Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Wenerei, te 11 o Mei, 1887. — Pire Whakatikatika I Te Ture Whakahaere Whenua — Maori, 1886

Wenerei, te 11 o Mei, 1887.
Pire Whakatikatika I Te Ture Whakahaere Whenua
Maori, 1886.

H. Taipua.—E hiahia ana akau ki te whakapuaki kupu iau e motini ana kia panuitia tuaruatia tenei Pire. He nui rawa nga pitihana me nga reta e pa ana ki tenei mea kua tukua mai ki au e nga tangata Maori o toku takiwa. A me wkakaae te Whare kia panuitia e ahau tetahi o aua pitihana. Koia tenei:—

"Ko te pitihana a Renati Tapa me ona hoa 347, e inoi ana kia whakakorea te ture Whakahaere whenua Maori, 1886."

"Ko matou ke tangata Maori o Nui Tireni e mau nei nga ingoa i raro nei,—

"E whakaatu, ana, kei te whakahe matou ki 'Te Ture Wkakahaere i nga wkenua Maori, 1886.'

"Kaore matou e pai kia eke mai taua Ture ki runga ki o matou whenua whakahaere ai notemea ko te tikanga i roto i tenei Ture, kei te rereke noa atu i ta matou i mahara ai hei painga mo te iwi Maori.

"Tenei nga he o roto i taua Ture. Kua kite matou e riro ke ana te mana o matou wkenua ki te komihana, mana e hoki, e riihi, a e tango i nga moni o te whenua. Kei te he tena tikanga ki ta matou titiro, he whakaiti i te mana o te Maori i runga i tona wkenua he whakahawea i tona ahua, mehemea tonu nei e hara te Maori i te tangata whaitikanga i raro i te mana o te kuini, ko wai ka mohio ki te tika o te whakahaere a te komihana? Ana ka he heaha te mea kei whakaora i te iwi nona te whenua? E kore hoki e ngaro tenei awangwanga i roto i te ngakau Maori notemea ko tona tino taonga kai-ngakau tenei ko te whenua.

"Ko tetahi tikanga he o roto i taua Ture ko te mana o te tokomaha, ara, ma te tokomaha e pooti he Komiti, ma te tokomaha o te Komiti e tuku atu page 7 te whenua ki te Komihana, a ma te tokomaha hoki e ki kia waiho nga moni o te whenua i te Kawanatanga takoto ai takoto noa atu hei aha te kupu a te tokoiti. Ki ta matou titiro mo tenei kaore he kupu o roto i taua Ture hei whakaora i te tokoiti mehemea e whakahe ana ki ta te tokomaha i mohio ai.

"Heoi te kupu kei nga rarangi 16 me te 18 o taua Ture e mea nei ki te tae atu he whakaatu a te hunga whakahe ki te Komihana i roto i nga ra e toru te kau i muri iho i te tuhinga o nga ingoa o nga mema o te Komiti ka ahei ano te wehe atu e te Kooti whenua Maori te piihi o te hunga whakahe. Ki te kore e tae ake he whakaatu ma taua hunga ka riro noa atu to ratou piihi ki runga ki nga tikanga o te tokomaha. Kahore he ora o roto i tena wehenga mehemea ka wehea atu te piihi o te hunga whakahe notemea e kore e taka atu ki waho o taua, Ture te whakahaere mo taua wahi engari ka Komiti ano ka Komihana ano. Ko tetahi he o te riro ki te tokomaha anake te mana kei te ahua o nga take whenua Maori, (ara) he whenua ano no te tokomaha te wahi nui, he whenua ano no te tokoiti. ke te wahi nui heoi i runga i tena e kore e tika ma te hunga e iti ana te paanga. Tetahi he o taua Ture kei te whakahaerenga o nga moni o te whenua. E ki ana te rarangi 34 me utu katoa aua moni ki te Komihana.

"Na ko te rarangi 37 e mea ana—ko nga moni hoko me nga moni reti e riro ana i te Komihana mo ia piihi whenua, mo ia piihi whenua whakahaere me utu atu ki nga tangata no ratou te whenua engari me matua pupuri i roto i ana moni:

  • "(1.) Nga moni e rima pauna i roto i te rau a ko aua moni me utu atu ki a te Kuini hei utu i te whakahaerenga o tenei Ture;
  • "(2.) Me nga moni kua whakaaetia e Te Komihana ratou ko te Komiti mo nga ruritanga mo nga whakatakotoranga rori, me nga mahinga i aua rori;
  • "(3.) Me nga moni e kiia ana e Te Tumuaki o nga kai ruri e tika ana kia utua ki a ia e nga tangata no ratou te whenua me nga ruritanga me nga mahi. I muri i ena murunga atu o nga moni o te whenua kaore i te marama i a matou te huarahi e puta mai ai te toenga ki nga tangata nona te whenua notemea hoki e ki ana te rarangi 38. Hei mea kia marama ai te utunga atu ki nga tangata no ratou te whenua o nga moni e tika ana kia puta atu kia ratou i raro i tenei Ture, ka ahei te Komihana i mua o te utunga atu ki a ratou ki te tono atu ki nga tangata no ratou te whenua kia tuhia mai he pukapuka whakaatu i te hea o ia tangata. o ia tangata.

