Ko te Huihuinga Tuatahi o te Paremete tuangahuru o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.

Whai Korero A Te Kawana.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E koa ana ahau i te kitenga kua hui mai koutou ki roto ki te Paremete. E tino hari ana toku ngakau i te mea ka taea e ahau te whakaatu kia koutou, he nui rawa atu te whakawhetai me te whakanui ki to tatou Kuini Atawhai i te taenga o ona tau ki te rima te kau o tona Kuinitanga, kore rawa he manaakitanga penei i mua. A he nui rawa te miharo me te whakawhetai me te honore i puta mai i nga kainga maha i raro o tona mana.

I tu he whakaminenga ki Ranana hei rapu rapu, hei whakahaere i nga tikanga katoa e ora ai e pai ai nga koroni katoa o te Kuini, a no te 9 o Mei, kua hori ake nei ka mutu te mahi o taua runanga, ki te mahara o nga tangata whai mana o Ingarangi, he nui te pai e puta mai i runga i te mahi o taua huihui. Tetahi mea nui i ata whakaarohia kotahi tia, ko tetahi tikanga awhina i nga koroni mamao atu o te Kuini ana ara te pakanga. Tera e whakatakotoria ki o koutou aroaro nga pukapuka e pa ana ki tenei mea.

I runga i te pootitanga mema kua mutu ake nei. Kua kitea ko te tino hiahia o nga tangata o Niu Tireni he whaka iti rawa i nga moni e pau ana, kia tika rawa hoki te whakahaere i nga mahi katoa o te koroni. Ki te mahara a oku Minita ko te mahi tuatahi ma ratou he whakaatu mai ki te Paremete i etahi tikanga e toe nui ai nga moni e whakapaua ana mo nga mahi o te koroni, a ka kimihia he tikanga e ngawari ai e iti ai te raruraru i runga i te whakaitinga o nga moni o te motu nei.

Ko te tikanga whakahaere whenua, he mea nui rawa tena e ai te whakaaro a oku Minita, a e kore e mutu ta ratou kaha ki te whakanohonoho i nga tangata to tika ki runga ki nga whenua o te koroni. He pono hoki tenei kii, kahore he koroni o Ingarangi i pai atu i Niu Tireni hei nohoanga, a ko te mea tika ia me kotahi tonu a tatou mahara ki te whakakaha ki te whakatokomaha i nga tangata ahu whenua ite mea hoki koina te tino painga mo te koroni katoa.

Engari ko te mea tuatahi ka hohoro te tuku atu kia koutou tetahi tikanga whakamama i nga ture e pa ana ki nga whenua o te koroni, kia ngawari ai nga tikanga e whiwhi ai nga tangata ki nga wahi iti e hiahiatia nei e ratou kei te mohio oku Minita ki nga raruraru e peehi nei i etahi o nga tangata e noho page 2ana i runga i nga whenua ririki o te Karauna, a ma ratou e hurihuri e rapu he tikanga e ora ai aua tu tangata.

Mo runga mo a tatou reriwe, e kii ana etahi tangata mohio kei te he kei te taimaha nga tikanga whakahaere, a tera e taea te whakarereke kia nuku atu te pai mo te katoa me te hua hoki o nga moni.

E kitea ana e aku Minita he mea tika kia whakarereketia ano nga utu Katimauta i te mea kua rereke ano etahi mea inaianei. I te hiahia ratou ki te whakaatu kia koutou nga utu e meatia ana e ratou kia whakarereketia engari hoki e kore e ata taea e ratou kia whakina ra ana o koutou whakaaro mo runga mo a ratou tikanga whakaiti iho i nga utu whakahaere mo nga mahi mo te katoa. Otira i te mutunga o te Paremete ka tahuri ratou ki te whiriwhiri i aua mea, ka tuku mai ai kia koutou etahi tikanga hei whakahaere mo aua mea pakeke. E kore e roa rawa te takiwa i waenganui i tenei huinga o te Paremete me tera huinga mai ano hoki, ki te mahara o aku Minita he pai ke te pera i te mea e kore e roa rawa a ka taea te ata mahi me te ata whiriwhiri aua tikanga katoa.

