Nga Pire Maori.

H. K. Taiaroa.—E kore au e tino kaha ki te korero atu mo runga mo nga tikanga o enei Pire, notemea hoki he maha rawa nga mea i tukua tahitia mai kia matou, a kaore hoki i roa te wa hei tirohanga iho i nga tikanga o rote. Tuatahi ko te Ture Arai mo te Hoko Tahae i nga Whenua Maori, tuarua ko te Ture Whenua Maori, tuatoru ko te Pire whakahaere i nga whenua Tuturu o nga Maori, tuawha ko te Pire Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori. Otira i mua atu i taku korerotanga i enei Pire me whaikupu ake au mo nga Rangatira Maori i tae mai nei ki te whaikorero mai ki te Kaunihera inakuanei. Kaore aku whakahe mo ta ratou tono kia waiho marire enei Pire kia tae atu ki te hui Maori i Maihe. No page 11muri tata tonu iho ka rongo atu au e panuitia mai ana te wae mai a etahi atu rangatira e tono mai ana kia hohoro te paahi i aua Pire. I te pootitanga mai o te Mema mo te Tairawhiti, i tukuna e ia tana kupu i roto i tera Whare, kia tu he Komiti he whiriwhiri mehemea ranei e tika ana kia whakaritea nga ture mo nga iwi e rua, tera pea i rongo ano nga Mema o tenei Whare ki taua kupu. Na i tera tau i tu he hui Maori ki Omaha, ki Waiomatatini ki Whanganui. Na i roto i aua hui i puta te kupu a nga Maori kia tukuna atu te mana ki nga Maori ma ratou ano e whakahaere a ratou whenua, kia mana ki te hoko ki te riihi ranei i runga i ta ratou i pai ai, i kite hoki au ki nga nupepa e ki ana i tae atu ano etahi Minita ki aua hui. I roto i te whaikorero a te Kawana i te tuwheratanga o te Paramete i ki ia kua tae inaianei ki te wa tika kia whakaritea nga ture mo nga iwi e rua mo nga Maori me nga Pakeha. E penei ana pea inaianei aua Pire, e mea ana te Kawanatanga kia tukuna atu ki te Komiti mo nga mea Maori e ka mutu te korerotanga tuarua. Mehemea kaore au i rongo atu i taua kupu kua tono atu au kia peratia. Tenei ano aku kupu whakatika e maharatia ana e au. Ko tetahi ko te rarangi e mea nei kia unuhia nga here. Ki taku mahara ko te mea tika me waiho ano i te Kawana te mana ki te wewete i nga here i runga i te tono a nga Maori. Mehemea ka peratia ka rite ano ki nga ture o mua kia tukuna atu he tono ki te Kawana e ka hiahiatia kia wetekia nga here. Ka whaikupu atu au inaianei mo nga Kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori. Ko taku hiahia kia whakaturia e te Kawanatanga ko nga tangata tika hei kaiwhakawa mo te Kooti. Ko etahi o nga kaiwhakawa kaore rawa i te mohio ki nga tikanga Maori, a koia nei tetahi o nga tino take i raruraru ai. I au e korero ana i enei take me whakahua atu au i te ingoa o te Mete. I mohio ia ki nga tikanga Maori, a i atu rapurapu ia i nga tikanga me nga take o nga taha e rua, kaore rawa i nui nga tono whakawa tuarua mo runga mo ana whakataunga. E tae ana ano au ki etahi o nga Kooti a ki taku titiro atu kaore i te mohio etahi o nga Kaiwhakawa ki nga tikanga Maori, kaore e mohio ki te titiro i nga korero. Tetahi hoki ko nga Kaiwhakahaere i nga keehi iroto i te Kooti. Ko etahi o aua kaiwhakahaere he Maori ano ko etahi he Pakeha a ko etahi he roia. Ko etahi o aua keehi e whakahaerea ana e te Kaiwhakamaori ko etahi e whakahaerea ana e etahi tangata e hara nei i te Kaiwnakamaori. Ko etahi o aua Kaiwhakamaori e mahi ana i nga keehi e utua ana ki te £5 ki te £6 i te ra. Na he nui ke atu enei i te utu mo te roia. Ki taku whakaaro me whaiwhakaaro te Kawanatanga mo runga mo tenei notemea hoki he nui rawa enei utu. He mea tika kia tukua atu he kupu ki nga Kaiwhakawa o te Kooti kia ata titiro ratou, notemea hoki ko ana kaiwhakahaere kei te whakaroa kei te nukunuku haere i nga keehi kia puta mai ai he utu kia ratou. Kei te mahara ano au i au e tu ana hei mema i mahia e tatou tetahi ture kia kaua nga roia e uru ki te Kooti notemea he nui rawa nga moni e tonoa ana e ratou mo ta ratou mahinga; na inaianei kei te mate nga Maori i nga Kaiwhakamaori e whakahaere ana i o ratou keehi. Koia nei te take i tautoko atu ai au i a Meiha Ropata i a ia i tono nei kia ata tupato te whiriwhiri i nga Kaiwhakamaori. Me mutu ikonei aku kupu mo runga mo enei Pire. I rongo au tera atu ano tetahi Pire e mahia mai ana e te Kawanatanga e haere tahi ana me enei Pire. E kore au e korero mo runga mo taua Pire, engari kua kite au kua tuku rawa nga nupepa i nga panui ki nga Maori kia utu i nga reiti. I te mea kaore ano kia mana noa nga Pire e mea nei kia ahei nga Maori ki te hoko i o ratou whenua kua timata rawa te panui a nga Kaunihera me nga Rori Poari kia utu reiti nga Maori. Ki taku mohio ka tukuna aua panui ki nga whenua, a ki te kore e utua nga reiti ka hokona nga whenua hei utu. E kore au e whakaroa i te Kaunihera, engari, kia tae nga Pire ki te Komiti Maori, kei reira au tirotiro ai i nga tikanga o nga rarangi o aua Pire, kei reira au tuku atu ai i aku kupu whakatikatika.