"Ki te kore nga tangata katoa no ratou te whenua e whakaae ki taua whakaaturanga hea tangata me tuku atu e te Komihana ma tetahi kaiwhakawa e mahi a ma tenei ka whai mana ia ki te utu i nga moni ki ia tangata o te whenua. Ko te tikanga o ena kupu me tatari ra ano nga tangata o te whenua kia oti rawa te roherohe te piihi o ia tangata katahi ano ka puta a ratou moni ahakoa kua maha noa atu nga tau o te hokonga a to ratou whenua.

"Kahore he painga o roto i tena e hihiri ai te tangata Maori ki te tuku atu i o ratou whenua ki raro ki taua Ture. Era e pau katoa nga hua o te whenua te kai e nga tini tikanga me nga huhua whakahaere e korerotia ake nei e kore e nui te toenga ki nga tangata nona ake te whenua.

"Tetahi he e kite ana matou i roto i taua Ture. Kei te rarangi 20 ko te whakapuaretanga i te hoko ki te Kawanatanga. E hara hoki te Kawanatanga i te hunga e mahi tika ana i nga takiwa katoa kia kaua ai e hoatu he here ki runga ki a ia. He nui nga hoko he a te Kawanatanga i tenei motu i mate ai te iwi Maori, a ko wai ka hua e kore ano e mahi he Otira ki te mahi he te Kawanatanga kaore he whiu a taua Ture mona kaore he kupu hei whakawa i tona mahi he. Tetahi mea a matou ko te kupu a te Minita Maori i korero na ki to koutou Whare Runanga na matou na nga iwi Maori i whakaae tona Pire i te hui ki te Waipatu i te marama o Hanuere kua mahue atu ra, na ta matou ki mo tena e he ana, tera ano nga tikanga i whakaaetia e taua hui hei whakauru nga ki roto ki tau Pire a me nga wahi ano o taua Pire i kiia kia kapea mai ki waho kati ko te Minita i whakaae kia matou kupu i reira ko matou kaore i whakaae ki nga take katoa o tona Pire, page 8 engari ko te whakatikatika ke ta matou i whai ai kia mahia e te Minita a i runga i a matou hiahia i korero atu ai ki a ia. I whakaae te Minita i reira, kite rawa ake nei matou i te pahitanga o tona Pire kaore a matou tikanga i whakaurua ki roto. Heoi he whakakahore atu tenei i taua ki na matou i whakaae taua Ture e whaikuputia atu nei e tenei pitihana a matou.

"Heoi i runga i enei take he kua kitea nei e matou i roto i taua Ture me to matou mahara nui ki o matou whenua ka inoi atu matou ki to koutou whare Rangatira kia ata whiriwhiria a matou kupu me kore koutou me to koutou Whakaminenga Rangatira e tahuri ki te whakakore atu i taua Ture i runga i o matou whenua a ka hanga mai i tetahi atu Ture hei tino whakapumau i te mana o matou whenua ki a matou ano ki te kore tena, kati ma to koutou Huinga Rangatira e whakatikatika nga wahi o taua Ture e kino nei ki a matou me kore e ahua riterite ki ta te iwi Maori i hiahia ai,—

"Heoi kia ora tunu koutou i raro i te mano o Kuini Wikitoria me te atawhai o to tatou Ariki.

"Ka mau tonu te inoi a o koutou kaipiti-hana e noho ake nei nga ingoa.

"Na Reneti Tapa.

"(Me etahi atu 347.)"

