita kia hokia whakamuri ano ana whakaaro me te ata whiriwhiri i nga kupu i ki atu ai ia ki nga maori i ta, ratou hui, ma konei e manakitia ai ia e nga Maori, kia kore ai hoki ratou e ki he kupu ano tana i tenei rangi a he mahi ke apopo. Ki taku whakaaro he tikanga tika taua tikanga hei arai i nga whenua nunui kei riro i nga tangata tokoiti. Ki taku whakaaro he pai rawa atu tenei tikanga here i ta te mema mo Whanganui i mea nei me kaua te tangata kotahi e tukuna kia hoko i to whenua rahi atu i te rima mano eka, a mehemea he riihi kaua e neke atu i te tekaumarima mano eka. Tera e puta he raruraru i runga i enei tikanga, ekore ano hoki e tika no te mea e rere ke ana te ahua o te Whenua o ia wahi puta noa i Niu Tireni ma te ata whiriwhiri i nga whenua Maori katoa o Niu Tireni te taea ai. Ki taku whakaaro ka makona nga Maori i naianei mehe mea page 48e kitea ana e ratou he rarangi e mea ana me kaua e hokona nga poraka e neke ake nei nga tangata whai take i te rua tekau, ma kona hoki ratou tohe ai ki te Kooti Whenua Maori i runga i nga whakawakanga i nga take i runga, i nga poraka whenua nunui (ara) nga whenua e tae ana ki te kotahi rau mano eka kia nuku atu ta ratou whakataunga a tera hoki nga tangata whai take e akiaki i te Kooti kia wehewehea te whenua kia rite ki ta ratou i pai ai. A i runga i enei kupu torutoru aku e hiahia ana ahau kia tukuna e te Whare kia paahi te korerotanga tuarua o enei Pire, no te mea kua tata haere te mutu o te Paramete, he hiahia ana hoki, au kia tino whiriwhiria nga take penei a ina te tuku anake ki tetahi Komiti te taea ai, koiana hoki nga whakaaro a te mema nana i tuku mai i tenei Pire.

Taipua.—Ka timata taku korero i runga i te whakahoki kupu mo nga korero a te mema mo Whanganui. Nana hoki i paahi te Pire Whakahaere Whenua Maori i tau nei te mate ki nga Maori o Niu Tireni. I toku pootitanga tuatahi hei mema mo tenei Whare. I mauria mai e ahau tetahi pitihana whakahe ki taua Ture. Ko te take i whakahe ai ahau ko te tukunga ma te Kawanatanga anake e hoko i nga whenua Maori. Mehemea i kapea ki waho nga whenua kua tau ki ia tangata ake kua kore e pena te nui o taku whakahe. Otira he maha nga tangata Maori e whai Karauna karaati ana mo a ratou whenua kahore nei e taea e ratou te hoko te riihi ranei i raro i taua Ture. I whakahaerengia nga tikanga ki a ratou ano he hunga kuare kahore e mohio ki te whakahaere i o ratou taonga me o ratou whenua. Koia nei te take i maha ai nga whakahe ki taua Ture. Ki taku whakaaro ko te mahi a te Kawanatanga he whakanoho i te mate ki runga ki nga whenua Maori kia riro ai nga whenua o nga Maori i runga i nga utu i pai ai te Kawanatanga ki te homai. Ki taku whakaaro he mate nui tenei no nga Maori (ara) te hoko i a ratou whenua mo te utu iti. Mehemea i uru tetahi rarangi ki roto i taua Pire hei whakamutu i te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori katahi au ka mahara i hanga taua Pire hei painga mo nga Maori. I riro ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Maori i roto i nga tau e wha te kau kua pahure ake nei, a heaha tona tukunga iho. Ko tona tukunga iho tenei ko te aranga o nga pakanga me nga tautohe ki waenga i nga Maori, a ko tona mutunga ko te whawhai i waenga i nga Maori ano a mate iho tetahi rangatira Maori i Nepia. Na nga mahi hoko whenua tonu a te Kawanatanga i taua takiwa i mate ai taua tangata, me te whawhai