Kei te whiriwhiri aku Minita i nga ture e pa nei ki nga whenua Maori mehemea e whai tikanga ana kia whakatikaina, a tera pea e kitea he mea tika kia mahia he pire i tenei huinga o te Paremete hei whakarite i te ngakau pouri e puta nei mo runga mo aua mea. Kia hui mai ano te Paremete ka tuku mai ai he tino tikanga kia koutou, ara kia ata whai takiwa aku Minita ki te ata whiriwhiri i nga whakaaro me nga hiahia o te Iwi Maori.

E nga Rangatira o Te Whare Runanga,—

Kei nga rarangi o nga moni te kitea ai nga moni kua kiia ake nei me whakaiti iho. E pouri ana ahau i te mea kaore i te nui haere ake nga moni e puta mai nei i te Katimauta; engari e mahara ana aku kai-whakahaere, ma te whakaiti iho i nga moni e pau nei i nga mahi mo te katoa e taea ai te arai atu i etahi atu takoha hou.

E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te Whare Runanga,—

Ko te tuarua tenei o nga Paremete o tenei tau e kore hoki e tika kia roa rawa tenei huinga i te mea hoki he takiwa raruraru tenei, no reira e maharatia ana kaua e nui rawa he mahi engari me mahi ko nga mea e tino whaitikanga ana me mahi inaianei.

Ko etahi o nga tikanga mo te Reriwe o waenganui o tera Motu, tera e tonoa atu koutou kia whiriwhiri i etahi o nga tikanga mo taua mea. I runga i nga mea e tika ana mo te koroni ka whakaatriau ki te Paremete nga mea e taea ai te ata whiriwhiri nga tikanga mo aua mahi.

E koa ana taku Kawanatanga ki te iwi o tenei koroni e whakapai nei i nga tikanga whakahaere i nga kura, e mea ana ratou e kore e whakarereketia nga tikanga whakahaere, engari ka whakaitia nga moni e pau ana i runga i aua tikanga.

E tono atu aua ahau kia ata whiriwhiria e koutou nga mea ka tukua atu nei kia koutou, a ma te Atua koutou e awhina kia puta ai a koutou mahi hei oranga mo te koroni.

Reriwe O Te Tuawhenua O Kaniere.

H. K. Taiaroa—E hiahia ana ahau ki te whakaatu atu i te take i pooti ai ahau ki te "No" ara ki te whakarore i te motini nei. I mahara au he mea tika kia tukua atu taua take ki tetahi Komiti whiriwhiri; ki taku mahara he mea tika kia ata rapua e te Kaunihera nga tikanga mo taua reriwe. Kei te mohiotia ano na te maha o nga reriwe e mahia ana, i nama moni ai tatou nei ka waiho ma te katoa e utu. Na te nui o nga moni e nama ana i tau ai enei raruraru kia tatou inaianei, ki nga Pakeha me nga Maori. Ko tatou katoa nei kei roto i te ringaringa o etahi atu tangata. Kei te kata mai etahi o nga Mema; engari kei te mohio ano tatou kei te utu tatou katoa i te takoha tae rawa iho ki te hunga pohara kei te utu takoha. He tangata mahi paamu ahau, a he maha ke atu pea aku paamu i a etahi o nga mema o tenei Kaunihera. I hokona e an aua paamu mo te utu nui, no naianei kua hoki rawa iho nga utu. Ki taku mohio na te nui o nga moni i pau i te mahinga reriwe i hoki iho ai te utu o nga whenua; ko i nei hoki te take i kore ai he moni a te iwi nui. I te mea kaore he reriwe i nui ano te utu mo te whenua, i nui ano te moni a nga tangata. Ko tenei, he mea na tatou kia tukua atu a tatou whenua ki etahi atu iwi. E hara i a tatou tenei kamupane. Ka taea ano e tatou te nama moni i runga i aua whenua mahi ai i taua reriwe. Tera pea he maha nga iwi kua uru ki taua kamupane. Kei te hoatu e tatou to tatou nei whenua ki etahi atu iwi, i te mea ka taea ano e tatou te mahi taua reriwe. No reira au i mahara ai he mea tika kia tukua atu aua take ki tetahi Komiti whiriwhiri. Kaore e tika kia whakaaro tatou ki nga mea e mahia ana i roto i tera whare. Ki taku mahara ko tatou he hunga tika hei rapu tikanga mo taua reriwe, i te mea hoki kaore he mea whakararuraru i ta tatou titiro i aua take, engari e mahara ana ahau me ata whakaaro tatou mo enei take, notemea hoki ko tatou ano te hunga e mate a muri ake nei. E whakapae tonu ana tatou ki nga reriwe, i nga mahinga ranei; engari me mahara tatou, ko tatou ano kei te whakamana i aua reriwe. Kei te whakatika atu ahau ki ta Te Kemara e mea na ia e rite ana tenei ki te pukapuka whakaae mo taua moni Ki taku mahara e rite ana nga Ture e mahia nei e tatou ki te pukapuka utu moni, notemea e whakapau moni ana aua ture. No reira i mahara ai au me tupato te Kaunihera me ata whakaaro i mua i te whakaaetanga i teni take.