E hiahia ana ahau ki te whakamarama i te tikanga i mauria mai ai e ahau tenei take ki te aroaro o te whare. E hiahia ana toku iwi (ara) te hunga nana ahau i pooti mai ki tenei Whare kia whakakorea atu tenei Ture. I tonoa mai ahau ki te wkakamatau kia whakakorea atu taua Ture. Heoi ka tono atu au ki te whare kia ata whakarongo mai ki au i au e tuku atu nei i aku whakaaro mo runga i taua take. Ko tetahi whakahe tenei o toku iwi ki tenei Ture. Ko nga whenua e whakahaerea ana e tukuna ana ki te hunga tokowhitu i to ratou mana ki te Komihana. Heoi ka riro tonu te mana i te Komihana ki te hoko ki te tuku pehea ranei i aua whenua. Na ki te whakahaerea aua whenua e te Komihana i runga i te huarahi e kore ai e puta he painga ki nga Maori ka pehea aua Maori heoi ano he kupu ma ratou i tukuna atu e ratou aua whenua ki aia a mutu tonu iho to ratou mana i reira. Heoi tahuri ka whakahe tetahi ki tetahi, ka whakahe nga tangata whai take ki te whenua ki te Komiti, ko te Komiti ka tahuri ka whakahe i te Komihana. Ko wai te tangata e ahei te titiro i te mahi a enei hunga. I pahitia ano tetahi Ture i ahua rite ki tenei i te tau 1863 (ara) te Ture Kooti Whenua Maori. E mea ana taua Ture kia kaua e nekeake i te kotahi tekau tangata nga tangata e whakaurua ki roto i te karati kotahi ko te nuinga o nga tangata me waiho atu i waho. He nui te raruraru i pa mai ki tenei motu i runga i taua Ture (ara) i Nepia me te takiwa o Waikato. He nui nga tangata whai take ki te whenua i mate i runga i taua Ture, heoi te hunga i ora ko te hunga i uru ki roto i te karaati. Ki taku whakaaro e rite ana taua Ture ki tenei (ara) e rite tahi ana nga tikanga. Na konei ahau i inoi ai ki te Kawanatanga me tenei Whare kia awhina mai i ahau, kia kaua e tukuna kia whakahaere ngia tenei Ture ki te takiwa o te iwi nana nei i pooti mai i ahau. Mehemea e pai ana nga Maori o te Tai Rawhiti ki tenei Ture e pai ana kahore aku kupu kia ratou. Ko tetahi kupu hoki aku mehemea e pai ana nga Maori o te Waipounamu ki tenei Ture me te Ture Whakapumau Take Tika e pai ana waiho kia mana ana ki o ratou tokiwa. E pena ana ano hoki aku kupu mo te taha kia Ngapuhi. Otira i te mea kahore e pai te iwi o toku takiwa ki taua Ture e mea ana ahau me whakakore atu i taua takiwa. E whakaaro ana ahau kahore e tika kia rua nga Ture kia kotahi mo te Pakeha kia kotahi mo te Maori. E mea ana ahau me noho tahi tatou i raro i te Ture kotahi. I whakahaerengia ano e matou a matou whenua i raro i etahi Ture. Heoi kua hanga ano he Ture mo runga i o matou whenua. A ka tono atu au kia unuhia taua Ture i runga i o matou whenua. E tino mohio ana ahau ekore te Pakeha e pai kia tukunu mai he Pire penei ki runga i o ratou whenua. No reira ahau ka patai atu he aha te take i whakaekea ai ki runga i o matou whenua. E hiahia ana matou kia noho i raro i te Ture kotahi otira e kore e taea i raro i nga tikanga o tenei Pire. E kiia ana ka taea e te tangata te whakahaere i nga mea o tona whare ake a e kore e tuka-page 9na e ia ma etahi tangata ke atu e whakahaere. Ki taku whakaaro e rite ana nga tikanga o tenei Ture ki te tangata e tango ana i te wahine a tetahi tangata a ka hoatu ma tetahi atu. Ka tuaruatia ano aku kupu mo runga i tenei Ture ka mea ahau e rite aua nga tikanga o tenei Ture ki aku whakaaro kua tukuna atu nei. He mea tika ano ia kia tiakina nga Rahui Maori notemea he wahi whenua era i wehea i te hokonga o nga Poraka nunui. E whakaae ana ahau me tuku nga Rahui ma te Kaitiaki mo te Tokomaha e whakahaere, e pena ana ano hoki aku whakaaro mo nga Rahui i roto i nga whenua raupatu otiia kahore nga Maori e whakaae i Raupatu tia o ratou whenua engari ko nga Pakeha e mea ana kua raupatutia mo te taha ki te Koroni. A ahakoa i raupatutia te whenua i nga Maori, kua tukuna e tenei Whare me te Kawanatanga i runga i to ratou aroha ki nga Maori he mana i runga i etahi wahi o aua whenua na konei i tika ai ma te Kaitiaki mo te Tokomaha e whakahaere aua whenua, erangi mo runga i o matou whenua ake (ara) nga whenua kihai i raupatutia kahore au e mohio i te take i tangohia te mana o era whenua ia matou. He mea tika ano kia tangohia e te Kawanatanga te mana i runga i o matou whenua, otira me matua tuku atu e matou taua mana kia ratou. Na i te mea kahore matou e whakaae kia tukuna ma te Kawanatanga e whakahaere o matou whenua,e ki ana ahau me ata whiriwhiri e te Kawanatanga o matou hiahia. He iwi ngawari te Maori, a he maha nga rangatira kei roto ia ratou, e kitea ana tenei ki ta ratou tukunga i tetahi Poraka nui ki te Kawanatanga hei whenua ahuareka mo te katoa. Kahore he he o te whakaekenga o te Ture ki runga i nga whenua i roto i nga ringa o te Kawanatanga pera me te whenua kua whakahuatia ake nei. E hiahia ana ahau kia whai kupu mo runga i te rarangi 37 o te Ture i paahitia i te Paremete kua hori ake nei (ara) me utu nga moni ki nga tangata whai take ki te whenua i muri iho i te tangohanga o etahi mo nga whakahaerenga me etahi atu mea. E tino whakahua ana te pukapuka i korerotia nei[gap — reason: damage]e ahau ki taua rarangi, e whakaatu ana ki nga moni e tangohia mo runga i nga hoko me nga moni reti. Huiatu ki era moni ko nga moni e tangohia mo nga ruri me te hanganga i nga rori. Mehemea ka mana tonu taua rarangi ka pau te nuinga o nga moni. Mehemea e whaka itia iho ana nga moni e tangohia i runga i nga whenua Maori ekore au e tino whakahe ki taua