i Taranaki na nga mahi hoko whenua tonu a te Kawanatanga i ara ai taua pakanga. Kihai taua pakanga i ara i runga i nga hoko whenua a nga pakeha i nga Maori erangi na nga mahi a te Kawanatanga i heke ai nga toto i taua whenua. Ko etahi o nga Maori o taua whenua i tohe ki te hoko, ko etahi kihai i pai. Ko tona tukunga iho ko te whawhai. E tino tika ana hoki tenei he nui atu te mate me te pouri kua tau ki runga i nga Maori i te tau kua hori nei i runga i nga mahi a te Kawanatanga. A e wehi ana ahau kei man tonu aua mate i runga, i tenei Pire kua kokirihia mai nei. Heoi ta nga Maori i hiahia ai kia tangohia mai o ratou whenua i raro i nga ringaringa o te Kawanatanga. Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga kia tau te ora ki nga Maori me mutu tonu ta ratou hoko i nga whenua Maori me kaua ano hoki o tuku i nga pakeha kia hoko. E tino whakaae ana ahau kia riihitia e nga Maori o ratou whenua ki te Pakeha, no te mea mehemea e riihitia ana e ratou o ratou whenua ka puta mai tetahi ora kia ratou. Erangi i raro i te Ture e mana nei i naianei kahore ratou e ahei te riihi io ratou whenua. Ka rua pea tekau nga Pire kua pahitia e tenei Whare mo runga i nga whenua Maori, a kahore i tau he painga i roto i tetahi o aua Pire a i runga i te mea kihai tetahi o aua Pire i mana tetahi o aua Pire a tenei Whare. E whakaaro ana ahau e tika ana te tono a nga Maori kia whakamutua te hanga Ture a tenei Whare a kia tukuna atu ma nga Maori e hanga. Ki taku whakaaro he nui nga moni o te koroni e pau ana i runga i nga mahi hanga Ture a te Kawanatanga, a ki te kore e taea e tatou te whakatikatika i te Ture, tera pea e taea e tatou te tiaki kei pau nga moni o te koroni. Tera tetahi take i runga i nga mahi a te page 49Minita Maori o mua i tenei, e mohio ana ahau i runga i taua mahi ana, kahore i nui tana whakaaro kia ora te iwi Maori no te mea na te Ture i hanga e ia i roto i tenei Whare i patu i nga tikanga tiaki i nga whenua Maori. I araia e te Ture o te tau 1873 nga roia kei tae atu ki nga Kooti, i whakamana tenei Ture i runga i te mate o nga Maori i aua roia. I whakamana e te Ture Kooti Whenua Maori i pahitia e te Minita Maori e te Paranaihi te haere o nga roia ki roto i te Kooti Whenua Maori a tau ana nga mate o mua i mate ai nga Maori ki runga ki a ratou. I paahitia e tenei Whare i mua tetahi ture hei tuku atu i nga moni a nga tamariki i runga i te Mokete hei oranga mo ratou a taea noatia to ratou taenga ki te ruatekau matahi tau. Erangi i te wa i tu ai te mema mo Whanganui hei Minita ka tahi ka paahitia e ia tetahi ture hei whakakore i taua tikanga. I Whanganui ano ahau i te hokonga o te Waimarino poraka ma te Kawanatanga, a kite iho ahau i nga kaitiaki o nga tamariki e hoko ana i o ratou whenua me te kai i a ratou moni. Na te whakarereke tonu i nga ture e pa ana ki nga whenua Maori i mea ai ahau kahore he pumautanga o nga ture, a heoi nga ture e mau tonu ana ko nga ture e pa ana ki nga pakeha. Ka korero ahau inaianei mo runga i te ture Kooti Whenua Maori. E tono atu ana ahau ko nga whakawa e wkakawakia nei e te Kooti Whenua Maori me matua tuku atu ma te Komiti Maori e whakawa a ka mutu ta te Komiti Maori whakawa ka tahi ka tuku atu ki te Kooti Whenua Maori. Mehemea e tukuna ana ma te Komiti Maori e whakahaere nga whenua i te tuatahi ka tahi ka ata tau nga whenua i runga i nga ritenga Maori. Ka maha aku mahinga i