page 5

Pire Whakahaere Taonga Maori.

H. K. TAIAROA.—Kaore ahau i te hiahia ki te turaki i tenei Pire, engari e hiahia ana ahau ki te patai atu ki a Te Whitika, mehemea e mahara ana ia ki taku patai ki a ia e mau ra i te Pukapuka Ota o te 4 o nga ra o Nowema, ara e penei ana, "Mehemea ka tukua mai e te Kawanatanga i tenei huinga o te Paremete, tetahi tikanga e taea ai te whakahaere nga whenua me nga taonga a nga Maori e mate ohaki kore ana a e nana moni ana ia ki etahi tangata i te wa i mate ai ia, kia taea ai te whakaea i ana nama;" ki mai ana a Te Whitika ki tana titiro kaore he kino o taua tono, a ki ana ia mana e whakaaro taua tikanga mehemea kaore e taea te tukua mai ki te Kaunihera tetahi Pire mo aua mea. E hiahia ana ahau kia whakaurua atu e tenei Kaunihera etahi tikanga pera ki roto ki te Pire i te Komiti, kia taea ai te utu nga nama a nga Maori e mate ohaki kore ana. E ki tonu ana te Kooti Whenua Maori ka whakataua e ratou ki nga uri tika o te tangata mate engari e kore e ahei ki te whakahaere tikanga mo nga nama a te tangata mate. E whakamarama atu ana ahau i enei tikanga notemea e mohio ana ahau he maha nga Maori me nga Pakeha.e mate ana i aua tikanga, no reira ahau i mea ai, kia utua aua moni e kitea ana e tetahi Kooti he mea tika kia utua. Kaore au i mea kia utua nga nama e kiia kautia ana he nama, engari ko nga nama e kitea ana e tetahi Kooti he mea tika, ara kia whakaritea he tikanga e utua ai aua nama, ara kia puritia aua whenua, kia wehea atu ranei tetahi taha tetahi atu tikanga ranei hei utu i aua nama.

Whakahaere Whenua Maoeri.