tikanga. Otira kaua e wareware ki tenei kei te tangohia ano inaianei te tekau paiheneti i runga i nga hoko me nga riihi o nga whenua Maori. Ki taku titiro iho i te Ture e whakairia mai ana te rima paiheneti i runga i era utu e utua ra e nga Maori i runga i nga hoko me nga moni reti. E pena ana te ahua o taua rarangi ki au. Ka korero au inaianei mo runga i te rarangi 20 e tukua atu ana e tenei rarangi te mana ki te Karauna ki te hoko i nga whenua Maori ahakoa kua whakaturia he Komiti kahore ranei. He aha te take i tukuna ai tenei mana ki te Kawanatanga. Ko tetahi mate i tau ki runga i nga Maori i etahi wa ko te iti o te utu i hoatu e te Kawanatanga ki nga Maori mo a ratou whenua. Kotahi hereni me te hikipene i te eka i utua e te Kawanatanga i mua erangi i te mea e puare aua te whenua ki te katoa ki te hoko e nui ake aua te utu e riro mai ana ia matou (ara) e riro mai aua te £1, £1 10s. £2 me te £3 mo te eka. E tukua atu aua e tenei Ture ki te Kawanatanga nga hua i riro i nga Pakeha. E mohio ana ahau ki tetahi poraka i hokona e te Kawanatanga (ara) te Otamakapua Poraka erangi tera whenua i utua tikatia i hoatu e ratou he tekau hereni mo te eka. Ko tetahi tikanga hoki i whakahaerea i runga i taua. whenua me whakahaere nga moni hei painga mo nga Maori. No reira au i whakaaro ai i pai te hoko o taua whenua. Ko tetahi Poraka i hokona e te Kawanatanga ko te Waimarino Poraka, kihai i tika te mahi a te Kawanatanga mo runga i taua Poraka, totemea i utua toputia nga hea kihai i utua ekatia. Mehemea hoki i haere atu tetahi tangata ki te Komihana ka mea ka tangohia e ia te rima pauna mo tona hea ka hoatu ki aia, a heoi tonu te moni e riro i taua tangata. Otira ko nga mea mohio i riro i a ratou nga moni e 30 mo a ratou hea, I peratia te hoko o taua whenua. A ko nga Kaitiaki i tango page 10 i nga moni mo nga tamariki, kainga ake e ratou ana moni, a ka kaumatua aua tamariki ka kitea kihai rawa i whakahaerea tetahi mea hei painga mo ratou, Ki taku whakaaro e whakangawari ana tenei Ture i te tikanga e tahuri ai nga Kaitiaki ki te tahae. Mehemea i mana tonu te Ture o mua e kore e puare he huarahi e moumoutia ai nga rawa a nga tamariki erangi kua whakahaerea i runga i tetahi e puta ai he ora mo aua tamariki. Na enei tu hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori i whai kupu ai ahau, I ki etahi Mema i roto i tenei whare he mate toimaha rawa to te iwi o te Airihi hoei mea ana etahi e hara taua mate i te mea hei whaka aro ma tenei Whare, oteia ekore e taea te whakaeke tera whakahe ki runga i tenei take notemea he take tenei kei mua tonu i o tatau kanohi i nga ra katoa a e pa ana ki nga iwi o tenei whenua. He mate enei hei whiriwhiri ma nga mema o tenei whare. He maha a matou pukapuka kua tukuna atu ki te Minita Maori mo runga i tenei Ture otiia i ngawari ano ana kupu whakahoki mai. Heoi taku imoi inaianei kia kaua e whakahaerengia te Ture Whakahaere Whenua Maori i to matou takiwa. Ki te pai a Ngatimaniapoto kia mana tonu tenei Ture i runga i o ratou whenua ma ratou e tuku kupu mai ki te Kawanatanga. A ki te kore ratou e pai ko te mea tika me whakaae te Kawanatanga ki taku tono (ara) me whakakore atu taua Ture i runga i to matou Takiwa hui atu ki era. A mehemea e pai ana a Ngatiawa ki tenei Ture e pai ana ma ratou e tuku i o ratou whenua ki raro i taua Ture, Ki te pai hoki a Ngatiawa me Ngaiterangi e noho mai nei i Tauranga ki te waiho i o ratou whenua i raro i tenei Ture waiho kia pera ana. E mea ana ahau me whakahaere tonu tenei Ture i runga i te tono a te tangata kaua e whakaekeanoatia ki runga i nga whenua o te tangata. Kei te pai rawa ahau ki nga tikanga o te Ture Whenua Maori 1881 i tukuna e taua Ture te mana ki nga Maori ki te whakahaere i a ratou whenua i runga i ta ratou hiahia i pai ai ratou. He nui te mate i tau ki runga i nga Maori i runga i te mokete i o ratou whenua, otiia na tenei Whare i poti taua tikanga. Kahore au e mohio ki tetahi mate i pa ki nga Maori i runga i ta ratou whakahaere i o ratou whenua i raro o te Ture o te 1881 I tukua atu e taua Ture te mana ki nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i nga hiahia i pai ai ratou. I ahei nga Pakeha i raro i taua Ture te hoko i nga whenua i runga i te utu tika, A mehemea kahore nga Maori i pai ki te hoko i o ratou whenua heoi te kupu i puta Kahore, heoi ka hoki te hunga hiahia hoko. I pahitia ano hoki tetahi Ture i te tau 1885 I mea taua Ture me matua whakaae katoa nga tangata whai take ka tahi ka ahei te hoko te riihi ranei i te whenua. Ki te mea tera he tangata kotahi kahore i whaka ae ki te hoko ki te riihi ranei heoi ekore e taea, i uru ano hoki tetahi tikanga ki roto i taua Ture me matua whakaae te Komihana ka tahi ka taea taua whenua te hoko te riihi ranei tetahi mehemea e toe ana he whenua hei oranga mo taua mo aua tangata ranei. Ki taku mohio i whakapai katoa nga Maori ki taua tikanga (ara) kia matua marama te Komihana e tika ana aua hoko riihi ranei. Ko toku hiahia me penei he Ture hei whakahaere i nga whenua Maori kia ahei ai nga Maori katoa e whai take ana te whakaae kia hokona kia riihitea ranei, ki te mea hoki tera he tangata kotahi kahore e whakaae heoi kahore e taea te hoko te riihi ranei. He Ture penei anake nga tikanga e paingia i toku takiwa. Heoi i te mea kua kite atu au e ahua hoha ana etahi mema ka mutu aku korero me te motini kia korerotia tuaruatia tenei Pire.

