Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Paraire, te 11 o Mei, 1888. — Nga Kupu Whakahoki Mo Te Whai Korero A Te Kawana

Paraire, te 11 o Mei, 1888.
Nga Kupu Whakahoki Mo Te Whai Korero A Te Kawana.

Timi Kara.—E Te Tumuaki, I te mea ka tu ahau ki te tautoko i te kupu whakahoki mo te whai korero a te Kawana, e kete kete ana ahau kei kore e pena te pai me te marama o aku korero ki nga whai korero a Paika, te mema nana i hapai te kupu whakahoki i te mea hoki he tangata matau ia. Me matua whakaatu ahau ki te Whare, ahakoa e tuarua ana ahau i te kupu mihi ki te Kawana e kore au e whai matapo i te Kawanatanga kei au tonu ano oku mahara. Waihoki ko te Kawanatanga, kahore e herea ratou i runga i aku korero. Ko te whai kupu a te Kawana he rite tonu ki era. atu whai korero. He kupu mihi, he whakakoa ngakau i te mea kua kite tatou ia ia i roto i te Paremete me tana hiahia me te tohu tohu kia pai nga ture e homai e ana Minita kia tatou hei tuku atu ki te iwi. Me ahua koa ano tatou i te rongonga kua kaha haere te mahi koura me era tu mea i te mea hoki ka taea pea inaianei ki te tatari i nga koura puehuehu o nga takutai me te tango tango i nga koura i roto i nga kohatu maro hei painga nui mo te Koroni. Ahakoa ko tewhea Kawanatanga nana i homai enei taonga pai, ka tautoko ahau ia ratou. Me miharo tatou ki te maia o te Kawanatanga ki te rongoa i nga moni o te Koroni ki te whakamana hoki i te hiahia o te iwi kia tiakina pai tia nga moni o te katoa He mahi taimaha rawa tenei, tatemea e kaha ana nga tini kaimahi o te Koroni ki te whakahe ki te whakakino nga Kawanatanga e whakaiti ana i o ratou moni otiia i te mea kua nui rawa te rongoa o te Kawanatanga i nga moni o te Koroni me te whakamutu i nga kaimahi tokomaha e tino koa ana ahau mehemea kaore i whiua kinotia e ratou etahi o aua kaimahi a me te man tonu me te haere pai o nga mahi o te Koroni. Kua whakaaturia mai, tera e homai he Pire hei whakahaere i a tatou kaimahi. He pai ra tenei mehemea he pire tika. Mo runga: mo te mahi hanga pa hei arai taua kaore e maha aku kupu, he mohio noku tera te Kawanatanga e tupato e whakahaere tika i taua mahi ma ratou e whakaoti pai aua mea i runga i nga tohutohu a te kai whakahaere pera o Ingarangi. Mo runga mo te Ture Whenua i paahitia i tenei tau kua hori ake, kaore ano kia roa roa te whakahaerenga e tino mohio ai te pai o taua ture. Otiia kei te rite kei te pai, e ai toku rongo, a tera e nui haere te mahi whakanohonoho i nga whenua i raro i taua ture. Na mo te taha Maori, e rangirangi tenei, nui atu toku hurihuri i tenei i era atu putake i roto i te whai korero a te Kawana. He take nui rawa tenei a me ata. whakahaere marie e tenei Whare, He nui taku tumaanako atu ki tenei Kawanatanga. i runga i taku i kite ai i rongo ai ki a ratou mahi me a ratou kupu i puaki atu ki nga huinga Maori ma ratou e paahi i etahi Ture hei painga mo nga Maori. I runga i nga Ture e mana nei i naianei kua maha aku whakarongonga ki te Minita Maori e korero ana ki nga tini hui Maori o tenei Koroni mo runga nga take Ture Maori. A me ki ake au ko te huarahi i whakatakoto ai ia kia ratou mo nga mahi ka tukuna mai e te page 