H. K. Taiaroa.—E whakatika atu ana ahau i te tono a Te Heremiki kia nukuhia atu tenei Pire mo apopo korero ai. E pai noatu ana kia korerotia te Pire Whakatikatika i Te Ture Kooti Whenua Maori, engari ko taua Pire Whakakore i Te Ture Whakahaere Whenua Maori he mea e tika ana kia ata whiriwhiria mariretia e tatou. Ki taku mohio i mahia taua Ture hei whakaoti hei whakakaere hoki i nga hoko i araia e te Ture Whakahaere Whenua o te tau 1886. Koia te take page 7tono ai au kia kaua tenei Ture e pa ki nga whenua. Maori o te Waiponamu me Rakiua. Kei te tika kia tuku atu ahau i taku moteni e mau nei i te Pukapuka o nga Ota, ko ahau hoki te tangata whakahaere i aua whenua. I taku whakaaetanga kia whakamana te Ture o te tau 1886 i mahara ahau e kore e pa atu aua tikanga ki nga mahi o waho atu o tenei motu o Aotearoa. E mohio ana au koia nei te tikanga notemea ko nga Maori ano o tera motu kei te tiaki ano ia ratou, kaore hoki te Kawanatanga i te aroha atu kia ratou, kaore hoki au i te pai kia peneitia toku iwi mehemea nei e hara ratou i te tangata o tenei ao. E mea ana au kia whakaaetia e te Kawanatanga taku menemana, ki te kore hoki e whakaaetia katahuri ahau ki te turaki haere tonu i te Pire i te mea e whakahaerea ana taua Pire. E kore e tika kia mahia nga Ture hei oranga mo nga pakeha anake, a kia kaua tatou e mahara ki nga Maori no ratou nei te whenua. Mehemea ka whakapuaretia etahi hoko ko te mea tika me whakapuare katoa, a mehemea ka whakaaetia nga hoko a etahi tangata me whakaae hoki nga Maori kia hoko, ki te kore me kati katoa. I te whaikorero a te Pirimia i ki ia kaua e pa aua tikanga here ki nga whenua motuhake a nga Maori e noho ana i roto i te pakeha. Na i roto i tenei Pire e araia ana taua tikanga i whakaaetia ra e ia, a kua whakatuheratia mo nga pakeha kaore ano nei kia oti a ratou hoko. I runga i te whaikorero a te Pirimia i mahara nga Maori kaore e pa enei tikanga ki a ratou whenua motuhake, a i pera ano hoki tana whakaatu mai ki te hui Maori i tae atu nei ki a ia. I tono nga Maori i tenei tau kia unuhia nga tikanga here o te Ture o te tau 1886 kia kaua ai e pa ki o ratou whenua. Ko te mea kia tupato te Kawanatanga mo nga whenua he maha nei nga Maori e whaitake ana. I te putanga mai o tenei Pire i whakaaro ahau he mea tika kia tautoko ahau i mahara hoki au e kore e here i nga whakahaere mo runga mo nga whenua e motuhake ana nga take me nga whenua o te Waipounamu, no reira au i tono ai kia tukua atu ki te Komiti kia taea ai te whiriwhiri aku menemana. Ko nga menemana o te Komiti kaore i rite ki taku i hiahia ai. E mea ana te Pire kia whakaotia nga tiiti me nga riihi o mua, kaore he kupu whakatika penei me taku i tono ai, ara mo nga Maori e hiahia nei kia whakahoutia o ratou mokete. Kaore hoki he kupu mo nga whenua i hokona e te Maori i te Maori penei ano me te pakeha, heoi ano nga whenua kaore e paingia ana e taua Pire ko nga whenua i hokona e te Maori i te Karauna i te pakeha ranei, kaore i whakaritea he tikanga mo nga whenua i hokona e te Maori i te Maori. I roto i nga Ture o mua i rite tonu aua whenua ki te whenua a te pakeha. Ki taku mohio kaore he mate i roto i taua tikanga notemea hoki e utua ana taua Maori ki te moni a te Maoti ano, a he mea hoko na tera ki tana moni ake ano, e hara i te mea na te Kawanatanga aua moni. Kei te pohehe nga pakeha kaore te Maori i hoko i a ratou whenua ki te Maori ano, engari i pera ano i mua i te taenga mai o te pakeha, engari e hara i te mea i utua ki te moni engari he mea hoko ki te pounamu me era atu taonga. Ko taku e mea nei ko nga whenua a te Maori kua whakataua nei ki a ia he Karauna karaati e te Kooti Whenua Maori, a ka haere atu tetahi tangata ki te hoko a ka rite ta raua hoko, a ki te whakaaetia e te Kawana e te Komihana ranei, ki taku mohio he mea tika kia rite tonu ia ki te whenua pakeha. I kiia atu ki nga Maori i te mea kua whiwhi ratou ki te whenua motuhake kei a ratou te whakaaro mo o ratou ake whenua. I roto i te Karauna karaati e tukuna and ki te tangata mo te whenua motuhake e mea ana ka "karaatitia ki a ia me o ratou uri mo ake tonu atu." E mea ana hoki te Kaheti e ka whakataua nga take o te whenua ka pumau tonu atu te whenua. Na me korero au mo taku menemana. E hiahia ana au ki te panui atu i te pukapuka mai a Te Make mo runga mo aua take.