Wi Pere.—He mema ahau no te Tai Rawhiti. I nohio tonu au ki aku whakahaere katoa mo runga i tenei Pire. I rongo au ki nga korero a te mema mo Waitemata. E whakahoa ana ahau ki aia i runga i tona aroha ki nga Maori; otira kihai i kitea e ahau tona aroha ki nga Maori i runga i ana korero. Ka whakamahara atu au ki ana korero i mea ia he mea pai kia whakamutua katoatia nga hoko whenua e te Koroni ta te mea kahore e riro i aia tetahi whenua hei hoko. E whakahe ana ia ki tona aroha. Kitaku whakaaro e penei ana te titiro a etahi mema mo runga i tenei Pire ara te Pire i paahi i te Paremete kua hori ake nei. E whakaaro ana ratou ma tenei Pire e roa ai page 11 te whakahaere hoko riihi ranei i nga whenua, notemea e mea ana tenei Ture me matua whakatu i tetahi Komiti hei whakahaere i aua whenua a ma te Komiti e tuku atu ki te Poari me te Komihana, otiia ki te tukuna atu te whenua ki te Komihana, he aha te mahi ma taua Komihana, e mea ana te rararangi 19 o taua Pire. Mo nga whenua o nga tangata kua whakaae katoa nei me nga whenua o nga tangata kua whakahe etahi o ratou, hei reira ko nga whenua kua wawahia peratia e te Kooti ki nga tangata kahore i whakahe, ka ahei te Komiti i runga i tetahi pukapuka e tuhia ana e te nuinga o nga mema, ki te tohutohu kia hokona te whenna kia retia ranei, kia hokona tetahi wahi kia retia ranei tetahi wahi, a ka ahei ano hoki ratou te whai kupu i roto i taua pukapuka mo nga tikanga e whakahaerea ai te whenua, te whai kupu ranei mo nga wahi whenua e meingatia ana kia puritia. Me tuku taua pukapuka ki te Komihana, a mehemea ka tino mohio ia ki te tika o te tuhinga pera me tera i whakaritea ra me tuhi e ia aua korero ki roto i te pukapuka Rehita o te Komiti. E mea ana hoki te rarangi 28 ki te tae atu he kupu tohutohu a te Komiti ki te Komihana ko te mahi mana he kimi i nga tikanga pai e taea ai te whakahaere i aua kupu tohutohu i raro i tenei ture; a ka ahei ia i runga i tana i kitea ai he tika ki te whakahaere i te kupu tohutohu pera. Heoi nei nga tohutohu a nga tangata no ratou te whenua kei te rarangi te kau ma iwa e takoto ana. Ka haere aku korero i naianei mo runga i te tikanga i whakaurua nei nga tangata kotahi tekau ki roto i te Karaati. Kahore he kupu i uru ki roto i ana Karaati hei whakaatu he kaitiaki kau aua hunga mo te iwi. Na te Ture i tuku atu aua whenua ki taua hunga kotahi tekau ra hei painga ano mo ratou. I tukua atu he tikanga ki nga Komihana kia pera te whakatau i aua whenua. E kore e ahei te Komihana te mahi he i runga i tenei Ture. E kore ano hoki e ahei te Kawanatanga te whakahaere i tetahi mea i runga i aua whenua ki te kore e whakaaetia e nga tangata nona te whenua. Kahore he kupu i roto i tenei Ture hei whakaatu ka ahei te Kawanatanga te hoko i tetahi whenua Maori ki te kore nga Maori e whakaae. Kahore ano hoki he kupu i roto i taua Ture e mea ana ka ahei te Kawanatanga te riihi i tetahi whenna ki te kore nga Maori e whakaae. Ka haere aku korero inaianei mo runga i te Ture whenua Maori o mua. Ko nga whakahaere i raro i taua Ture i rite ki te tangata e rui kaanga ana ma nga heihei. Inahoki ki te haere mai he tangata ki te hoko atu i nga whenua o etahi. Na ko tenei Ture e mea ana mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko whenua me matua huihui mai nga tangata whai take ki te whenua ka hoko ai. E mea ana hoki tenei Ture me ata kimi marire nga hea o ia tangata i mua o te hokonga. Me pena ano hoki te hoko a te Kawanatanga. He nui te mate i pa mai ki nga Maori i runga i nga Ture o mua. Ka tahi nei au ka rongo ki taku hoa mema mo te Tai Hauauru he ture pai nga Ture o mua mo nga Maori., Ki taku whakaaro mehemea e tirohia ana nga pitihana whakahe mo ana Ture tera e kitea i tae ki te