15Kawanatanga ki te Whare e tino paingia ana e nga Maori. Ekore ia au e ki ake kua whakaaetia katoatia ana korero e nga Maori erangi ia nga take nunui i paingia e ratou. Inaianei e kaha ana te hiahia i nga Takiwa Maori katoa kia whakakorea "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886."Kahore rawa nga tikanga o taua Ture i pai ki te iwi Maori. E herengia ana nga whenua e tana Ture me tona mana kore no te mea ma nga Komiti me nga Komihana anake i whakaturia e te Kawanatanga e whakahaere nga whenua Maori. Ki te mea hoki tera tetahi poraka whenua kotahi ran pea nga tangata kei roto, ka kitea e tatou tera ano he tikanga e whakahe ai nga Maori ki nga tikauga kua hanga hei whakahaere i aua whenua. Te take kahore e manakitea e nga Maori te tuku atu i o ratou whenua ma tetahi hunga tokoiti o ratou ano e hoko aua whenua, kahore o ratou pai ki te Kawanatanga ki a ratou Komiti ranei, ko tona tukunga iho kahore rawa tetahi mea i mana i raro i tana Ture. A inaianei kei te ngaro nga Maori i te powhara. Kei te takoto kau nga whenua. Kahore e taea e ratou. te mahi, kahore ano hoki e taea e ratou te riihi ki te Pakeha. E kite ana nga Maori kahore ratou e ahei te haere atu i naiauei i tetahi takiwa ki tetahi pera me nga ra o mua mo te utu iti. Erangi e haere ana ma te Reriwe ma nga Tima ranei, a he nui te utu mo aua huarahi, a kahore he hua e puta mai ana i runga i o ratou whenua hei utu mo aua haererenga i runga i te arai a te Ture kua korerotia nei e ahau, e arai nei i nga riihi o nga whenua ki nga Pakeha ko te huarahi hoki tera e puta mai ai he moni hei utu mo nga haererenga, no reira kei te hiahia nga Maori katoa puta noa i te Koroni kia whakakorea taua Ture. Ko ta nga Maori i hiahia ai he mea e ahua rite ana ki tenei. Kia ahei ratou te hoko noa atu i o ratou whenua kia whai mana ki te hoko ki te riihi ranei. He mea tika ano ia kia whakahaerea tetahi tikanga tiaki, kia kore ai e ara mai tetahi tikanga tahae, a me wehe etahi wahi hei rahui kia pera te rahi kia ora ai ratou me o ratou iwi, kia kore ai ratou e ngaua e te powhara, me kaua ano hoki te tangata kotahi e tukuna kia hoko i tana hea i roto i tetahi poraka i te mea kahore ano taua poraka kia wehewehea (ara) ki te hiahia tetahi tangata i roto i tetahi poraka ki te hoko i tana hea me matua tono e ia ki te Kooti kia wehea tana hea, a me kaua taua tangata e mana ki te hoko i tana hea i roto i taua poraka kia wehea rano e te Kooti me kaua ano hoki taua tangata e tukuna kia hoko i tana hea kia matua mohio te Kooti tera ano he whenua hei oranga mona haunga te whenua e mea ana taua tangata kia hokona. E hiahia ana nga Maori inaianei kia pera teTure mo o ratou whenua. E hiahia ana hoki nga Maori kia whakahaere e te whare te tahi tikanga haunga ia te whakakore i te Ture Kooti Whenua Maori erangi kia whakatikatikaia. Kahore hoki e ruarua te whakaaro me whai Kooti ano o ia ahua. Erangi he nui te mate e pa ana ki nga Maori i raro o tenei Ture. Ki taku mohio mehemea e tono atu ana koutou ki nga Maori kia mohio ki o ratou hiahia tera ratou e hiahia kia whakakorea rawatia atu tenei Ture no te mea he tini nga mahi he i puta mai i raro