Na Te Make Komihana kia Taiaroa.

Mo runga mo to pukapuka o tenei ra whakaatu mai i o kupu e mea na koe kia whakauru atu ki roto ki "Te Pire Whakakore i te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1887," kia kaua e pa atu taua Ture ki nga Rahui Maori o te Waipounamu, me to tono mai kia korero atu ahau i toku whakaaro mo te pai mo page 8te he ranei o aua kupu, me tona ahua me ka kapea atu te Waipounamu kia kaua e paingia e taua Pire. Mo runga mo to kupu tuatahi, e kore he mate e puta mai notemea ko nga whenua o te Waipounamu kei te rereke ona tikanga ki nga whenua o nga Maori o Aotearoa. I te Waipounamu e here ana nga whenua, ko nga riihi anake mo nga tau rua tekau ma tahi e taea ana e nga Maori whaitake, e kore e taea te hoko ma te whakaae anake a te Kawana e taea ai te hoko, no reira e kore e puta mai he mate mehemea ka tukua atu ma nga Maori ano he whakahaere o ratou whenua i raro ano i nga tikanga o nga here e pa ana inaianei ki aua whenua. Na mo runga mo te patai tuarua mehemea ranei ka pa he mate ki nga Maori mehemea ka pa atu nga tikanga o tenei Pire ki te Waipounamu. Ki te pa atu tenei Pire ki te Waiponnamu ka kore e ahei nga Maori e whiwhi nei ki te whenua motuhake ki te reti i o ratou whenua penei me o ratou mahi i nga tau kua pahure ake nei, a ka pangia ratou e te mate ka kore haere hoki o ratou moni. E kore e puta mai he mate mehemea ka kapea mai nga rahui o te Waipounamu ki waho o te mana o tenei Ture, notemea heoi ano te mana i nga Maori ko te riihi mo nga tau e 21. I Aotearoa e rereke ana notemea he maha nga ahua whaitaketanga ki nga whenua, na ko nga ritenga e tika ai kia mahia he Pire penei mo reira e kore e whaitikanga kia pa ki te Waipounamu i te mea e rereke ana ona ritenga."

Pire Mo Nga Rahui Maori O Whakatu Me Te Hauauru (Waipounamu).