toru te tekau ki te wha te kau ranei mano nga pitihana whakaatu i te kino o te mahi i roro i aua Ture. I tae mai tetahi pitihana ki a matou i tera tau mo runga i tetahi poraka i hokona e te Kawanatanga. I mea taua pitihana i hiahia etahi Maori kia neke ake te utu mo a ratou hea. Na ko tenei Ture e mea ana me ata kimi marire te hea o ia tangata whai take ki te whenua. Me whakaatu au i tetahi huarahi i whakahaerea i raro i te Ture tawhito. Ki te haere mai tetaki pakaha ki te hoko ki te whakaaro ia e tika ana kia kotahi rau pauna te utu mo te whenua ekore ia e homai i te rau pauna erangi heoi tana e homai ai e £50 anake, te take i puritia ai e ia tetahi rima tekau pauna he mea hei utu i nga Kaiwhakamaori me nga Kaiwhakahaere whakapatipati i nga Maori kia hokona taua whenua, hei utu hoki i nga pane Kuini me nga rehita, ma te tangata ra hoki e hoko ra i ana whenua e utu i ana utu katoa. Otira i runga i tenei Ture e mohiotia ana nga utu hei utu i runga i te whenua (ara) e tangohia ana e rima pauna i roto i te rau hei utu mo nga mahi whakahaere i nga whenua me te tekau pauna paiheneti ra kia te Kuini. Ko nga tangata e whakakiki nei i nga Maori kia whakahe ki tenei Ture ko te page 12 hunga kua kore nei he mahi ma ratou i raro i nga tikanga o tenei Ture. Kua kite hoki ahau i a ratou pitehana whakahe. He mea ano na te tangata kotahi i tuhi kau i nga ingoa o nga tangata ki roto. Etino mohiotia ana hoki ko etahi roia me etahi Pakeha whakahaere whenua kei te whakakiki i nga Maori. I rongo au ki enei korero ki etahi o aku hoa Maori i Wairarapa me etahi atu wahi. Tera ano ia etahi rarangi i roto i tenei Ture kihai i tino pai mo nga Maori, he pai kia whakauruaatu etahi rarangi hou kia tino pai ai. Ka patai atu ahau ko tehea te Ture pai inaianei mo nga Maori. Ki taku whakaaro ko te Ture pai ko te Ture whakamutu rawa i te hoko whenua Maori. Ka pai au kia whakaaetia e tenei whare kia whakamutua te hoko whenua Maori me te ruke atu i tenei pire ki tahaki. Otira ki te rukea tenei Pire ki tahaki ka hoki tatou ki nga Ture o mua tera ano e puta mai aua kino o mua ano. Ki taku whakaaro kua wha te kau Miriona o nga moni a nga Maori kua ngaro. Erangi e ahua rite ana aku whakaaro ki nga whakaaro o taku hoa mema nei (ara) i te mea e iti ana te whenua e toe nei ki nga Maori ko te mea pai me kaua he Ture Whenua Maori. Ki toku mahara he nui to mate e pa ki nga Maori me ka hoki ki nga ture o mua. Kahore aku whakaaro ki te mana o te tangata. Ma koutou e titiro mai noku tenei potae, kei au ano te mana o tenei potae, no reira ka ahei au ki te hoko atu ki te tangata Ki te hiahia ahau ki te ruke kei au ano te whakaaro ki te pera. Kei te pera nga Maori inaianei kei te ruke noa atu i o ratou whenua no te mea kahore ratou e mohio ki te whakahaere i o ratou whenua. Ki taku whakaaro me whakahaere i runga i tenei Ture kia toe ai etahi whenua ki nga Maori. Ki te kore ka pera ratou me te Airihi. I tahuri ki te hokohoko i o ratou whenua a poto atu, no te korenga o te whenua ka tahuri ki te riihi a na wai ra i runga i te whakanekeneke o nga utu o nga reti ka tahuri ka pupuhi i nga ariki o te whenua. Akuanei ka penei ano nga Maori, tera e kawea e te ahuareka o te hoko a na wai ra ka tahuri ka tono ki era e whiwhi ana i te whenua. Kahore ano au i rongo noa e patu ana te Iwi o Ingarangi i te Pakeha erangi kua rongo ahau kei te patu te Airihi i a ratou ano. Kotahi te tamaiti a tetahi Rangatira Nui o Ingarangi i puhia e ratou. Ko tona matua he tangata aroha ki ana kai reti i ona whenua, ki te mea ka puta he tau kore hua te kai kahore ia e tono kia utua e ratou nga moni reti, a ki te mea he tau hua te kai ka tahi ka utu, heoe tahuri iho te Airihi punia ana tana tamaiti. E kiia ana