i te mahi a taua Kooti. Otira e kitea ana e tatou katoa ki te whakakorea rawatia taua Kooti ka tau ano tetahi mate ki runga ki nga take a nga Maori. Ki taku whakaaro ka ahei e tatou te whakahaere i te tahi tikanga i waenganui i era a ki taku whakaaro me whakahaere i nga mahi a te Kooti kia tere ai te kimi i nga take ki te whenua me te whakatau i te whenua ki te hunga tika. Ka taea te whakangawari i te whakahaere i runga i te karanga i te Komiti Takiwa Maori hei hoa mahi. I raro o te Ture o te tau 1883 i whakaturia etahi. Takiwa kia ahei ai te pooti i tetahi Komiti e te iwi Maori. Erangi kahore rawa i whai mana aua Komiti. Heoi nei te mana i tukua ki a ratou he whakahaere kau i nga mea i waenga i a ratou whakamaori ano. A i runga i nga tautohe whenua ka ahei ratou te whiriwhiri ki te tu hei kaiwhakawa me te whakatau i nga rohe o nga whenua e tautohea ana me nga mea pera. Otira ekore e mana ta ratou mahi kia matua whakaae ratou katoa a na te kore whakaae o ratou katoa i kore ai aua Komiti e mana. Akuanei i runga i etahi whakahaerenga e kitea ana ko nga tangata e iti ana nga page 16take ki te whenua ki te mahara ratou ka whakahe te whakataunga a te Komiti kia ratou heoi ka whakahe ratou ki te mana o taua Komiti. Ki taku whakaaro ka puta ano tetahi mahi tika i aua Komiti mehemea e tukuna atu ano tetahi mana ki a ratou (ara) i runga i uga wehewehenga whenua. Ka pai ke ta ratou mahi i ta te Kooti o ia ahua o naianei, a ka iti hoki te utu. He take tenei e raruraru ai o tatou ngakau a muri ake nei. Ki taku whakaaro heoi nei te mea e mutu ai te raruraru ki nga Maori, ma te wahi atu ki ia tangata ki ia tangata tona whenua, ma te pera anake te pai nga Maori me nga Pakeha. He maha nga raruraru e mau nei inaianei, no te mea me haere tonu te wawahanga o nga whenua i runga i nga tikanga Maori. Ekore nga Kooti Whenua Maori e whakatata atu ki nga whenua e whakawakia ana. Ko te mahi a te Kooti he noho mai i tawhiti o te poraka. He mea ano kotahi rau maero te nohoanga o taua Kooti i te poraka e whakawakia ana a ka whakarongo korero i runga i tena ahua, a wahia iho te whenua ki te haenga a te pene ki runga i te mapi. Kahore ratou e mohio ki te takoto o taua whenua. Heoi tau ana te raruraru i runga i a ratou whakataunga, a na konei i tere haere mai ai nga mano pitihana tono whakawa tuarua. He mea tenei e tau ai he raruraru nui ki runga i nga ngakau o nga Maori, a meake nei te tono ai ratou ki tenei whare kia hanga tetahi Ture hei whakatikatika i te Kooti Whenua Maori kia ahei ai te mahi tahi taua Kooti me te Komiti Maori. Kua ki ake nei ahau me tumanako tonu tatou ki te wa e wehewehea nga whenua Maori kia tau ki ia tangata ki ia tangata tona whenua kia pai ai te noho o te tangata ki runga ki nga whenua o Aotearoa. E mohio aua ahau ki etahi tangata ngakau nui ki te mahi paamu hipi i toku takiwa a e wiini ana ratou i te nui o nga huruhuru hipi, otira e mate ana ratou i runga i te tangi ke o nga Ture e mana nei inaianei. Kahore he tikanga i tukuna atu ki nga Maori mahi paamu kia rite ai ratou ki o ratou hoa Pakeha e mahi nei. E whai take ana aua Maori ki te whenua erangi ki te timata tetahi o ratou