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki ohorere ana ahau i te whakarereketanga i te ingoa o te Pire nei. I taku kitenga tuatahi i huaina he Pire mo nga Rahui Maori o te Waipounamu. No naianei kua meatia kia pa kau anake ki nga rahui o te Hauauru me Whakatu. I mea ahau ki te tuku menemana mo runga mo taua Pire, engari e kore pea e taea e au i te mea kua whakarereketia te ingoa; i hiahia ahau ki te tono kia kaua nga tikanga o "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," e pa ki nga whenua o te Waipounamu me Rakiura. Na, e kore taku menemana e uru ki tenei Pire i runga i tenei ingoa hou nei. E hiahia ana ahau ki te tuku i taua menemana notemea hoki kaore nga Maori o te Waipounamu i te mohio kei te pewhea ranei o ratou whenua, kei te page 9Pangia pewheatia ranei o ratou whenua e nga tikanga o taua Ture. Kua whakaatu atu ano ahau ki te Kaunihera i mahia taua "Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," mo nga whenua o Aotearoa kaore rawa i tika kia tae atu ki tera motu Kaore ano kia mahia e te Kawanatanga tetahi oranga mo nga Maori o te Waipounamu, na ko tenei Pire kei te mahia hei oranga mo nga pakeha. E tono ana ahau inaianei kia whakaaetia mai e te Kaunihera kia whakarereketia ano te ingoa o te Pire, kia koniohia atu ranei taku menemana. Kua whakamarama atu ano au ki te Kaunihera e kore e puta mai he raruraru i runga i tenei tikanga. E tika ana kia whakaatu atu ahau i nga mate o nga Maori o tera motu i te mea no reira ano ahau nei. Ko etahi anake o nga rahui e pangia ana e tenei Pire, e meatia ana hoki hei painga mo nga pakeha o reira. Ko taku e mea nei ki tae atu nga tikanga o taku menemana ki nga Maori o waho atu ano o aua rahui nei. E pa ana tenei Pire me taku menemana hoki ki te Waipounamu. Tera pea kei te ki te Kaunihera kei te pohehe au; engari e mea ana au kia rongona mai nga hiahia o toku iwi, a ka tahuri tonu ahau ki te whaki i a ratou mate i nga wa katoa e tika ana. E mea ana au kia whakaae mai te Kawanatanga ki taku tono, ki te kore, e kore rawa e mana tenei Pire. E hara i te mea nui rawa tenei e tonoa nei e au, he mea tika hoki kia whaarohia tenei mate. Mehemea e kore e taea taku menemana i roto i tenei ingoatanga o te Pire ka tono ahau kia waiho ano te Pire i tona ingoa ano o te tuatahi. He maha nga mea kino e kite iho ana au i roto i tenei Pire, engari ko te tino mea i hiahia ai ahau ko tenei kia uru atu taku menemana. Tetahi kaore ano ahau kia whai takiwa hei tirohanga i nga menemana hou o te Pire nei, katahi ano no tenei ra au ka kite. E mea ana au kia whakaaetia mai taku.

I Roto I Te Komiti.

H. K. Taiaroa.—I motini atu kia whakaurua tenei rarangi hou, ara:—

"Kaua nga tikanga o'Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886,' e pa ki nga whenua i te Warpounamu me Rakiura."

Pootitia ana, a hinga ana te motini a Taiaroa."

No te putanga o te kupu kia paaliitia te Pire, ka tu atu ano a—

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki kaore ano au kia marama ki te take i kore ai e whakaaetia taku rarangi i roto i te Pire nei. No reira au ka whakaatu atu kua ngaro katoa nga mema o te Kaunihera nei.

Te Tumuaki.—Kei te nui ano nga mema o te Kaunihera.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki kaore ano au kia ata kite i nga menemana kua whakaurua nei ki tenei Pire. Ko te kape o te Pire i au e korero nei e huaiua ana ko "Te Pire Rahui Maori o te Waipounamu," no tenei ahiahi nei i an e korero ana ka kiia mai ki au kua whakarereketia te ingoa o te Pire, kua huaina ko "Te Pire Rahui Maori o te Hauauru me Whakatu." E kore au e whakaae kia paahitia tenei Pire, i te mea e pa ana ki au, ko ahau ano hoki tetahi o nga tangata whaitake ki taua rahui. Ko te rarangi 21 e pa ana ki te 500 eka i Kereimauta, ko ahau tetahi o nga tino tangata whaitake ki taua rahui, na e mauria mai ana tenei Pire kia pa mai ki au nei, e kore au e noho puku. I ki au mehemea ka whakaaetia taku menemana ka whakaae ahau ki te Pire. Me whakamahara atu ahau ki te Kaunihera e pa ana tenei Pire e paahitia nei ki au ake, na e penei ana tona tikanga mehemea nei e hara au nei a Taiaroa i te tangata o tenei ao. No reira au ka mea atu, Kia toru wiki ka korero ai te korero tuatoru o tenei Pire.

Te Tumuaki.—Kua paahitia te korero tuatoru, hei ano te mea e toe nei kia paahitia te Pire.

H. K. Taiaroa.—I pohehe au ko te korere tuatoru tenei. E kore ranei e tika kia motini au kia mutu te mahi a te Kaunihera inaianei?

Hinga ana te motini a Taiaroa, a paahitia ana te Pire.

page 10