e tenei Ture ko te me tuatahi hei utu ko nga ruritanga me te mahinga i nga rori, erangi kahore taua ture i mea me tango noa iho nga moni e te Komihana; e kiia ana i roto i taua Ture me whakariterite marire e te Komiti me te Komihana nga moni hei utu mo aua rori me aua ruritanga tera ano ia aua moni e whakahoki iho i nga moni e puta i runga i aua whenua. E ki ana te rarangi 28 me whakahaere tonu te Komihana i runga i te tohutohu a te Komiti. Ko tetahi mea hoki kahore he mea i roto i tenei ture hei whakamana i nga whenua o nga tamariki. Ko tetahi mea uaua ko nga kupu a nga roia i roto i nga ture kahore e taea e te Maori te hopu i ona tikanga. Ko te mea tika me whakauru tetahi kupu ki roto i tenei ture me akihana anake nga whenua notemea e kore au e pai kia tukuna he mana ki te Komihana ki te hoko atu i nga whenua i runga i taua utu i pai ai ia. Ki taku mahara me akihana anake nga hoko me nga riihi whenua kei riro mai he painga ki te Komihana i runga i nga utu o aua whenua, ara ki te haere noa mai he pakeha ki te hoko a ki te kiia atu e te Komihana kia rima pauna i te eka tera pea te pakeha e ki atu kahore erangi me whakahoki iho i te utu a rnaku e hoatu tetahi moni mau. No reira au i mea ai me akihana nga whenua katoa otira tera ano tetahi rarangi i roto i te Ture mo runga i taua huarahi ara ma te Poari e tuku atu ki te Komihana kia okihanatia erangi ko te mana whakahaere kei te Kawanatanga, kotahi tonu te whakahe a toku iwi ko te Komihana. Ko ta nga Maori i pai ai ma ratou tonu e whakatu i to ratou Komihana: otira ki te mea tera he moni e tae ana ki te wha ki te rima mano kei aia e takoto ana ka oma ia kowai hei whakaea i aua moni. No reira au i ki ai ekore au e page 13pai ma nga Maori e whakatu he Komihana kei ngaro kau nga moni a kahore he tirohanga atu ki te Kawanatanga i muri iho. Kei te utu nga Maori i nga pane Kuini, kei te utu hoki i nga takoha i runga i nga whenua kahore nei he painga e puta ki nga Maori: Kahore au e pai ki te utu i enei mea, kahore aku mea ki taku hoa mema ki te turaki i tana Pire erangi e mea ana ahau ki te whakakorea te Ture Whakahaere Whenua Maori tera e tere mai te pitihana ano he waipuke. Tera taku hoa mema e ki a muri ake nei i tika taku ki me akihana nga whenua. Ki taku whakaaro he nui te painga e riro i nga Maori i runga i tenei Ture. Mehemea e hokona ana tetahi Poraka whenua i tenei Ture he nui te painga e riro i nga Maori ekore hoki e puta tetahi raruraru. Heoi te mahi i puta i nga Ture o mua he raruraru he tamana he whakapatipati i nga Maori. Ko taku pai ki tenei Ture e waiho ana ma te Komiti e whakahaere nga whenua. Ki taku whakaaro heoi te mea e paingia ana e etahi Maori kia hanga he Ture whakamutu i te hoko o nga whenua. He aha hoki te whare te aroha ai ki nga Maori kia waiho nga whenua e toe nei kia ratou me te tahuri te Kawanatanga ki te whakanohonoho i te Pakeha ki runga i o ratou whenua. He mea ngawari noa iho ma tenei whare te hanga i tetahi ture e pa ai he mate ki tenei tangata ki tera ranei, ki taku whakaaro erangi me hanga i tetahi Pire pai atu i tenei e mana nei inaianei ka tahuri ai ki te whakakore i tenei. E hiahia ana ahau kia ki mai nga mema o te whare he Ture pai tenei no te mea e tuku aua i te maua ki nga tangata no ratou te whenua. Ka tono atu au ki nga mema o tenei Whare kia kaua e patipatia nga Maori i runga i te whakaahuareka o nga korero no te mea e mohio ana ahau ki te aronga o nga korero; mehemea e kokirihia ana e ahau tetahi Pire ki te Whare hei whakamutu i te hoko a nga Pakeha i nga Whenua Maori e kore rawa tetahi mema e whakahoa mai ki au erangi tera e oma atu i roto i tenei Whare. Heoi te oranga mo nga Maori ko o ratou whenua e ngaua nei e te niho o te taniwha.