roto i te Kooti Whenua Maori, a i kite ahau e whakataua hetia ana nga keehi i runga i te kore mohio o nga tangata ki te whakahaere i a ratou keehi i roto i te Kooti. I mua he iwi aroha te Maori a e aroha ana ki o ratou huanga e noho mai ana i tawhiti. Na i naianei e whakataua ana nga whenua ki nga tangata anake e noho ana i runga i te. Whenua. Mehemea e waiho ana ma nga Maori e whakahaere i o ratou whenua tera ratou e tuku Whenua mo o ratou huanga kahore nei e whai whenua. Ka korero ahau inaianei mo runga i etahi take i roto i tenei Pire. Ka maha nga pukapuka a nga Maori o toku takiwa kua tae mai ki ahau (ara) a te hunga i tae atu ai nga kape o tenei Pire, a kua whakaae ratou katoa kahore rawa he Pire o mua i tae mai ki o ratou aroaro i rite te kino ki tenei. Ko te take nui i whakahe ai ratou ki tenei Pire ko te whakaekenga o nga taake ki runga i o ratou whenua, a he tokomaha hoki o ratou kahore e ahei te utu i aua reiti. Me pehea hoki e taea ai te kohikohi e nga koroheke. Akuanei ki te mea ekore e taea e aua kaumatua te utu i aua reiti ka hamenetia ratou no te mea kahore a ratou moni hei utu i aua reiti. Koia nei tetahi o nga take i whakahe ai ahau ki tenei Pire. Ki taku whakaaro kahore ano kia tae ki te wa tika e utu ai nga Maori i nga reiti, kahore ano hoki he tino oranga i riro mai i nga Maori i runga i o ratou whenua, no reira ahau i mahara ai kahore e tika kia whakaekea he reiti ki runga i a ratou whenua inaianei. E whakahe ana ahau ki tenei Pire timata mai i te timatanga taea noatia te mutunga. No naia tata nei i tu ai nga hui kia Ngapuhi, ki Nepia me Whanganui a puta ana etahi whakataunga a nga Maori i reira. Ko te whakataunga tenei a taua hui ko te hanganga i te Pire. I tukuna mai e taua hui a ratou whakataunga ki te Minita Maori. A kua tukua ki nga mema o te Whare. Mehemea i whakahoa mai te Kawanatanga kia matou ki te hanga i tenei Pire kua awhina matou i a ratou ki te hanga i tetahi Pire e tau ai he pai ki runga i nga iwi e rua. Otira kihai rawa te Kawanatanga i whai kupu mai ki a matou. Na ko tenei kua whakaara matou i tetahi tikanga mo te taha kia matou poka kc i ta te Kawanatanga, a e penei ana toku raruraru ekore e ahei e ahau te pooti mo etahi rarangi i roto i tenei Pire ekore ano hoki ahau e ahei te whai kupu mo runga i taua Pire no te mea kua he taku manawa i enei kupu kia taaketia nga whenua Maori. Ko taua mahi take i nga whenua Maori he mahi kahore rawa e paingia e ahau. Mehemea i mea tenei Pire kia tukuna te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano ka tahi au ka mea he. Pire pai a kua tautokona e ahau. I ki mai te page 50Pirimia i mua ki te Whare ka rohe rohea etahi takiwa, a ka rere ke te ture mo aua wa, na kua meinga tenei Pire kia pa ki nga whenua katoa, na konei ahau i mea ai ekore ahau e tautoko i tenei Pire. Ko te ki hoki e kiia nei kia tukuna te Pire ki tetahi Komiti Motuhake whiriwhiri ai kahore au e marama mo runga i tena. Ki taku mohio he pai ke kia tukuna ma te Komiti Maori e whiriwhiri. Ki taku whakaaro hoki he mea tika kia tukua mai etahi o nga rangatira Maori e noho nei i Poneke kia korero ki te aroaro o te Whare i a ratou whakaaro mo runga i tenei Pire. Ma kona hoki ekore ai e ahei te ki naku ake aku tikanga e korero nei. Erangi ka kite te Whare na nga Maori katoa nga whakaaro e korero nei ahau. Heoi ko tenei ekore au e whakaroa i te taima o te Whare.