ki te mahi i tetahi wahi o taua whenua ka araia e etahi no te mea kahore ano i wehea te whenua ki ia tangata whai take. Heoi moumou kau te mahi a taua tangata, a ki te mau tonu taua tikanga noho topu i runga i te whenua ekore rawa tetahi Maori e whakatika ki te mahi i tona whenua kia puta ai tetahi painga mona. I te Paremete kua hori ake nei i tukuna e au etahi motini, ko aua motini ki toku whakaaro i haere i runga i te huarahi whakakotahi i te iwi Pakeha me te iwi Maori. Otira e pai ana ano ahau ki te whakarongo atu ki nga kupu parepare a te tangata mo runga i taua take, he tika ano pea kahore ano i taea te wa tika hei whakakotahitanga mo aua iwi e rua. Otira e mea ana ahau kua tata taua wa, a ko nga ture e hanga ana e tatou me hanga i runga i te whakaaro ki te whakakotakitanga o te iwi Maori me te Pakeha, a ki te mea e kitea ana e pai ana te ahua o te noho a nga Maori kia peratia ahakoa he tangata kotahi he hapu ranei me mana tonu aua ture ki nga iwi e rua. Ki toku mohio ma te hohoro tonu o te uru o nga Maori ki taua tikanga te ora ai ratou ma reira e marama ai ta ratou whawhai tahi me te Pakeha ki te kimi i tetahi ora. Tenei ano etahi inaianei kihai i matapo ki nga painga e puta mai ina whakakotahitia nga iwi e rua. He iwi mau te Maori ki nga tikanga tawhito mo runga i a ratou whenua, na ahakoa i runga i etahi huarahi e rere ke ana nga whakaaro o nga Maori i o nga Pakeha, heoi e kitea ana e etahi Maori mohio i roto i ia rangi meake tata nei te wa e whakakotahi ai nga iwi e rua. Kua tino tau aku whakaaro tera tenei Kawanatanga e tuku Pire mai e paingia ana e tatou hei whakahaere i nga whenua Maori. A ko taku i hiahia ai i te mea tenei etahi rangatira Maori o nga tini takiwa e noho nei i Poneke me whakahoahoa te Kawanatanga ki a ratou me te tono i a ratou Whakaaro mo runga i aua tikanga nunui, ki te pera ratou e tino mohio ana ahau, ka pahitia e tatou etahi Pire i tenei Paremete e tau ai he pai ki nga iwi e rua me te Koroni katoa. I runga i aku whiriwhiringa katoa i mahara tonu au e hara tenei take i te take ma te hunga kotahi e whiriwhiri. Erangi me huihui nga taha e rua ki te hanga i nga Pire e tonoa nei e nga Maori, ma konei hoki e puta ai he painga ki te Koroni me page 17nga iwi. Kua kite iho an tera etahi kupu i roto o te whaikorero a te Kawana mo nga mahi a nga Maori ki-te Kawanatanga. Otira e hara aua kupu i te kupu hou, ki taku mohio hoki e puta ana ena kupu i roto i nga whaikorero katoa a te Kawana, heoi kahore he take e maha ai aku kupu mo ena hamumu otira tera etahi kupu i roto i aua kupu e pa ana ki a Tawhiao. He mea whakamoemiti rawa pea ki nga iwi e rua i te mea kua kite a Tawhiao he mea pai mona me tona iwi kia uru tahi nga iwi e rua ki raro i te Kawanatanga kotahi. Ki te mea kua kite a Tawhiao i muri iho i tona wehenga atu i aia i roto i nga tau maha kua hori ake he mea pai mo tona iwi kia uru tahi atu nga iwi e rua ki raro i te Kawanatanga kotahi he tautoko tonu tena i nga kupu kua korerotia nei eahau. A mehemea koia na nga whakaaro o Tawhiao ina tena atu ano te kaha o nga whakaaro o nga Maori kua noho noa ake i waenga i nga Pakeha i runga i te rangimarie