.gif)
Nga Korero Paramete: 1886-1890
Whakahaere Whenua Maori
Whakahaere Whenua Maori.
H. K. Taiaroa.—He mea tika kia whaikupu atu ahau mo
runga mo tenei Pire, katahi nei ano ahau ka kite i te kape i tenei
rangi. Ko etahi o nga rarangi kei te ahua uaua a kaore ano au i ata
marama ki nga tikanga; e tika ana kia whai takiwa ki te whiriwhiri i
ona tikanga. Kei te whakatika ano ahau ki a te Whitika i a ia i ki
mai na he maha nga raruraru i pa ki nga Maori i raro i nga tikanga o
"Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Te take i penei ai toku
mahara ko taku titiro ki nga tangata i pooti ki taua Ture kihai i
uru mai ano i tenei pootitanga mai a te iwi. Engari ki taku titiro e
kore e rite i tenei Pire nga hiahia a nga Maori. Ko etahi o nga
Maori e hiahia ana kia whakakorea atu te Ture Whakahaere Whenua
Maori, ko etahi e mea ana kia waiho ano te Ture, engari me
whakatikatika etahi taha. Ki taku whakaaro i te wa i mahia ai taua
Ture i pera ano nga mema Maori o tera Whare me ahau nei kaore i ata
mohio ki nga tikanga o etahi o nga rarangi. I ki ano ahau i reira me
kaua e pa taua Pire ki nga hoko a te Maori ki te Maori, me nga
whenua motuhake a te Maori; me nga whenua i moketeria i runga i te
whakaae a te Kawana i mua atu i te mananga o taua Ture me etahi atu
whenua pera. No naianei ka kitea e kore e taea te mokete i te whenua
i hokona e te Maori ki te Maori notemea e araitia ana e nga tikanga
o taua Ture. I roto i te rarangi whakamaramatanga o "Te Ture
Whakahaere Whenua Maori, 1886," e mea ana ko tenei kupu "whenua"
tona tikanga "ko ia whenua e whaitake ana nga Maori ki runga" haunga
ia te whenua i hokona i raro i te Karauna karaati, me nga whenua e
motuhake ana ki te tangata. Ko taua rarangi o te Pire te mea i
hiahiatia ai e nga Maori kia whakatikaina. E hiahia ana ahau ki te
patai atu ki a Te Whitika ka pewhea aua whenua i te mea ka mana
tenei Pire. Ki taku titiro e pa ana tenei Pire ki nga hoko whenua i
timataria i mua kihai nei i ata oti i mua atu i Hurae kua pahure ake
nei, e kore e pa ki nga whenua kua moketeria kua riihitia ranei i
muri mai i Hurae. E ki ana nga Maori kei te mate ratou i nga
whakahaerenga hoko o muri mai o Hurae. I pohehe ratou kei te ra
tuatahi o Hanuere kua pahure ake nei, mahara ana ratou ka ahei ano
ratou ki te whakahaere i a ratou hoko i pai ai tae atu ki Hanuere.
Kaore au i kite i te Kahiti, engari i ki mai ano
etahi Maori i kiia i roto i te Kahiti me timata te
mana o taua Ture i te ra tuatahi o Hanuere, 1887. E pai ana kia
tukua tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori, kia ata whiriwhiria,
kia whakatikaina mai hoki pea i reira. Me whakaatu atu ahau i tetahi
keehi kia mohio mai ai te Kaunihera ki te tikanga o taku e hiahia
nei. Ko taku tamaiti tuatoru i hoko i tetahi whenua a etahi Maori. E
rima tekau eka. He mea utu nana ki te moni a whakaaetia ana e te
Kawana. Kua roa e takoto ana taua whenua engari no naianei ka hiahia
taku tomaiti ki te mahi i tana paamu. I mua atu o te mananga o "Te
Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," i nama e ia etahi moni hei mahi
i te paamu, engari kaore ia i whiwhi i te moni i te wa i mana ai
taua Pire. I whakaritea e ia te mokete mo nga marama e toru. Engari
kaore i tae mai ana moni i roto i aua marama tonoa ana e ia kia
whakaroangia atu te mokete. I mua atu i tenei huinga o te Paramete i
tukua mai nga tiiti kia whakaaetia e te Kawana. I tukua mai te
mokete me nga pukapuka o tana roia. I ki ano a Te Ruihi o te Tari
Maori e kore e taea te mokete nga whenua e hokona ana e te Maori ki
te Maori. Engari me whakaatu atu au ko taua mokete kua whakaaetia
ano i mua atu e te Komihana Arai i nga Hoko Tahae. I ki te roia a te
Kawanatanga e kore e taea te mokete i nga whenua hoko a te Maori i
te Maori, notemea e katia ana e te rarangi 3 o te Ture Whakahaere
Whenua Maori. E whakahua atu ana ahau i tenei keehi natemea e mohio
ake ana ahau ki nga tikanga o tenei, otira he maha noatu nga mea e
penei ana ano te ahua. Ko te mea pai me tuku atu ki te Komiti mo nga
mea Maori, kia taea ai te karanga a Te Ruihi me Te Make me te roia a
te Kawanatanga kei reira ka whakatikatika ai pea: engari me mahara
tatou e ka tae ki te wa hei utunga i nga mokete ka ki nga Maori na
page 6
nga tikanga o te
Pire i kore ai ratou e kaha ki te nama moni e ma tera e riro ai a
ratou whenua. Ko aua mokete e korerotia nei e au he mea kua oti
katoa heoi ano te mea e toe ana ko te whakaae a te kawana. Ki taku
mohio ma tenei Pire e whakatika aua tu mea.
Korerotia tuaruatia ana te Pire.