Tame Parata.—E whakaaro ana ahau kahore e pai nga tikanga o tenei Pire ki nga Maori; ko te tuatahi he nui rawa no nga tikanga. I mahara ahau ka tukua mai e te Kawanatanga he Pire kia pa ki nga whenua Maori anake. A ka tuku mai i etahi mo etahi atu mea. I mahara ano hoki ahau ka tukuua mai e te Kawanatanga tetahi Pire hei tuku i nga whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano. A i muri iho i te whakamatauranga o tena tikanga ki te mea ka tika ta ratou whakahaere ka tahi ka tika kia tukua mai e te Kawanatanga etahi atu tikanga. Ko tetahi o nga tikanga o roto i tenei Pire ko te hoko i nga whenua Maori, ko te tuarua ko te whakaekenga i nga reiti. Ka korero ahau inaianei mo te whakaekenga reiti ki runga i nga whenua Maori. Mehemea e whakaekea ana he reiti ki runga i nga whenua Maori, ka haere nga Apiha o te Kawanatanga, nga kaiwhakahaere ranei o nga Rori Poari ka whakaeke i nga reiti e meatia ana kia utua. Akuanei me pehea e mohio ai nga Maori whai take ki nga whenua i te tika o enei reiti e whakaekea nei. Tera e whakaekea enei reiti i te mea kahore nga Maori e mohio. Ekore pea ratou e whai takiwa ki te tuku whakahe i te nui o nga reiti. Ekore ratou e whai takiwa kia mohio kei te peheatia te tikanga i runga i o ratou whenua. Ko tetahi whakahe aku kia utu reiti nga Maori, ko nga moni e kohikohia peratia ana e kore e whakapaua ki nga takiwa Maori Erangi ki nga takiwa Pakeha anake, ekore e puta he painga ki nga Maori nana i utu aua reiti. E korero ana ahau i runga i runga i toku mohio ki te reititanga o nga whenua Maori i toku takiwa, kua tono mai nga tangata Maori o tera Motu ko nga reiti e kohikohia ana i runga i o ratou whenua me whakapau i runga i nga rori i o ratou whenua. Me pupuri ranei mo tetahi wa ka whakapau ai i runga i o ratou whenua. Erangi kahore e rite rite nga whakaaro o nga Kaute Kaunihera me nga ropu takiwa. Heoi nei te kupu i whakahokia mai ki toku iwi ko tenei, kei te whakapaua a koutou reiti i runga i nga rori e tutata ana ki o koutou whenua. E whakahe ana ahau ki tenei tu mahi. No te mea kahore nga moni e kohikohia ana i runga i o matou whenua e whakapaua hei painga mo nga rori o o matou whenua. Ka whakarerea e ahau tena take inaianei. Ka korero ahau inaianei mo runga i te Ture Pane Kuini. He mate nui tenei ki runga i nga Maori. Mehemea e riihi ana nga Maori i o ratou whenua ki te Pakeha mo nga tau e rua tekau matahi, e utua katoatia ana e ratou nga tiuti i mua o aua riihi. I tohe ahau ki te Kawanatanga o mua ake nei kia whakarereketia taua tikanga, me taku tono atu ano hoki ki tenei Kawanatanga kia utua tau tia aua tiuti. I ki atu ano hoki ahau ki a ratou he nui rawa nga reiti e utua ana e nga Maori inaianei, a e mea ana tenei Pire kia whakaekea mai ano etahi reiti ki runga ki nga Maori. E tono ana nga Pakeha kia haere mai nga Maori kia noho tahi me ratou i runga i te tikanga Pakeha. Otira ka patai atu ahau ki tenei Whare he aha nga whakangahau kia pera ai nga Maori? Ki taku whakaaro taria e whakaeke i nga taake ki runga i nga Maori kia ahei ra no