Meiha Ropata Wahawaha.— E hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga mo enei Pire, e kuare ana hoki au ki nga tikanga o aua Pire. Tetahi page 12he maha no nga Pire i tukua tahitia mai kia matou. Tetahi hoki he maha no nga kape o aua Pire i perehitia mai. I tukua mai ko tetahi i te tuatahi a ka ahua matatau iho ki nga tikanga, katahi ka kiia mai, e hara tena, nei ke te Pire tika. No reira i kore ai matou e matatau iho ki nga tikanga o nga Pire nei. Ka mahara matou kua tuturu ona tikanga katahi ka kitea iho kua whakarereketia katoatia nga tikanga. He maha noatu aku kape o nga tini ahua i tukua mai nei aua Pire ki au ki tonu te pouaka i toku whare. I roto i tetahi o aua Pire e takoto mai ra i roto i taku pouaka i kite au i tetahi rarangi e unu ana i te here o nga whenua Maori. Ki taku mohio tera ano pea taua rarangi kei roto i tenei Pire. Ko te rarangi tuarima o te Pire Whenua Maori e penei ana, "Ko nga pukapuka katoa e whakatuturu ana e whaitake ai ranei nga Maori ki tetahi whenua e mau ana he tikanga here kei roto, ka korerotia ka meingatia a muri atu nei ano kaore nga kupu here i uru ki roto ki au pukapuka." Ki taku titiro iho e hara tenei i te rarangi tika mo tenei Pire. Mehemea ka mahi taiapa te taugata hei taiapa i te mahinga kai kei kahaga e te poaka e te hipi ranei, a ki te tukitukia e ia te taiapa i te mea kua tupu ake te kai e kore e roa ka puta atu te poaka ka kainga katoatia nga kai. Ki taku mohio hoki mehemea ka unuhia nga here o nga whenua Maori e kore e roa kua puta mai nga kaihoko, a mate iho nga Maori, he iwi ahua kuare ano hoki te iwi Maori. Ka hoki ano aku kupu inainei mo ruaga mo te rarangi 4. Koia nei pea te whakahoki a te Kawanatanga i te mana whakahere a nga Maori i o ratou whenua, ara kia mana ratou ki te hoko i o ratou whenua, kia unuhia nga here. Mehemea koia nei te whakarite a te Kawanatanga i taua kupu, me whakahe atu au. Kaua hoki e tahuna te poro rakau ka hoatu ai ki nga Maori, kaua ranei e tahu i te rino kia wera ka hoatu ai ki te Maori kei pahuhu nga kiri o tona ringa ka wehi mai ia ano he ngarara. Engari mehemea ka tukuna atu e te Kawanatanga ki nga Maori te mana whakahaere i o ratou whenua katahi ka tika, engari kaua e ki ko enei rarangi e tuku ana i te mana ki nga Maori mo a ratou whenua. Ko te tikanga o tenei he tono atu ki nga Maori kia hoko i o ratou whenua. Mehemea ka tukua atu e te Kawanatanga aua mana i runga i te tuku rangatira katahi ka pai, ara mehemea i hoatu ano ki nga Maori te mana whakahaere i o ratou whenua, i runga i te huarahi tika. Ko tenei whare he whare rangatira, e kiia ana hoki nga mema he mema honore, he kupu tena mo te tangata rangatira. Kati ra pea aku kupu mo enei Pire engari ka tuku atu ano au i aku kupu whakatikatika i roto i te Komiti; engari me ata titiro ano au ki nga Pire nei kua moumou hoki taku mahi imahi nei au. I te tiro haere au i roto i nga Pire nei kia kite iho au mehemea ranei kua whakamana nga tikanga i oti mai i nga Maori i roto i nga hui i hui nei ki nga takiwa o tenei motu, kaore hoki i te kitea iho e au. Ko te kupu i mahia mai e nga Maori he kupu poto noaiho nei, kotahi tonu te kupu; ko te mea Pakeha nei he mea roa noatu. ko ta te Pakeha he huri tonu i nga kupu ka huri whakarunga ka huri whakararo ka whakawiri haere a ki noa te pukapuka. Kia koutou nei koia na te tikanga o te Pire, kia matou nei ki te Maori he whakahe manawa tena i o matou manawa. Kati ra pea taku.