me te noho pai. Erangi kahore aku manaaki i nga ki nei i penei i pera ranei a Tawhiao, kahore enei ki i tika mo runga i te taha ki nga Maori puta noa i te Koroni kua whakaatu nei i to ratou piri pono kia te Kuini, i whawhai nei mo te taha ki te Kawanatanga i whakaheke hoki i o ratou toto mo te Koroni a i mahi i nga mahi ekore nei etahi tangata e pai ki te mahi hei tiaki i nga taonga me te oranga o te tangata. E hara i te mea tika kia whakaitia ratou, haunga ia tena, ko te tangohanga hoki i o ratou penihana, i te mea e mea ana tera rangatira a Tawhiao kia motuhake he Kawanatanga mana, a i wehe ke i aia me tana whakakore i te Kawanatanga, a kihai nei i taea te whakahaere te mana o te Kuini ki tona whenua. Kahore au e kite i te take i whakanui ai iaia. Erangi mehemea ka hoki mai ia ka whakahoa kia tatou ki te mahi i nga mahi Kawanatanga, me tana awhina i nga whakahaere o nga take nunui o te Koroni ka manaakitia ia e tatou me ta tatou kukume mai i aia kia tatou. Otira ki taku i rongo ai kahore i pai te whakahoki mai o nga kupu a Tawhiao mo nga tikanga i tukuna atu ki aia i enei rangi kua mahue ake nei. Erangi ia kihai au i rongo ki ana kupu mai ki te Kawanatanga, erangi i rongo au ki ana kaiwhakaere a e pouri ana au i te mea he pena te ahua o ana kaiwhakahaere me tona turi ki te whakaae ki nga tikanga i tukuna atu ki aia, a ki te mea i hua ia me whakahaere nga tikanga ki aia i runga i te ahua ano o ona whakaaro. Na mo runga i te take ki nga Tiainamana, me ki ake au kahore i rite toku mohio ki taku hoa te mema mo Tanitana ki te whakahaere i taua take. Erangi ia e whakaaro ana ahau e rereke ana a tatou whakaaro i to te Ingarihi e mea nei kia tika atu te mahi tetahi ki tetahi, ara i runga i te huarahi e whakahaerea nei e tatou. E haere ana etahi o tatou e noho ana i Tiaina, a ki taku mohio he tokomaha nga Pakeha kei reira e noho ana inaia nei. Ka whakahokia mai aku e Paika ka mea e rima anake nga tunga kaipuke i tukuna atu ki te Pakeha e te Tiainamana. Me taku whakahoki atu; ahahakoa tena, kahore ia nei e whakanohia e tatou he taake nui ki runga i nga Tiainamana katoa e haere mai ana ki tenei whenua? He nui te taake e whakanohia ana e tatou, erangi ki te haere mai ratou ki waenga i a tatou noho ai, e whakaatu ana ratou ki a tatou i te ngakau mahi e tika nei kia akona e tatou, a ki te mea ka hara ratou ka taea ano pea e tatou te whiu i runga i ta te Ture. Ki te kore kahore he mana o tatou ki te whakatakoto Ture. Ki taku mohio ekore rawa tenei take e ara mei kore te raruraru i ara mai nei enei rangi i Atereria. Kia kore taua raruraru ekore rawa e ara mai enei korero e korerotia nei a puta noa i nga Koroni. Haunga ia tena erangi ki taku whakaaro me tupato rawa tatou i runga i a tatou mahi mo runga i taua take, no te mea tera tatou e whakaohooho i nga whakahoahoatanga o te Kawanatanga o te Tiainamana me te Kawanatanga o Ingarangi. Otira kua ki ake nei ahau kahore ano au kia tino mohio ki nga tikanga o taua take, ko tetehi kua oti noa ake pea te ata whiriwhiri e te Kawanatanga taua mea, a ki te mea ratou he mea tika kia kaua te Tiainamana e tukua kia tae mai i naianei he take ano ta ratou