ratou te utu i aua reiti. Otira mehemea ka whakataua kia utua aua reiti e nga Maori heoi ka ki ahau me whakapau aua moni i runga i nga rori o nga whenua Maori, a me te tuku ano hoki i tetahi mana ki nga Maori i runga i te whakatu i etahi Rori Poari Maori i roto. i o ratou takiwa. Ka ki atu ahau ki tenei Whare mehemea e tiro mai ana i nga Maori nga mana e riro nei i nga pakeha page 51tera ratou e tahuri mai kia kotahi ratou me te iwi Pakeha me te ako i a ratou mahi. Ka korero ahau inaianei mo runga i te ki nei kia unuhia nga here i runga i nga whenua Maori. Ki taku whakaaro he whakapuare tena i te tatau kia ngaro ai te iwi Maori i runga i nga mahi tinihanga. Otira mehemea e whakaae ana nga mema Maori o Aotearoa ki taua tikanga heoi kua kore aku whakahe; Erangi me ki ake ano ahau kahore au e pai kia pa taua tikanga ki te Waipounamu no te mea kahore he whenua o nga Maori o reira hei hoko hei riihi. Heoi nei nga whenua i mahue kia ratou e rua pea tekau eka ma ia tangata hei oranga mo ratou me o ratou tamariki. Ka whakaatu ahau ki nga mema i te ripoata a te Make kua tukuna mai nei a e takoto ana i runga i te tepu o te Whare, ma taua ripoata e whakauiana i aku korero e korero nei ahau. Na konei tonu ahau i mea ai kaua e unuhia nga here i runga i nga whenua o te Waipounamu. Ka ki ake ano ahau me kaua nga Maori o te Waipounamu e tukuna kia hoko i o ratou whenua. Mehemea e unuhia aua nga here i runga i nga whenua o te Waipounamu ka riro nga whenua o nga Maori hei utu mo a ratou nama me etahi atu raruraru. E rarangi te riihi he mea pai ekore hoki e riro tonu atu nga whenua erangi ka whiwhi ki te tahi rawa hei whakaea i a ratou raruraru. Mehemea e tukuna ana kia hoko nga Maori i o ratou whenua i te Waipounamu me te unu i nga here, ka whakangahau nga kaihoko toa kia nama nga Maori me te ki atu ka ahei noa iho ratou te whakarite i aua taonga i muri iho a ko tona tukunga iho ko te rironga o nga whenua o nga Maori. E tika ana taku tohe kia kaua e unuhia nga here o nga whenua i te Waipounamu no te mea kua tae mai etahi pitihana ki au a nga Maori o te Waipounamu e inoi ana kia kaua e unuhia nga here. Ki taku whakaaro e uru ana etahi tikanga tangi ke ki roto i nga ture katoa e paahitia ana e tenei Whare mo runga i nga whenua Maori hei whakamana i nga mahi tinihanga i runga i aua whenua. Ki taku whakaaro ko nga hoko whenua o mua kahore nei ano i oti me haere ra waho i tenei Pire he tikanga mo aua whenua. Ko te tikanga tika mo era whenua me whakatu e te Kawanatanga tetahi Komihana tangata whakaaro tika hei whiriwhiri i aua take o mua me te tuku mai i ta ratou ripoata mo runga i aua whenua. Tenei te mau nei i roto i taku ringa te pukapuka rarangi ingoa o etahi Pakeha tokomaha kua pa ki nga whenua Maori i mua ake nei. Me whai Ture hou tatou hei whakahaere mo era, me kaua.e tukuna mai ki roto i tenei Pire e tatoto nei i te aroaro o te Whare. Ko taku ki tenei mehemea e hiahiatia ana kia tukuna mai tetahi Pire mo runga i nga whenua Maori me Pire ekore nei e ruarua te whakaaro o te tangata a kia rite te