Tame Parata.—E pouri ana ahau i te mea me whaikorero ahau mo runga i tenei mea, kahore au i hiahia ki te whai korero mo runga i te Pire i te aroaro o te Whare nei otira i te mea kua nui nga korero kua mea ahau me tuku atu au i etahi kupu torutoru nei. I te whakarongo ahau ki nga whai korero a nga mema mo runga i tenei Pire. Ko oku whakaaro tenei mo runga i tenei Pire. E whakaaro ana ahau me tahuri tatou ki te whakatikatika i tenei Pire e mana nei inaianei, ko te tino tikanga o te Pire kua kokirihia mai nei e taku hoa mema nei he whakakore rawa atu i te Ture Whakahaere Whenua Maori. I au e whiriwhiri ana i te maha, o nga Ture kua pahitia e tenei Whare hei tiaki i nga whenua Maori, mahaia ana e ahau he Pire pai rawa te Piri i pahitia i tera tau (ara) te Ture Whakahaere Whenua Maori. Otira e hiahia ana ahau ki te ki atu tera ano etahi tikanga i roto i taua Ture kihai rawa i tika i runga i ta nga Maori i hiahia ai. Mehemea i tahuri te mema mo te taha Maori o te Tai Hauauru ki te patu i nga rarangi kino o te Pire e mana nei, me te whakauru atu i etahi tikanga hou kua tahuri au ki te tautoko i aia. E kore e maha aku kupu notemea kua nui nga korero kua puta mo runga i tenei Pire. Tera ano ia tetahi mea i hiahia ai ahau ki te whai kupu. Koia tenei. Kahore ano i ata whakaharea tenei Ture. Ki taku whakaaro me whakamatau e nga tini iwi o Nui Tireni a ki te kitea he kino hei reira ka whakakore atu. E hiahia ana ahau ki te whai kupu mo runga i tetahi atu Ture i paahitia e tenei Whare i te Paremete kua hori ake nei (ara) te Ture whakapumau Take Tika. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare kua whakahaerea taua Ture ki te Waipounamu a he nui nga painga kua puta ki nga Maori o reira. Ki taku whakaaro kahore tetahi Pire pai ake i tenei i pahitia mo nga Maori o te Waipounamu. E kore nga tikanga o te Ture Whakahaere Whenua Maori e pa ki te Waipounamu, notemea e rereke ana te takoto o nga whakahaere mo nga whenua o reira. Tera ano tetahi Piri i pahitia e tenei Whare i te Paremete kua hori ake nei (ara) ko te Ture Whakapumau Karaati Whenua Maori, rua whakahaerea taua ture i te Waipounamu a he nui nga painga i puta i runga i taua Ture. Me-page 14hemea kua whakahaerea tenei Ture e korerotia nei pera me te ture kua whawhahuatia nei e ahau, ka tahi tatou ka mohio ki te tuku i tetahi whakaaro mo runga i taua Ture, otira kihai ahau i tino marama ki te korero mo runga i taua Ture notemea kihai i rite toku mohio ki nga tikanga o roto penei me nga Maori o tenei Motu, erangi e ahei ana ahau te korero mo runga i uga Ture e pa ana ki te Waipounamu. E tino whakaae ana ahau ki nga korero o te mema mo Teratini ara a te Roretaua kia pa te Pire ki nga wahi katoa kaua ki te wahi kotahi anake. Mehemea ka pa tenei Pire ki te wahi kotahi anake penei me ta te mema nana nei te Pire e hiahia nei tera ano e haere mai tetahi atu mema ki te mau mai i taua Pire mo tona Takiwa ake, heoi he raruraru tona mutunga iho. Otira kei nga Maori o tenei Motu te whakaaro ki te mahi i tetahi mea hei painga mo ratou. Ekore au e whakaroa i te whare, erangi e hiahia ana ahau kia mau aku whakaaro i roto i te pukapuka Hanata mo runga i tenei take. Heoi korerotia tuaruatia ana te Pire.