i pera ai. Ko te take whakamutunga hei korero maku ko nga Tiuti. Katama, kei roto i taua take e takoto ana nga tikanga Whakangawari mo te hoko me te Arai i nga tikanga hoko. Ko page 18au ia he tangata Whakangawari au mo nga tikanga hoko. Ki taku mohio mehemea koia nei te arai ko te whakaekenga o te tiuti ki runga ki etahi taonga e utaina mai ana ki konei kia ngahau ai te mahi i nga tini mahi o konei. Ko tona tukunga iho tenei ki taku mohio, ka neke haere te utu o ana taonga. No reira kahore au e arai i nga tikanga hoko. Tera ano pea e puta he pai ki te hunga tokoiti e hanga ana i ana taonga, erangi ka toimaha rawa ki te hunga tokomaha e hoko ana i aua taonga. E whakaarohia ana ma te whiriwhiri hou i nga tiuti ma reira e kore ai etahi raruraru e puta mai ana i roto i ia tau i roto o nga tiuti. Ko tetahi o nga take e puta mai i roto i taua whiriwhiringa he mea kia whiwhi moni ai hei whakakaere i etahi tari o te Kawanatanga, no reira au i mahara ai kei te kore e rite nga hua o nga moni o te Koroni a e hiahia tia ana kia whakaeangia aua moni. Otira ko te kupu tenei me pehea e ea ai aua moni ma nga. Katama ranei ma runga ranei i tetahi atu huarahi? Ko taku kupu tenei ki te Kawanatanga mehemea e hiahia ana te Koroni ki etahi moni inaianei tera tetahi huarahi e whiwhi nui ai ratou (ara) ma te whakaeke tiuti ki runga i te totaraiheita. Ekore au e pai kia whakama i au nga ngakau o aku hoa mema i runga i tenei ki aku. Heoi i runga i te mea kua oti e tatou te whakamana te totaraiheita me whakaeke e tatou he taake ki runga i te hunga e whiwhi ana i te ahua reka, a heaha ano hoki te Koroni te whiwhi ai. Kei te utua e te iwi aua moni ki nga tangata whakahaere i uga reehi hoiho. Na mehemea e whakamana ana e te Ture kia whakanohia te pane Kuini kia rua kapa ki runga i nga tikiti katoa e hokona ana tera e nui noa atu te moni e puta ki ma te Koroni me te kore e kitea e te iwi te toimahatanga o taua taake. I rongo au kua whiriwhiria taua taake e te hunga mohio a e mea aua ratou tera e puta mai nga moni e £70,000 i te tau i runga i taua huarahi. Heoi nei te mea i mahue i au ko te whakawhetai ki te Kawanatanga mo ta ratou whakaae kia whakakorea te Ture Reiti i nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori, a i runga i enei kupu torutoru aku ka whakawhirinaki atu ahau ki te Whare kia ngawari o ratou whakaaro ki au mo runga i nga mea i mahue i runga i taku whaikorero i ahua ponana hoki ahau i te mea he mea hou rawa tenei mea ki ahau te tautoko i te whakahoki kupu mo nga whaikorero a te Kawana. A mehemea i mahue etahi kupu i ahau e tumanako ana ahau tera te Whare e muru i o ratou ngakau i oku ngaikoretanga. Heoi tuku ana te motini me te patai. Me tuku tetahi kupu whakahoki ki te Kawana mo taua whaikorero i pai nei ia ki te tuku ki nga Whare e rua. Heoi whakaaetia ana te motini. A i runga i te motini a te Paika. Ka whakaturia a Paika a Timi Kara me me nga mema. o te Kawanatanga hei Komiti hei tuku kupu whakahoki heoi tahuri ana te Komiti ki te whakatakoto i a ratou korero a i to ratou hokinga mai ka korerotia a whakaaetia ana. A ara ana te Whare i te tekau miniti ki te iwa o nga haora.