ma ki te hukarere, waiho kia pa anake ki nga whenua Maori a kaua he mea ke e tukuna mai ki roto. Na mo runga i te hiahia o nga Maori o Aotearoa kia riro i a ratou te whakahaere o o ratou whenua, heaha te take i pupuri ai te Kawanatanga i ta ratou hiahia? He aha te tukuna atu ai ki a ratou. No toku taenga tuatahi mai ki tenei Whare i rongo ai a ahau i te inoi a nga Maori o Aotearoa kia tukuna kia ratou te whakahaere i o ratou whenua. Kua tuhituhia e etahi o nga rangatira Maori a ratou kupu whakaari a kua korerotia kua whakaaetia hoki e nga tini hui, a kua tukua mai aua kupu whakaari ki nga Mema Maori. No reira ahau i ki ai ahakoa ko tehea Komiti ranei e tukuna ai aua Pire kia whiriwhiria me ata whiriwhiri ano hoki aua kupu whakaari a aua hui, a me whakauru mai aua kupu whakaari ki roto i tenei Pire (ara) ki te kitea e te Komiti he mea tika kia whakaurua aua kupu whakaari. E hiahia ana ahau inaianei ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i te ahua o te Ture e mana nei i naianei mo nga whenua o nga tamariki. Ko nga kaitiaki e whakaturia ana hei tiaki i aua whenua kahore e tika ta ratou mahi. Kua rongo ahau ki te mema mo te Tai Hauauru e hokona ana e nga kaitiaki nga whenua o nga tamariki a e kainga ana e ratou nga moni, kahore he whakaaro tiaki i puta i a ratou. Erangi mehemea e hokona ana e ratou nga whenua a ka tukuna atu nga moni ki te kaitiaki o te katoa ka tahi ka puta he ora page 52ki nga tamariki. Otira ki te mate tetahi o ana tamariki kua tukuna atu ra nga moni ki te kaitiaki tera e puta he raruraru i muri iho ko wai te kairiwhi mo taua tamaiti. E korero ana ahau i runga i taku mohio ki aua raruraru. I wakaturia ano ahau hei kaitiaki mo etahi tamariki. I mahara ahau e tino whai mana ana te Kooti ki te tuku mana ki nga kaitiaki. Erangi i mohio ahau i runga i aku patainga kahore e tino mana te Kooti ki te tuku i aua mana. Ka tahi ahau ka tono ki te Kooti Hupirimi a whakaturia ana nga kaitiaki e rua he mea oati kia utua e raua nga moni e £500 mehemea kahore e whakahaeretia tikatia ana moni. I nui aku moni i pau i nga roia i te whakahaerenga i tenei take (ara) i taua tiaki. He whakaatu tenei naku i te nui o nga raruraru e tau ana ki runga i te tangata i te whakahaerenga i enei mea. Mehemea he moni iti aua moni kua pau katoa i te kimihanga tikanga i te utunga hoki i nga roia. I hua ahau ka mohio noa atu nga roia ki taua mahi heoi naku ano i tuku atu i te matauranga i mohio ai te roia ki te mahi. He whakamarama atu tenei naku ki te whare kia mohio ai te whare ki te nui o te raruraru e tau ana ki runga i a matou. Ahakoa kua roa ahau e korero ana mo runga i tenei Pire he nui ano aku korero kei te toe i hiahia ai ahau ki te korero mo ruuga i tenei Pire. Erangi kahore ahau e pai ki te wkakapuaki i nga korero kua korerotia nei e etahi mema. Ka tautoko ahau i te korerotanga tuarua o tenei Pire mehemea ka tukuna ma te Komiti o nga mea Maori e whiriwhiri, no te mea i whakaturia taua Komiti hei whiriwhiri i nga mea e pa ana ki nga Maori. A ko te mahi tonu tena i kite ai ahau i roto i tenei Whare (ara) ki te rnutu te korerotanga tuaura o nga Pire ka tukuna atu ma taua Komiti e whiriwhiri. A i te mea kua pera te tikanga kahore ahau e whakaae ki ta te Kawanatanga kia tukuna tenei Pire ma tetahi Komiti motuhake o nga Whare e rua e whiriwhiri. Na i runga i a tatou tikanga ano tera e tukuna tenei Pire ki tera Whare, a he Komiti Maori ano to taua Whare, a ka ahei ano e ratou te tuku ki taua Komiti, ka tono atu ahau ki te Kawanatanga me nga mema kia tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori. A mehemea e whakaaetia ana ta te Kawanatanga i whakaaro ai i te tuatahi ara kia tukuna ma tetahi Komiti Motuhake e whiriwhiri tena pea e kore e tae mai he tangata ki te whiriwhiri kia rite ka ta te Ture o te Whare i whakarite ai, a ma reira pea e roa ai te mahi. Ka inoi atu ahau ki te Kawanatanga i naianei kia tukuna tenei Pire ma te Komiti o nga mea Maori e whiriwhiri. Ka mutu kau korero i konei.

Taiwhanga.—E hiahia ana ahau kia tukuna atu e tenei Whare te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano Ko te hiahia nui hoki tena o te nuinga o nga rangatira Maori o Niu Tireui. E hiahia ana ahau kia whakaaetia tenei tono a nga rangatira Maori o Niu Tireni. Mehemea ka whakaae te Whare me te Kawanatanga ki tenei tono e tino mohio ana ahau ka tahi ka pai haere te iwi Maori me te Pakeha.I hanga tetahi Pire e tetahi hui nui o nga Maori i Whanganui. Ko te tikanga o taua Pire he mea kia riro i nga Maori te whakahaere o o ratou whenua. Ehara ta matou i te mea kia herea nga whenua kei nohia e te Pakeha. Na nga ture kino kua hanga nei i here i o matou whenua. Mehemea e riro ana te whakahaere o a matou whenua i a matou ano ka mutu tonu te raruraru. Kei ahau tetahi pukapuka a Wahanui o te 31 o nga ra o Mei kua hori nei. E mea ana,—

"E Hirini Taiwhanga.

"E Kara,—Kua rongo ahau kua kokiritia tetahi Pire Whenua Maori e te Kawanatanga ki te Whare. Na ko taku kupu atu tenei ki a koe kia uaua koe ki te arai i taua Pire. Ko te take i penei ai taku tono ki a koe no te mea e tango ana taua Pire i to matou mana i runga i te Tiriti o Waitangi. E whakaae ana matou ki etahi o nga rarangi i roto i te Pire a te Paranihi o te tau 1886. Ko etahi rarangi hoki o taua Pire e kino ana. Otira ka ahei te unu i aua rarangi kino. Ki tia matou whakaaro kahore e marama nga rarangi. 19, 20, me te 27. Ko ta matou i pai ai kia kaua te Kawanatanga e mana ki te hoko ki te riihi i o matou whenua. E hiahia ana matou kia riro i a matou ano te whakahaere o o matou whenua, ki ta matou whakaaro hoki me page 53Kaua nga roia e tukuna ki roto i nga Kooti Whenua Maori. Heoi, mau me o hoa mema e ata tirotiro i te kahui hipi kei paun i te wuruhi. Ka tukuna atu ano e ahau etahi kupu ki a koe i roto i enei rangi o takoto ake nei.—Na to hoa, "Na Wahanui."

Otira e hara i a Wahanui anake te whakahe ki te Pire nei erangi na nga rangatira katoa o Niu Tireni. Ko taku tino hiahia kia tukuna teuei Pire ma te Komiti mo nga naea Maori e whiriwhiri, me kaua ma te Komiti Motuhake kua kiia nei e te Kawanatanga.